Аурулар туғызатын заттар мен факторлар

Ағ заларғ а қ олайсыз ә сер ететін жә не ауруларғ а ә келіп соқ тыратын заттарды тө мендегідей топтарғ а бө ліп кө рсетү ге болады: 1) канцерогендер – қ атерлі ісіктер туғ ызады. Қ азіргі уақ ытта шамамен 500 осындай заттар белгілі.Олардың ішіндегі ең кү штілеріне бензопирен жә не басқ а да полициклді ароматты кө мірсулар, ультракү лгінсә улелер, радиоактивті изотоптар, эпоксидті смолалар, нитриттер, нитрозаминдер, асбест жә не т.б. жатады.

2) мутагендер – хромосомалар саны мен қ ұ рылымының ө згерү іне ә келіп соқ тырады. Оларғ а: рентген сә улелері, гамма-сә улелер, нейтрондар, бензопирен, колхицин, кейбір вирустар т.б. жатады.

3) Тератогендер – жеке дамуда кемістіктерге ә келетін, кемтарлық тардың пайда болуына ә келетін заттар. Тератогендерге ә сер ететін мө лшерінен артып кететін кез келген фактор жатады. Кө бінесе тератогендерге мутагендер, цестицидтер, тың айтқ ыштар, шу жә не т.б. ластаушылар жатады. Сонымен қ атар, эмбриогендерді де бө ліп кө рсетү ге болады. Эмбриогендер – эмбрионалдық даму кезң нде зақ ымдануғ а ә келетін заттар. Адам қ ызметінің нә тижесінде жаң а, бұ рын болмағ ан аурулар пайда болады. Мұ ндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқ ызады. Денсаулық ү шін зиянды органикалық жә не бейорганикалық заттар. Кө птеген органикалық заттар улы жә не жоғ ары дә режеде тұ рақ ты болып табылады.

Олар кө бінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқ а аурулардың пайда болуын кү шейтеді. Органикалық қ осылыстардың ішінде, ә сіресе, галогенді кө мірсулар мен полициклді ароматтық кө мірсулар қ ауіпті. Галогенді кө мірсулар. Бұ л топқ а бір немесе бірнеше кө міртегі атомдары хлор, бром, йод немесе фтормен алмасқ ан органикалық қ осылыстар жатады. Хлорлы кө мірсулар кең тарағ ан. Олардың кө пшілігі тұ рақ ты, ағ залар оларды жең іл сің іреді жә не жекелеген мү шелер мен ұ лпаларда жиналуғ а қ абілетті. ПВХ мен винилхлорид бауырдың қ атерлі ісігін, тері, сү йек иен аяқ - қ олдың зақ ымдануынан кө рінетін винилхлоридтік ауруды туғ ызады. Узақ уақ ыт бойы винилхлорид қ ауіпсіз деп есептеліп келді. Оны аэрозоль балондарында газ тасымалдаушы жә не медициналық наркоз ретінде қ олданып келген. Тек 70-жылдары ғ ана оның улы қ асиеттері анық талды. Белгілі ДДТ (дихлордифенилдихлроэтан) да хлорлы кө мірсуларғ а жатады. 1939 жылы Моллер бұ л заттың инсектицидтік қ асиеттерін анық тады. Бұ л препарадтың 15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақ тарында қ олданғ ан. Кейіннен ДДТ май ұ лпалары мен ана сү тінде жиналатыны белгілі болды. 70-жылдардан бастап бұ л инсектицилді қ олдануғ а тыйым салынды. Бірақ жоғ ары дә режеде тұ рақ тылығ ына байланысты ло қ оректік тізбектерде ә лі де интенсивті тү рде айналымда болып келеді. Деоксиндер қ азіргі белгілі улы заттардың ішіндегі ең кү штілерінің бірі. Деоксиннің канцерогенді, мутагенді, тератогенді ә сері анық талғ ан. Ол ә йелдің бала туу қ абілетіне ә сер етеді. Деоксиннің кө п бө лігі қ оршағ ан ортағ а американдық тардың Вьетнамда қ олданғ ан дефолианттары тү рінде шығ арылды. Фенолмен улану бауырды, бү йректі, қ анды зақ ымдайды. Ағ заның тұ қ ым қ уалау қ асиетіне де ә сері анық талғ ан. Сонымен қ атар канцерогенді жә не тератогенді ә сер етеді. Халық тың денсаулығ ына метанол немесе метил спирті ө те қ ауіпті. Тү сі мен иісі бойынша оны этил спиртінен айыру ө те қ иын улы зат. 30-100 мл мө лшері адамның ө ліміне ә келіп соқ тырады. Нитраттар мен азық тық қ оспалар туғ ызатын аурулар. Нитраттардың негізгі кө зі - NО₃ ионы бар минералдық тың айтқ ыштар. Нитраттар ә сіресе теплицаларда ө сірілген дақ ылдарда кө п болады. Нитраттардың улылығ ы жоғ ары емес, бірақ адам ағ засында бактериалардың ә серінен жең іл нитриттерге ө теді. Нитриттер асқ азан сө ліндегі аминдермен ә рекеттесіп, нитрозаминдер тү зеді. Нитрозаминдер қ азіргі кездегі белгілі канцерогендердің ең кү штілерінің бірі. Нитриттер сонымен қ атар қ анның гемоглобинімен ә рекеттесіп, екі валентті темірден, ү ш валентті темір тү зеді.

Мұ ндай гемоглобинді метгемоглобин депатайды. Ол оттегін тасымалдауғ а қ абілетсіз, ұ лпалар тұ ншығ ып, циноз ауруын туғ ызады. Азық тық қ оспалар мал шаруашылық ө німдерін консервілеу кезінде кең інен қ олданады. Оларғ а дә рілік заттар, ә р тү рлі консерванттар, бояулар, ө німдердің сыртқ ы тү рін жақ сартатын органикалық жә не минералдық заттар жатады. Ет пен балық ты тұ здағ анда Нитриттер қ олданылады. Олар еттің табиғ и тусін сақ тайды жә не бактериалды улардың енуіне кедергі келтіреді. Қ азіргі кезде жү здеген азық тың қ оспалары қ олданылады. Олардың кө пшілігі адам денсаулығ ы ү шін зиянды. Мысалы, азоттық бояулар тә ттілерге, кремдерге қ осылады. Олар адамда астма ауруын туғ ызады. Қ ала жә не адамның денсаулығ ы. Қ азіргі кездегіадамның экологиялық ортасы – қ ала. Ол ең ірі жә не табиғ и ортадан ө згеше, кө птеген параметрлері бойынша экстремалды деуге болатын орта. Қ алада техногенді қ уаттың орасан зор концентрациясы жиналады. Дү ние жү зінің қ алаларында қ азір ғ аламшарымызды мекендейтін халық тың шамамен жартысы шоғ ырланғ ан. Урбанизация процесі тек қ ала халқ ының немесе қ алалардың мө лшері мен санының артуымен ғ ана шектелмейді. Сонымен қ атар, бұ л процесс қ оғ ам ө міріндегі қ алалардың ролінің артуынан, кө птеген адамдардың ө мір сү ру салтының ө згеруінен де кө рінеді. Қ алалардағ ы адам экологиясына тә н нә рсе – бұ л табиғ и экологиялық факторлардан оқ шаулану болып табылады. Қ ажетті мө лшерде ө сімдіктер, тірі топырақ пен, сумен қ амтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғ аты мен оның табиғ атқ а қ арсы іс-ә рекеттілігінің нә тижелері арасындағ ы қ айшылық, ә сіресе қ ала жағ дайында шиеленісе тү седі. Қ азіргі кездегі қ ала – кү рделі ә леуметтік – экономикалық ағ за. Ол демографиялық, экономико-географиялық, инженерлік-қ ұ рылыс, сә улеттік факторлардың ә серінен, қ оршағ ан экономикалық кең істік пен табиғ и ортаның алуан тү рлі ө зара ә серлері нә тижесінде қ алыптасады.Кө бінесе, қ алалармен қ оғ амдық процестің кө птеген белгілерін байланыстырады. Бірақ қ ала ө ркениеті – қ олайлы жағ дайлар, тұ рмыстың жең ілдеуіне ә келгенмен, коммуникация тығ ыздығ ы, ә р тү рлі қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру мү мкіндіктері – тек барлық жағ ынан қ олайлы орта емес. Қ аланың ортасы адамның басты сапасы – оның денсаулығ ына қ олайсыз ә сер етеді. Атмосфераның, судың, азық -тү лік ө німдерінің, кү нделікті қ ажетті заттардың ө неркә сіп пен транспорттың қ алдық тарымен ластануы, электромагниттік ө ріс, вибрация, шу, ауаның дезионизациялануы, тұ рмыстың химиялануы, шектен тыс кө п ақ параттардың ағ ымы, уақ ыттың жетіспеуі, гиподинамия, эмоциогенді қ ысым, дұ рыс тамақ танбау, зиянды ә рекеттердің кең інен таралуы – осылардың барлығ ы қ осылып адамның денсаулығ ын нашарлатады. Қ ала халқ ының басым бө лігі демалысын қ аладан тыс, табиғ и жағ дайда ө ткізү ге тырысады. Бірақ мұ ндай жерлерде мү мкін болатын рекреациялық қ ысым артады да, олар қ аланың жалғ асына айналады.