Коллоидтық бетті-активтік заттар

Коллоидтық бетті-активтік заттар – ө зінің кө мірсутекті радикалында 8-10-нан аз емес кө міртек атомы бар дифильдік молекулалар екенін есімізге тү сірейік. Полярлы топтың гидрофильдік қ асиеттері мен полярсыз топтың (кө мірсутектік радикалдың) липофильдік («липос» – май) қ асиеттерінің арасындағ ы қ атынас гидрофильді-липофильдік баланспен – ГЛБ санымен анық талады.

Майғ ынды ионогендік коллоидтық БАЗ-пен тұ рақ тандыру БАЗ молекулаларының адсорбциясына жә не тамшы бетінде белгілі-бір бағ ытта бағ ытталуына байланысты болады. Ребиндердің полярлық ты тең геру ережесіне сә йкес БАЗ-тың полярлық топтары – полярлы фазағ а, ал полярсыз радикалдар – полярсыз фазағ а бағ ытталады. БАЗ тамшыларды басқ а тамшылармен жабысуынан қ орғ ау ү шін, ол тамшының сыртынан қ орғ аныш қ абыршығ ы пайда болуы керек. Сондық тан да ол сұ йық тық та жақ сы еруі, бірақ толығ ымен еріп кетпеуі керек. Сондық тан ол тамшыдан қ ұ ралғ ан сұ йық тық қ а қ арағ анда дисперстеуші орта болып табылатын сұ йық тық та жақ сы еруі керек. БАЗ ерігіштігі ГЛБ санымен сипатталады. ГЛБ саны неғ ұ рлым жоғ ары болғ ан сайын, соғ ұ рлым баланс гидрофильдік қ асиет кө рсететін жағ ына қ арай жылжиды да, соғ ұ рлым берілген зат суда жақ сы ериді.

ГЛБ саны 8 бен 13 аралығ ында болатын БАЗ майғ а қ арағ анда суда жақ сы ериді жә не І - ретті майғ ындар тү зіледі. ГЛБ саны 3-6 аралығ ында болатын БАЗ ІІ-ретті майғ ындарды тү зеді.

І-ретті майғ ындар алу ү шін ең тиімді майғ ындағ ыштар кө міртек атомының саны 8-10 жә не одан да жоғ ары болатын май қ ышқ ылының натрий тұ зы, сонымен қ атар алкилсульфаттар, алкилсульфонаттар жә не т.б. болып табылады. Май қ ышқ ылдарымен қ атар ең жақ сы майғ ындағ ыштар лаурин (C₁₁H₂₀COOH) жә не миристидин (C₁₃H₂₇COOH) қ ышқ ылдары болып табылады. Бұ лар Траубе ережесі бойынша гомологтық қ атардың алдындағ ы мү шелерімен салыстырғ анда беттік керілудің ең кө п тө мендеуін кө рсетеді.

Ионогендік БАЗ қ ос электрлік қ абат тү зеді. Тамшылардың коалесценциясы жә не тікелей жанасуын болдырмау ү шін тұ тас қ орғ аныш қ абаттың тү зілуінің қ ажеті жоқ, тек осы қ абат тамшы бетінің 40-60% алатын болса жеткілікті болады.

І-ретті майғ ындардағ ы БАЗ-дың кө мірсутектік радикалдары тамшылардың ішіне қ арай кетеді, сондай-ақ жақ сы вертикальды бағ ытта бағ ытталуы ү шін олар кем дегенде 8-10 кө міртек атомдарынан қ ұ ралуы керек.

Бө ліну бетіндегі ионогендік БАЗ-тың вертикальды бағ ытта бағ ытталуы гидратация орталық тары болатын полярлы қ абаттың – қ орғ аныштық гидраттық қ абатын тү зілуіне алып келеді.

БАЗ кө мегімен кері майғ ынның (С/М) тұ рақ тануы беттік керілудің азаюы факторымен шектелмейді. Ә сіресе радикалдары ұ зын БАЗ-тар су тамшысының бетінде тұ тқ ырлығ ы жоғ ары қ абыршық тү зуі мү мкін (тұ рақ тандырудың қ ұ рылымды-механикалық факторы пайда болады), сондай-ақ радикалдардың жылулық қ озғ алысқ а қ атысуының себебінен энтропиялық тебілу қ амтамасыз етіледі.

Ә детте кулинарияда майғ ындағ ыштар ретінде БАЗ қ ұ рамында: ұ нтақ талғ ан бұ рыш, горчица, жұ мыртқ аның сарысы жә не т.б. бар табиғ и азық -тү ліктер қ олданылады. Тамақ ө неркә сібінде осы мақ сатта кө бінесе синтетикалық БАЗ-дар: пропил спирті, май қ ышқ ылдарының моноглицериді, сахароглицеридтер қ олданылады.