Тақырып Қан. Қан айналу және лимфа айналу жүйелері

Дә рістің мақ саты: организмнің сыртқ ы жә не ішкі орталары жө нінде қ азіргі тү сінік. Қ ан жә не лимфа, олардың организмде ө мір процестерін қ амтамасыз етудегі ролі. Қ анның негізгі қ ызметтері. Қ анның қ ұ рамы жә не мө лшері. Қ анның формалы элементтері жә не олардың қ ызметтері.

Дә рістің жоспары:

1. Қ ан. Қ ан айналу жә не лимфа айналу жү йелері
2. Қ анның маң ызы. Қ анның қ ұ рамы мен қ асиеттері. Қ ан денешіктері.
3. Қ анның иммундық қ асиеттері. Адам қ анының группаларының иммуно-генетикасы
4. Жү рек тамыр жү йесінің маң ызы жә не рекшеліктері
5. Жү рек жұ мысының нервтік-гуморалдық реттелуі

Қ ан, лимфа жә не ұ лпа сұ йық тығ ы организмнің ішкі ортасы болып есептеледі. Бұ лардың мө лшері мен қ ұ рамы, физико-химиялық қ асиеттері қ алыпты жағ дайларда тұ рақ ты болады жә не организмдегі клеткалардың қ алыпты тіршілігін қ амтамасыз етеді. Қ анның атқ аратын қ ызметтері:

1. қ ан организмде тасымалдық қ ызмет атқ арады, ол ұ лпа клеткаларына қ ажетті глюкозаны, амин қ ышқ ылдарын, майды, витаминді, минерал заттарын, суды жә не оттекті жеткізеді, ал ұ лпа клеткларындағ ы зат алмасу процесінің ақ ырғ ы ө німдерін-амииак, мочевина, несеп қ ышқ ылы, кө мір қ ышқ ыл газы т.б. заттарды сыртқ а шығ ару органдарына апарады. Қ ан арқ ылы гормондар жә не тү рлі физиологиялық активті заттар тасымалданады.
2. қ ан организм қ ызметтерінің гуморальдық реттелуіне, яғ ни ө з қ ұ рамындағ ы биологиялық активті химиялық заттар арқ ылы денеде жү ріп жатқ ан тү рлі процестерге қ атысады.
3. қ ан қ орғ аныштық қ ызмет атқ арады. Қ анның бұ л қ ызметі оның қ ұ рамында фагоциттік қ абілеті бар лейкоциттердің жә не микроорганизмдердің, уларды, табиғ аттағ ы ә р тү рлі организмге жат белоктарды залалсыздандыратын активті заттардың -антиденелердің т.б. болуына байланысты.

Қ ан алар алдында қ олды сабындап жуу керек. Қ анды сол қ олдың тө ртінші саусағ ынан алады. Ол ү шін саусақ ты спирт пен эфирдің тең кө лемді қ осындысына шыланғ ан мақ тамен сү ртіп, кептіреді. Адам ө зінен ө зі қ ан алуғ а болмайды, керісінше, бір студент екінші студенттен алу керек. Қ ан беретін адам сол жақ қ ырымен столғ а жанап отырады да, алақ анын жоғ ары қ аратын сол қ олын стол ү стіне қ ояды. Саусақ тың ұ шын екі қ ырынан қ ысып ұ стап, қ ан еркін шығ атындай етіп инемен терең ірек теседі.жұ мысқ а бірінші тамшы қ анды сү ртіп тастайды да екінші тамшысын алады.

Егер қ ан кө п мө лшерде керек болса (2-3 мл) ондай мақ сат ү шін кө біне жануарларды қ олданады. Лаборатория жағ дайында қ ан алудың негізгі кө зі-егеу қ ұ йрық болып есептеледі. Ол ү шін егеу қ ұ йрық ты эфирдің кө мегімиен ұ йық татады да, қ ұ йрығ ынан тө мен қ аратып ұ стап, басын ү лкен қ айшымен кесіп алады. Қ ан ұ йып қ алмас ү шін оны 0, 5 мл 5% натрий цитраты бар ыдысқ а ағ ызады.

Қ анның ұ юы-аса маң ызды ферментативті кө п фазалы реакция. Осы арқ ылы организм травма кезінде қ ан кету процесімен кү ресе алады. Қ ан ұ юының жылдамдығ ы ұ йытушы, ұ йытуғ а қ арсы жә не фибриндік жү йелердің ө зара ә рекеттесулерімен тығ ыз байланысты. Осы жү йелердің ә ртү рлі компоненттерінің жағ дайларын анық тауғ а мү мкіндік беретін кө птеген ә дістер белгілі. Кейбір ә дістер қ ан ұ ю процесінің жылдамдығ ын толық қ амтуғ а негізделген. Бұ л ұ сынылып отырғ ан ә діс қ ан ұ ю жылдамдығ ын 3-5 мин. аралығ ындағ ы уақ ытты қ амтиды.

Қ ан екі бө лімнен-плазмадан жә не қ ан тү йіршіктерінен: эритроцитерден, лейкоциттерден, тромбоциттерден тұ рады. Формалық элементтер қ ан кө лемінің 45%, ал қ алғ ан 55% қ ан плазмасын қ ұ райды. Эритроциттер организмде оттегін тасымалдау қ ызметін атқ арады. Олардың қ андағ ы саны организмнің қ алыпты жағ дайда тіршілік етуінде аса зор маң ызы бар.эритроциттердің пішіні екі жағ ы ойың қ ы келетін линза іспетті болады. Мұ ндай пішін клетканың бетінің ауданын ү лкейтіп, тасымалдау қ ызметін атқ аруын жең ілдетеді, ә сіресе оттегін ө кпеден дененің кү ллі клеткаларына жә не ұ лпаларына тасуғ а ың ғ айлы етеді. Бұ л қ ызметі эритроциттердің қ ұ рамындағ ы белок заты гемоглабиннің қ атысуымен орындалады. Гемоглабин- гем деп аталатын қ ұ рамында екі валентті темірі бар бояулы заттан жә не глобин белогынан тұ рады.

Лейкоциттер- ядросы бар қ ан клеткалары. Лейкоциттер бала организмнінің жұ қ палы яғ ни инфекциялық ауруларғ а қ арсы тұ руын қ амтамасыз етеді. Қ ан клеткаларының бұ л маң ызды қ ызметін Нобель сйылығ ының лауреаты орыс ғ алымы И.И.Мечников ашқ ан. Лейкоциттердің бірнеше тү рлері бар: 1. дә нді лейкоциттер немесе гранулоциттер, 2. дә нсіз лейкоциттер немесе агранулоциттер, 3. моноциттер.

1 мм³ қ анда, ә детте, еркектерде: 4 500 000-5 000 000, ә йелдерде: 4 000 000-4 500 000 эритроцит болады. Қ ан алу ү шін Франк инесін пайдаланады (2- сурет). Иненің ұ шы (1) тұ тқ ағ а бекітілген, сол арқ ылы иненің ұ шы мұ фтаның (3) ішіне кіре алады. Шаппағ а (4) басқ анда арнайы серіппе иненің ұ шын сыртқ а қ арай итереді. 2-сурет Франк инесі.

Муфтаны бұ рап шыгарып алуғ а жә не қ айта салуғ а болады. Қ ажетті мө лшердегі канды олшеп алу жә не ол қ анды дү рыстап сү йылту ү шін меланжер немес Потэн араластырғ ышы қ олданылады, ал ампула (2) деп аталатын кең тұ сы бар капилляр тү тікшеден (1) тұ рады. Араластырғ ышта 0, 5, 1 жө не 101 деген белгілер бар. Капилляр колемі, ампула кө леміне қ арағ анда, 0, 5 белгісіне дейін 200 есе, ал 1 белгісіне дейін 100 есе аз. Ампуланың ішінде шыны немесе фарфор моншақ (3) бар, ол ампулағ а қ ұ йылғ анды жақ сылап араластыру ү шін керек.

Эритроципср санын анық тау ү шін есептеуіш камераі пайдаланылады. Сыртқ ы формасының қ андай екендігіне қ арамастан олардың есептеу принциптері бірдей. Тө сең гі шынының терендігі 0, 1 мм шү ң қ ырына тор қ ойылғ ан.

Басқ аларғ а қ арағ анда жиі қ олданылатын Горяев камерасында тор ү лкен 225 шаршыдан тү рады. Олардың ішіндегі 25 шаршы қ осымша кішкентай 16 шаршығ а бө лінген. Ә рбір бө лінген шаршы жан-жағ ынан бө лінбеген шаршылармен қ оршағ ан, ол есептеуді оң айлатады.

Қ анша араластырсақ та эритроциттер біркелкі араласпайды. Оғ ан кө рші орналасқ ан бірнеше кішкентай шаршылардағ ы эритроциттерді санап кө з жеткізуге болады. Есебіміздің дұ рыс екендігіне сенімді болу ү шін кішкентай 80 шаршыдағ ы эритроциттерді санап шығ у керек. Кішкентай шаршының бір жағ ының ұ зындығ ы 1/20 мм, ал оның ауданы 1/400 мм². Камераның терең дігі — 0, 1 мм, бұ дан біз кішкентай бір шаршының ү стің гі жағ ындағ ы кең істік кө лемінің 1/400-1/100=1/400 мм³ екендігін анық таймыз. Егер кішкентай 80 шаршының ү стіндегі кең істікте п эритроцит табылса, онда ө р шаршығ а п/80 эритроцитген келеді. Бұ л - 1/4000 мм³ кө лемдегі эритроцитгер саны, ал 1 мм³ кө лемдегі оның саны 4000 есе кө п болуғ а тиіс. Қ анның сұ йылтылғ андығ ын ескерсек, онда қ ан 1 белгісіне дейін алынса бү л кө рсеткішті 100-ге, егер 0, 5 белгісіне дейін алынса — 200-ге кө бейту керек.

Сонымен, 1 мм қ андағ ы эритроциттердің саны (х) қ ан 0, 5 белгісіне дейін алынғ анда:

болады.

Адам қ аны эритроциттер мен плазма қ ұ рамында айрық ша заттардың болуына қ арай қ авдай да бір топқ а жатады. Эритроциттердсгі бұ л заттар агглютиногендер деп аталып, А жә не В ә ріптерімен белгіленеді, ал плазмадағ ьлар агглютининдер деп аталып, грсктің жә не В ә ріптерімен белгіленеді, Агглютининдерде агглютинация, яғ ни ө здерінде тиісінше агглютиноггендер эритроциттерді желімдейтін қ асиеттер болады. α агглютинині А агглютиногендері бар эритроциттерді желімдейді. β агглютинині В агглютиногендері бар эритроциттерді желімдейді. Сондық тан да адам канында бір уақ ытга А агглютиногені мен α агглютинині немесе В аггютиногені мен β агглютинині болмайды.

Қ ан тө рт топқ а бө лінеді. I топта агглютиногендер жоқ, бірақ оның плазмасында α жә не β агглютининдері бар II топта А агглютиногендері мен β агглюгининдері бар, III топта В агглютиногендері мен α агглютининдері бар IV топта агглютининдер жоқ, бірақ эритроциттерде А жә не В агглютиногендері бар.Қ ан қ ұ йғ ан кезде агглютиногендер мен агглютининдердің агглютинация тудыра алатындай қ осындыларының болуын қ адағ алау керек, бұ л ретте қ ан беруші адамның донордың агглютиногендерінің жә не қ ан қ ұ йылатын адамның - реципиенттің агглютининінің маң ызы зор.

Кестеде 1, II, ІІІ жә не IV топтағ ы қ анның горизонталь бойынша агглютиногендері, вертикаль бойынша агглютининдері кө рсетілген. Кестеден кө ріп отырғ анымыздай, қ аны I топқ а жататын адамғ а тек сол топтьң қ анын қ ұ юғ а болады. Ал, I топтың қ анын қ аны кез келген басқ а топқ а жататын адамғ а қ ұ юғ а болады. Қ аны IV топқ а жататын адамдарғ а кез

келген топтың қ анын қ ұ юғ а болады, бірақ IV топтың қ анын қ аны тек сол топқ а жататын адамдарғ а ғ ана қ ұ юғ а болады. Қ аны II жә не Ш топтардағ ы адамдарғ а тек сол топтардағ ы жә не I топтағ ы қ анды кұ юғ а болады, II жә не III топтардағ ы қ анды қ аны сол топтарғ а жә не IV топка жататын адамдарғ а қ ұ юғ а болады.

Ә ртү рлі топтардыц қ анын араластырғ анда

агглютинацияның бар (+) немесе жок (-) екендігі

Адам жү регі минутына шамамен 70 рет жиырылады, яғ ни бір жиырылу 0, 9 секундтей уақ ытқ а созылады. Жиырылу жү рекшеден басталады. Жү рекшенің жиырылу ұ зақ тығ ы 0, 1 сек. Бұ л кезең де қ ан ашық атривентикулярлық қ ақ пақ тар арқ ылы жү ректің қ арыншағ а ө теді. Сонан соң жү ректің қ арыншасы жиырылады, оның жиырылуы 0, 3-0, 4 секундтке созылады. Қ арынша жиырылғ ан кезде жү рекше босаң сиды, яғ ни диастола кү йінде болады. Осы кезең де атривентикулярлық қ ақ пақ тар жү рекше жағ ынан келген қ анның қ ысымымен жабылады, ал жарты ай тә різді қ ақ пақ тар ашылады жә не қ ан қ олқ а мен ө кпе кү ре тамырына қ арай ағ ады. Жү рекшелер жиырылуы екі фазадан тұ рады: кернеу фазасы (ол кезең де жү рекшелердегі қ ысым ең жоғ арғ ы шегіне жетеді) жә не айдап шығ у фазасы (жарты ай тә різді қ ақ апақ тар ашылып қ анның тамырларғ а тарайтын кезі). Жү рекшелер жиырылғ аннан кейін олардың босаң су кезең і –диастола болады, ол 0, 5 секундке созылады. Жү рекшелер босаң суынан кейін қ арыншалардың жиырылуы басталады.

Жү ректің сыртқ ы импульстер ық палының жиырылу қ абілеті автоматия деп аталады. Бақ а жү регі, ағ задан бө лек алынғ аннан кейін де ұ зақ уақ ыт жиырылып тұ рады. Жү ректің ө з бетімен ырғ ақ ты жиырылуы ондағ ы нерв топтарымен, нерв клеткаларының жиналуымен байланысты. Жетекші, синустық торап (Ремоарк торабы) қ уыс веналар келіп веноздық синусқ а қ осылатын жерде орналасқ ан; атревентрикулярлық торап (Биддер торабы) жү рек қ ан қ уыстары мен жү рекшлелер арасындағ ы жақ сы кө рініп тұ рғ ан шекарада орналасқ ан жә не оның талшық тары жү рекшенің 2/3 жоғ арғ ы бө лігіне таралады. Жү ректің ү стің гі жағ ында нерв клеткалары жоқ, сондық тан онда автоматия болмайды. Синустық торап-жү ректің жетекші бө лігі, жү рек жиырылулары дә л осы жерден басталады. Биддер торабында ө зіндік баяулау ырғ ақ бар, ол жү рек қ алыпты жұ мыс істеп тұ рғ анда синустық торапқ а бағ ынады. Қ ан сарғ ылттау келген сұ йық зат- плазмадан (52-58 %) жә не оның ішінде жү зіп жү рген жасушаларынан (42-48 %) тұ рады.

Қ ан ағ заның негізгі биохимиялық, физиологиялық кө рсеткіштерінің белгілі тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ететін жә не де ондағ ы мү шелер арасындағ ы байланысты жү зеге асыратын ішкі сұ йық ортасы.

Қ анның негізгі қ ызметтері, маң ызы – қ ан ағ зада бірқ атар маң ызды қ ызмет атқ арады, атап айтсақ:

1. Тыныс алу қ ызметі – О₂ ө кпеден ұ лпаларғ а, жасушаларғ а, ал олардан СО₂ ө кпеге жеткізеді.
2. Тасымалдау- қ оректендіру қ ызметі – ішек-қ арыннан сің ген тіршілікке қ ажетті заттарды (белок, май, кө мірсу, су, минералды тұ здар, витаминдер) жасушаларғ а, ұ лпаларғ а жеткізеді.
3. Тасымалдау- сыртқ а шығ ару қ ызметі – зат алмасу барысында жасушаларда пайда болғ ан қ ажетсіз соң ғ ы ө німдерді (уытты заттар, азот қ алдық тары, NH_3, мочевина) ұ лпадан бү йрекке, тер бездеріне, ө кпеге, ішекке апарады, олардың сыртқ а шығ арып тасталуына кө мегін тигізеді.
4. Қ орғ аныс қ ызметі – қ анның ақ тү йіршіктері – лейкоциттер ағ зағ а енген микробтарды, вирустарды, бө где заттарды, улы заттарды (токсиндерді) жоя алады, бейтараптандырады, зиянсыздайды, соныменқ атар туа пайда болғ ан жә не иемденген иммунитет жасалуына қ атысады.
5. Гуморальды реттеу - ішкі сө л бездері бө ліп шығ арғ ан биологиялық ә сері кү шті заттар – гормондар немесе медиаторлар, метаболиттер ұ лпаларғ а, жасушаларғ а, тіпті мү шелерге қ ан арқ ылы жеткізіледі.
6. Дене қ ызуын реттеу қ ызметі – қ ан жылуды оны ө ндіретін ұ лпалар мен мү шелерден жылуды беретін мү шелерге тасымалдау арқ ылы ағ задағ ы температуралық бірқ алыптылық ты (гомеостаз) қ амтамасыз етеді.
7. Тірі ағ зағ а тә н гомеостазды сақ тау қ ызметі – қ ан бү кіл денеге тә н бірқ алыптылық ты, яғ ни жасушалар мен ұ лпааралық сұ йық тық тың коллоидты, осмостық, ортаның белсенділік тұ рақ тылығ ын сақ тайды.

Эритроцит (грекше erytos – қ ызыл, cytus- жасуша) қ анның қ ызыл тү йіршіктері, ядросы жоқ, екі жағ ы ойыс келген дө ң гелек жасуша, диаметрі 7, 2 - 8, 0 мкм. Эритроцит саны ер адамның қ анында 1 мм³ =4, 5 -5 млн (1 л-де = 4, 5-5, 0 ·10¹²); ә йел қ анында 1мм³ = 3, 7- 4, 5 млн (1л-де =3, 7 -4, 5· 10¹²).

Эритроциттердің негізгі қ ызметі – тыныс алу, оның қ ұ рамына кіретін гемоглобин (Нв)- хромопротеидтің арқ асында жү зеге асады.

Гемоглобиннің оттегімен қ осылысы оксигемоглобин НВО₂ – артериялық қ анғ а алқ ызыл тү с береді. Адам қ аны 4 топқ а бө лінеді, оның себебі эритроциттерде жабысқ ақ зат – агглютиноген А жә не В болса, плазмада жабыстыратын зат – агглютининдер , болады. Желімдену (жабысып, эритроциттердің жарылуы) яғ ни агглютинация қ ұ былысы агглютиноген А мен плазмадағ ы кездессе; немесе В мен кездессе ғ ана болады.

Янскийдің жіктеуі бойынша адам қ аны 4 топқ а бө лінеді:

	Эритроцитте (АВ)	Плазмада ()
I	О
II	А
III	В
IV	АВ	О

Қ ан эритроцитте резус-фактордың болу немесе болмауына сә йкес топтарғ а бө лінеді.

Лейкоцит (Leucocytus) қ анның ақ жасушасы (Leuco- ақ, cytus- жасуша) диаметрі 12 мкм, жалғ ан аяқ тары бар, сол арқ ылы қ озғ алады. 1мм³ қ анда 4, 5 -5000 лейкоцит болады. Лейкоциттер сү йек кемігінде, жілік майында, лимфа тү йіндерінде, кө к бауырда, ретикоэндотелиальды жү йеде тү зіледі. Лейкоциттер қ ұ рылысына сай дә нді жә не дә нсіз (1- кесте) болып ажыратылады.

Лейкоциттердің негізгі қ ызметі – қ орғ аныс (1-кесте).

Тромбоциттер- ұ сақ, ядросыз қ ан пластинкасы, диаметрі 0, 5 -4 мкм пішінсіз қ ұ рылым. Оның қ ұ рамы ө те кү рделі, ол кө птеген ферменттерден, гормондардан, 11- шақ та қ анды ұ йытатын факторлардан тұ рады. Адамның 1 л қ анында 180-310 ·10 ⁹ тромбоцит болады, олардың тіршілік ету мерзімі 8-12 тә улік.

1. Дене жұ мысы кезінде зат алмасудың қ ышқ ыл ө німдері кө п тү зілетіндіктен қ анның физикалық -химиялық қ асиеттері ө згереді.

2. Қ ан тү йіршіктерінің мө лшері кө бейеді:

а) қ ызыл қ ан тү йіршіктері біріншіден қ ан қ орынан қ анның шығ уынан, екіншіден – қ ан тү йіршіктерін ө ндіретін мү шелер қ ызметінің ө суінен.

б) ақ қ ан тү йіршіктері саны ө седі, ол 3 кезең нен тұ рады:

І-ші кезең – лимфоцитті, дене жұ мысының 10-15 минө тінде 1

мм³ қ андағ ы лейкоцит саны 10-12000;

ІІ-ші кезең – 1 нейтрофильді дене жұ мысының 30-40

минө тінде 1 мм³ қ андағ ы лейкоцит саны 16-18000;

ІІІ- ші кезең – 2 нейтрофильді 1-2 сағ ат дене жұ мысынан

кейін 1 мм³ қ андағ ы лейкоцит саны 30-50000-ғ а дейін

кө бейеді.

в) Тромбоциттер саны да екі есе ө седі.

Дене қ ызметі салдарынан қ анның тұ тқ ырлығ ы ө сіп, оның ұ ю мү мкіншілігі кө теріледі. Қ анда сү т қ ышқ ылының мө лшері 10-12 мг % -дан 150-120 мг % дейін ө седі, сондық тан қ анның рН қ ышқ ыл жақ қ а қ арай ауытқ иды (ацидоз). Аса ауыр жұ мыс кезінде эритроцит саны азайып, Нв % кемиді.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ ан айналу жә не лимфа ауналу жү йелері

2. Қ анның маң ызы

3. Қ анның иммундық қ асиеттері

4. Жү рек тамыр жү йесінің маң ызы жә не ерекшеліктері