Тақырып. Ас қорыту жүйесі

Дә рістің мақ саты: Ас қ орыту жолы жә не оның бө лшектерінің ас қ орытудағ ы маң ызы. Ауыз қ уысындағ ы астың қ орытылуы. Сілекей бездері жә не олардың қ ызметі. Асқ азан жә не ас қ орытудағ ы оның бө лімдерінің ролі. Ас қ орыту жолындағ ы сің іру процесі жайында тү сінік.

Дә рістің жоспары:

1. Ас қ орыту жү йесі

2. Ас қ орыту маң ызы жә не зерттеу ә дістері

3. Сілекей, қ арын ішектің секреторлық функциясы

4. Ас қ орыту аппаратының сің іру, қ озғ алу функциясы

Адам тіршілігіне қ ажетті қ оректік заттарды тамақ тану арқ ылы алады. Желінген тамақ сол кү йінде бойғ а сің бейді. Сондық тан ол ас қ орыту мү шелерінде қ орытылып, ыдырап, соның нә тижесінде пайда болғ ан заттардан организм ө зіне тә н бейімделген заттарды қ ұ рады.

Астың қ ұ рамындағ ы заттар бірнеше сағ аттың ішінде бө лшектеніп, қ орытылып, ыдырауы тиіс. Тамақ тың қ ұ рамы адам денесіндегі ұ лпалардың заттарына мү лде ұ қ самайтындық тан, олар қ орытылып, дененің ұ лпаларын жасауғ а қ ажетті қ арапайым заттарғ а бө лінеді. Жеген тамақ ауыз қ уысынан бастап қ орытылады, мұ нде тамақ тың дә мі, температурасы, басқ а да қ асиеттері анық талады. Сұ йық тамақ бірден жұ тылады, ал қ ою тамақ шайналып, ұ сақ талады, сілекеймен араласып ас қ оймалжың ына айналады. Асты шайнау ас қ орытудың алғ ашқ ы кезең і. Астың ары қ арай қ орытылуы оның шайналу дә режесіне сай болады. Егер ас жеткіліксіз шайналса, онда оның қ ұ рамындағ ы қ оректік заттар толық қ орытылмайды, сің уі де нашар болады. Кейбір мә ліметтерге қ арағ анда, шала шайналғ ан атың 35-40 пайызы қ орытылып ү лгермейді. Сондық тан тамақ ты мұ қ ият ұ зақ шайнайтын адамдарғ а азғ антай тамақ жеткілікті болады да, шала шайнайтын кісіге ондай мө лшер жеткіліксіз болады. Тамақ ты шайнап, ұ сату-ауыз қ уысының негізгі қ ызметі. Шайнауғ а қ озғ алмалы орналасқ ан тө менгі жақ сү йегі мен қ озғ алмайтын ү стің гі жақ сү йегінде орналасқ ан тістер, тіл жә не ұ рт қ атысады. Тістер тамақ ты шайнап ұ сақ тайды, тіл шайналғ ан асты қ озғ алтып, сілекеймен араластырады да, жұ тқ ыншақ қ а қ арай жылжытады. Таң дайдың алдың ғ ы бө лігі қ атты, ал артқ ы бө лігі жұ мсақ болып келеді. Қ атты таң дай-бассү йектегі таң дай сү йек. Қ атты таң дай қ алың да тығ ыз сір қ абатпен қ апталып, сү йек қ абығ ына тұ тасып кетеді. Қ атты таң дай ортасынан таң дай жігі байқ алады. Жіктің екі жағ ын ала таң дайдың кө лденең қ атпарлары орналасады. Жұ мсақ таң дай-бұ лшық еттер негізінде тү зіліп, оны сір қ абатпен қ аптайды. Жұ мсақ таң дайдың ортаң ғ ы бө лігіндегі салбырап кө рінетін ө сімше кішкене тіл жә не артқ ы жағ ында таң дай пердесі болады.

Тіс ауыз қ уысындағ ы ү стің гі жә не астың ғ ы жақ сү йектердің иектеріндені тіс ұ яларында орналасады. Тістер сү т тісі жә не тұ рақ ты тіс болып бө лінеді. Жұ тқ ыншақ мойын омыртқ аның алдында орналасады. Ол ауыз қ уысын ө ң ешке, мұ рын қ уысын кө мейге жалғ астырып тұ рады. Асқ орыту жолы жұ тқ ыншақ та тыныс жолымен айқ асады. Жұ тқ ыншақ тың ү стің гі жағ ынан бас қ аң қ асы бекіп, 7 мойын омыртқ а тұ сында ө ң еш жалғ асады. Жұ тқ ыншақ тың артындағ ы омыртқ а жотасының аралығ ында болбыр дә некер ұ лпағ а толы кең істік жұ тқ ыншақ арты болады. Ол жұ тқ ыншақ пен ө ң ештің кең еюіне жағ дай жасайды.Ө ң еш-асқ азан қ уысын жұ тқ ыншақ қ а жалғ астыратын бұ лшық етті тү тік. Ас қ орыту жү йесінің ең кең ейген бө лігі. Қ арынның тү бі, яғ ни ө ң ештік немесе жү рекке жақ ын кең деу –бө лігі кө кеттің астында, қ ұ рсақ тың сол жағ ында жатады. Қ арын оң ғ а қ арай бұ рылыпы, тө мен тү скен бө лігі ұ шына қ арай сү йірленіп барп ұ лтабарғ а жалғ асады. Қ арында оның сө лі ферменттері, тұ з қ ышқ ылы т.б. физиологиялық белсенді заттар ақ уыз бен майды ыдыратып, тағ амды қ орытады.

Қ арынның қ ұ рылысы. Қ арын алдындағ ы ү стің гі жағ ын алдың ғ ы қ абырғ асы, артқ ы астың ғ ы жағ ын артқ ы қ абырғ асы деп атайды. Оның сол жағ ындағ ы дө ң ес жиегін қ арынның ү лкениіні ал оң жағ ындағ ы ойыс жиегін қ арынның кіші иіні деп атайды. Кіші иіннің жоғ арғ ы кардиальды бө лігінде ө ң ештің қ арынғ а жалғ асқ ан жерінде кардиальды тесік болады. Қ арынның тү бі ө ң еш қ осылар жерден жоғ ары кең иін болып солғ а қ айтқ ан бө лігін қ амтиды. Бұ л бө лікті қ арын қ ұ рышы деп атайды. Оның денесі тік орналасады. Кіші иіннің тө менгі бө лігінде бұ рыш ойығ ы тұ стан қ арынның шығ аберіс сү йірдленген бө лігін таз қ арын дейді. Тазқ арынның кең жерін қ алталанғ ан тазқ арын, ал оның ө те жің ішкеріп, тазқ арын ө зегін тү зіп барып тазқ арын тесігі арқ ылы ұ лтабарғ а жалғ асады. Қ арынның қ абырғ асы жалпы асқ орыту жү йесі секілді сыртқ ы-сір қ абаттан, ортаң ғ ы-бұ лшық ет қ абатынан, ішкі кілегей асты жә не кілегейлі қ абаттардан тү зіледі. Қ арынның сыртқ ы сір қ абаты оны толық қ аптап жатады. Бұ л қ абат ішпердемен тұ тасып, оның ішкі жә не ү лкен иініндегі байламдар мен қ ан тамырлар ө тетін пердеден басқ а барлық бө лігін орап жатады. Сір қ абаттың негізі-сірдің астың ғ ы қ абаты, бұ л бұ лшық ет қ абатынан бө лініп тұ рады.

Жің ішке ішек қ арыннан басталып, тоқ ішектің бү йен бө лігімен шектеледі. Жің ішке ішек-асқ орыту жү йесінің ең ұ зын бө лігі. Жің ішке ішектің ү ш бө лігі бар: ұ лтабар, аш ішек жә не мық ын ішек деп аталатын бө ліктері. Асқ орытудың ең кү рделі, толық жү ретін бө лігі осы жің ішке ішектер, ө йткені асқ орытуғ а қ атысатын сілекей, асқ азан сө лі, ішек сө лі, ө т ұ йқ ы без сө лдері осы жің ішке ішектерде ақ уызды амин қ ышқ ылына дейін, кө мірсуларды қ антқ а дейін ыдыратады. Ұ лтабар бауыр астында 12 арқ а жә не 1 бел омыртқ а тұ сында, қ ұ рсақ қ уысының сыртында тазқ арыннан басталып, тағ а тә різденген пішінде ұ йқ ы бездің басын орап жатады. ұ лтабардың ү стің гі бө лігі тазқ арыннан басталып, 12 арқ а немесе 1 бел омыртқ аның оң жағ ынан аздап артқ а жә не жоғ ары кө теріліп, иіледі. Оны ұ лтабардың ү стің гі иіні дейді. Ұ лтабардың тө мендеуші бө лігі ү стің гі иіннен 1 бел омыртқ аның оң жағ ымен тө мендеп, 3 бел омыртқ а тұ сында тік солғ а бұ рылады да ұ лтабардың астың ғ ы иінін тү зеді. Бұ л бө ліктің ұ зындығ ы 8-10см. Тө мендеуші бө лікке ұ йқ ы бездің басы кіріккен тұ стан ө ттің жалпы жолы жә не ұ йқ ы без жолы ашылады. Аш ішек жә не мық ын ішек. Жің ішке ішектің ұ лтабардан басқ а аш ішек жә не мық ын ішек болып бө лінетінін білеміз. Бұ л ішектер ұ лтабарғ а қ арағ анда ішпердеге толық оралып, қ абырғ алық ішпердеге шажырқ ай арқ ылы бекиді. Аш ішек 2 бел омыртқ а тұ сынан ұ лтабардан басталып, ортадағ ы сызық тан сол жағ ына, кіндікке жақ ын жерде 6-7 кө лденең шумақ тар тү зіп, мық ын ішекке ө теді. Мық ын ішек ортадағ ы сызық тың оң жағ ына, оң жамбас қ уысында тік орналасып, 7-8 шумақ тү зеді де оның 10-12 см ұ шы ішперденің тек ұ ш жағ ына ғ ана оралып, артқ ы ішекке бекиді де тоқ ішектің бү йен бө лігінің тү біндегі мық ын-бү йен немесе илеоцекальды бұ рышындағ ы 1-2 см терең дікте орналасқ ан илеоцекальды екі жақ таулы қ ақ пақ та аяқ талады. Тоқ ішектер-асқ орыту жү йесінің соң ғ ы бө лігі. Ол қ ұ рсақ қ уысының оң жағ ының тө менгі бұ рышында мық ын ішектің қ осылғ ан жерінен басталып тік ішектің артқ ы тесігімен аяқ талады. Тоқ ішектің ұ зындығ ы 1, 9-2, 5м. Тоқ ішектің жің ішке ішектен пішіні мен қ ұ рылысы жағ ынан айырмашылығ ы бар. Жің ішке ішектердің шумағ ы қ оршап тұ рғ ан шең берге ұ қ сайды. Тоқ ішектің қ абырғ алары кілегей қ абаттан, бұ лшық ет қ абатынан жә не ішпердеден қ ұ ралады. Ішектің кілегейлі ішкі қ абатында б ү рлер мен шең берлі қ атпарлар болмады. Онда сарысулы майда тү йіндер жә не кө піршіктер бар, тү тік тә різді жә не бокал тә різді бездер жақ сы жетіледі. Алайда бұ л бездердің ө німінде фермент болмайды. Ондағ ы сұ йық тық қ алғ ан ас қ алдығ ын майлау қ ызметін ғ ана атқ арады. Тоқ ішекте ас қ алдығ ындлағ ы су сорылады да нә жіс пайда болады. Бұ лшық ет қ абаты екі ішкі сақ ина жә не сыртқ ы ұ зын бұ лшық еттерден тұ рады. Ұ зын бұ лшық ет ұ зына бойын қ уалап, ү ш таспа тү зеді. ө тқ абы алмұ рт тә різді болады. Ол бауырдағ ы ұ зынша сайдың алдың ғ ы бө лігінде, ойыс жерінде орналасқ ан. Ө т қ абының тү бі, денесі, мойны болады. Ө т қ апшығ ының қ абырғ асы жұ қ а бұ лшық ет қ абатынан тү зіледі, оның кілегейлі қ абатында майда қ атпарлар ө те кө п. Ө т жолының қ атпарлары ү лкен, ә рі олар оралып орналасады. Бұ лар қ ақ палық қ ызмет атқ арады. Бауырдан шық қ ан ө т ө т қ апшығ ында жиналады. ө тқ апшығ ының ө зінде ө т жасалмайды, ө т қ апшығ ының сыйымдылығ ы 60 см³. бауырдан келген сұ йық кү йіндегі ө т қ апшық та ұ зақ сақ талатындық тан, сұ йық тық қ айта сорылады да ө т қ оюланады. Тағ ам майлы болғ ан кезде ө т қ апшығ ы ө тті ұ лтабарғ а ө ткізіп жібереді. Ө йткені майдың ү лкен тү йіршіктерін ө т бө лшектеп ыдыратып, ферменттерге даярлайды. Ө т болмаса, адам жеген майлы асын сің іре алмайды.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1.Ас қ орыту жү йесінің қ ызметтері

2.Ферменттер

3.Сілекей, мө лшері, ферменттері

4.Қ арын сө лі, ферменттері

5.Тұ з қ ышқ ылының маң ызы

6.Аш ішектегі ас қ орытылуы

7.Тоқ ішектегі ас қ орытылуы

8.Бауырдың қ орғ аныс қ ызметі

9.Сің іру

10.Ас қ орытудың реттелуі