Тақырып. Тыныс алу жүйесі

Дә рістің мақ саты: Тыныс алу жү йесі тарулы жалпы тү сінік.

Дә рістің жоспары:

1. Ө кпенің желденуі

2. Ө кпе жә не ұ лпаларда газдардың диффузиялануы

3. Қ ан арқ ылы газдардың тасымалдануы

4. Тыныс алудың ретелуі

5. Оттегін максималды пайдалану

Тыныс алу дегеніміз ауадан оттегін сің іріп, сыртқ а кө мірқ ышқ ыл газын шығ аруын қ амтамасыз ететін ө зара байланысты кө птеген физиологиялық процестер жиынтығ ы. Тыныс алу қ ан, қ ан айналу жә не тыныс алу мү шелерінің қ ызметі арқ асында іске асады.

Ө кпенің желденуі кө кірек қ уысының кө лемінің ритмді ө згеріп отыруы салдарынан. Дем алу кезінде кеуде қ уысы ү ш бағ ытта: жоғ арыдан тө мен қ арай кең иді, кө кет (диафрагма) жиырылады, оның кү мбезі жазылып 1, 5 см тө мендейді; сыртқ ы қ абырғ а аралық жә не шеміршек аралық еттер тартылып, тө с алғ а ығ ысады да содан оң ғ а, оң нан солғ а жә не арттан алдығ а қ арай кең ейеді (1-сурет), осының салдарынан ө кпедегі қ ысым азайып, атмосфералық қ ысым ә серінен ауа ө кпені толтырады.

Дем шығ арғ ан сә тте кө кірек қ уысы ішкі қ абырғ ааралық еттердің жиырылуына байланысты тарылады да, ө кпе қ ысымы жоғ арылағ андық тан ауа сыртқ а шығ ады. Ө кпе желденуінің кө рсеткіші – тыныстың минө ттік кө лемі (ТМК). ТМК – бір минө т ішінде ө кпе арқ ылы ө тетін ауаның мө лшері. Ол тыныс жиілігі мен қ алыпты тыныс алу кө лемінің кө бейтіндісіне тең: ТМК = Қ ТА.ТЖ, тыныштық кү йінде ТМК = 6-8 л/мин болса, дене жұ мысы кезінде 150 л/мин дейін ө суі мү мкін(1-2 кестелер).

Ө кпеде газдардың диффузия арқ ылы алмасуы кезінде оттегі альвеолалық ауадан ө кпе қ ылтамырларындағ ы қ анғ а, ал кө мірқ ышқ ыл газы қ аннан альвеолалық ауағ а ө теді. Газдардың алмасуы мембрананың екі жағ ындағ ы меншікті қ ысым (рО₂; рСО₂ ) айырмашылығ ына байланысты, жоғ арғ ы жағ ынан тө мен жағ ына қ арай диффузия жолымен кө шеді, газдардың ұ лпалардағ ы диффузия жолымен алмасуы қ ан мен ұ лпа арасындағ ы меншікті қ ысым айырмасы арқ ылы болады. Газдардың алмасу жылдамдығ ына диффузиялық беткей кө лемі мен дене температурасы ә сер етеді.

Қ анның оттегіне қ анығ у сыйымдылығ ы 20, 1 мл отегіне тең. Ол қ ызыл қ ан тү йіршіктерінің қ ұ рамындағ ы гемоглобиннің (Нв) оттегімен (О₂) байланысу мү мкіншілігіне байланысты. 1 г Нв 1, 34 мл О₂ә рекеттесуі Нв (100 мл қ андағ ы)- 20, 1 мл О₂.

Қ анның оттегіне қ анығ уы келесі жағ дайларда тө мендейді:

1) қ андағ ы сутегі иондарының концентрациясы ө сіп, рН (белсенді реакция) тө мендегенде (қ анның рН =7, 34 – 7, 36);

2) дененің температурасы ө скенде;

3) бұ лшық еттер жұ мыс жасағ анда оттегінің миоглобинмен қ осылу мү мкіншілігі жоғ ары болады.

Тыныс алуды реттейтін нейрондар тобы (орталығ ы) сопақ ша мида орналасқ ан. Ол жұ п қ ұ рылым: дем алу (инспирация), дем шығ ару (экспирация) бө лімдері бар, олардың арасында реципроктық (кері) қ арым – қ атынас бар екені белгілі. Тыныс алу орталығ ы ө мір бойы белгілі бір ырғ ақ пен қ озып адамның дем алуын жә не дем шығ аруын қ амтамасыз етеді (оғ ан автоматиялық қ асиет тә н деуге болады). Тыныс орталығ ынң қ озу жиілігін реттейтін мидағ ы жә не ми қ ыртысындағ ы нейрондардың да зор мә ні бар.

Тыныс алу орталығ ына қ андағ ы: 1) биологиялық белсенді заттар химиялық тітіркендіргіш ретінде ә сер етсе; 2) қ андағ ы кө мірқ ышқ ыл газының меншікті қ ысымы (СО₂) ө скен кезде (гиперкапния) тыныс алу орталығ ы қ озып тыныс алу жиілейді. Мысалы, СО₂ конц. 0, 2 % ө ссе ө кпе желденуі 200 есе ө седі. 3) қ андағ ы кө мірқ ышқ ыл газының меншікті қ ысымы (рСО₂) кенет тө мендесе (апноэ) тыныс алу уақ ытша тоқ тап қ алуы мү мкін; 4) Н⁺ жинақ талып қ анның рН қ ышқ ылданса – тыныс алу жиілейді; 5) қ андағ ы О₂ концентрациясы азайса хеморецепторлар арқ ылы тыныс алу жиілейді. Ал тыныс алу орталығ ы оны сезбейді, сондық тан кө п жағ дайда О₂ жетіспеуінен естен айырылуы жиі болады.

Ағ задағ ы аэробты процестердің кө рсеткіші – оттегін максималды қ олдану (ОМҚ). Ағ заның 50 % -дан астам бұ лшық еттері жұ мыс жасағ ан кездегі пайдаланылғ ан оттегі мө лшерімен ө лшенеді, ол л/мин (абсолютті) мл /мин (салыстырмалы). Мысалы спортшы емес адамдарда ОМҚ (абс) – 2, 5 -3, 5 л/мин, ОМҚ (салыстырмалы)- 40-50 мл/мин/кг. Циклді спортпен айналысатын спортшыларда ОМҚ -5, 5 -6, 0 л/мин болса, ОМҚ -ң ең кө п мө лшері 18-20 жаста, ал кә рі адамдарда ОМҚ -ның 70 % -ын ғ ана қ ұ райды.

ОМҚ -ның кө рсеткішінің шегіне жеткені:

1) Жұ мыс мө лшері ө скенде ОМҚ -ның кө терілмеуі;

2) ЖСЖ минө тіне 180 рет;

3) Қ андағ ы сү т қ ышқ ылының мө лшері 100-120 мг/%

Кесте