Aқшa қoзғaлысы турaлы eсeп жәнe фирмaның төлeу қaбiлeттiлгiн aнықтaу

Кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі оның қ аржылық тұ рақ тылығ ының маң ызды белгілерінің бірі жә не сондық тан онымен тығ ыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағ дайында оғ ан кө п кө ң іл бө лінеді. Кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі деп, оның дер кезінде ө зінің барлық міндеттемелері бойынша тө лемдер жү ргізуге дайындығ ын тү сіну керек деп есептейміз. Бірақ бұ л ү шін кә сіпорынның есеп айырысу, валюта жә не бсқ а да шоттарында ақ шалары болуы керек.

Қ арыздарды ө теу ү шін қ ұ ралдардың айналымы кезінде ақ шағ а айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды қ ұ рал болып табылады.

Қ арызды ө теу ү шін қ ұ ралдар сонымен бірге кә сіпорында бар тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тардың қ оры бола алады. Оны сатып кә сіпорын ақ ша қ аражатын алады.

Басқ аша айтқ анда, теориялық тү рде қ арыздарды ө теу кә сіпорынның барлық ағ ымдағ ы активтерімен қ амтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық тү рде, егер кә сіпорынның ағ ымдағ ы активтері қ ысқ а мерзімді міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қ арыздарды ө теуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кә сіпорын барлық ағ ымдағ ы активтерін қ арыздарды ө теуге бағ ыттаса, онда дә л сол кезде оның ө ндірістік қ ызметі тоқ татылады, себебі онда ө ндіріс қ ұ ралдарын тек негізгі қ ұ ралдары қ ұ райды, ал материалды айналым қ ұ ралдарын алуғ а ақ ша жоқ, олар толығ ымен қ арыздарды тө леуге кетті.

Сондық тан тө лем қ абілеттілігі бар деп, ағ ымдағ ы активтің сомасы ағ ымдағ ы міндеттемелерінен кө п жоғ ары кә сіпорынды есептеуге болады. Кә сіпорынның тек қ арыздары ө теуге ғ ана емес, сонымен бірге ү здіксіз ө ндіріс ү шін қ аржылары болуы керек.

Ағ ымдағ ы тө лем қ абілеттілігі баланс жасау мерзімімен анық талады. Кә сіпорын жабдық таушыларына, банктік қ арыздар жә не басқ а да есеп айырысулар бойынша қ арыздары жоқ болса тө лем қ абілетті деп саналады.

Келешекке арналғ ан тө лем қ абілеттілігі нақ ты бір мерзімдегі оның тө лем қ ұ ралдарынның сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерімен салыстыру жолымен анық талады.

Тө лем қ абілеттілігі белгілі бір мерзімде қ олдағ ы ақ ша сомасының жедел тө лемдер сомасына қ атынасын кө рсететін тө лем қ абілеттілігі коэффиценті арқ ылы кө рінеді. Егер тө лем қ абілеттілігі коэффиценті 1-ге тең немесе ү лкен болса, онда бұ л ол кә сіпорынның тө лем қ абілетті екенін білдіреді. Егер коэффицент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде тө леу қ ұ ралдарының жетіспеуі себептерін анық тау керек.

Тө лем қ аражатының сомасын анық тау мә селесі бойынша ә р тү рлі кө зқ арастар бар. Тө лемге қ абілетті қ ұ ралдарғ а ақ ша қ аржыларын, қ ысқ а мерзімді бағ алы қ ағ аздарды жатқ ызу ә лде қ айда тиімді, себебі олар тез ө ткізіледі жә не ақ шағ а тез айналады. Ағ ымдағ ы міндеттемелерге ағ ымдағ ы пассивтер, яғ ни, ө теуге жатқ ызылғ ан міндеттемелер мен қ арыздар, кредиторлық борыштар жә не басқ а пассивтер кіреді.

Тө лем қ ұ ралдарының ағ ымдағ ы міндеттемелерден асуы кә сіпорынның тө лемге қ абілетті екенін білдіреді.Банкте есептің жә не басқ а шоттарда ақ шаның болмауы, банкке қ айтарылатын несиенә ң мерзімі ө тіп кетуі, қ аржы органдарына қ арыз болу, ең бекке тө ленетін қ аржылар мерзімінің сақ талмауы тө лемге қ абілетсіздікті кө рсетеді.

Тө лем қ абілеттілігі оны қ ысқ а мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау кезінде анығ ырақ кө рінеді.

Есепті кезең ішіндегі ағ ымдағ ы тө лем қ абілеттілігі тө лемдік кү нтізбе кө мегімен есептелуі мү мкін, оның негізінде ағ ымдағ ы жедел тө лем қ абілеттілігінің коэффиценті анық талады, кредиторлармен, банкпен, қ аржылық жә не басқ а органдармен ө з уақ ытында есеп айырысуды қ амтамасыз ететін шаралар жасалады. Тө лемдік кү нтізбе аналитикалық есептің мә ліметтері, банк кө шірмесі, тө лемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұ ндай есептер кү нделікті немесе 3-5 кү нде бір рет жә не басқ а уақ ыт аралық тарында жү зеге асырылуы мү мкін. Есептеудің мерзімділігі кә сіпорын тө лем қ абілеттігіне байланысты. Егер тұ рақ ты болса, есептесу сирек, ал егер тұ рақ сыз болса жиі жү ргізуге болады.

Кә сіпорынның перспективті (ұ зақ мерзімді – бір жылдан аса) тө лем қ абілетін бағ алау ү шін ө тімділіктің динамикалық, статистикалық кө рсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық кө рсеткіштердің бірі ө німді (жұ мыс, қ ызмет) ө ткізуден тү скен табыстың орташа ағ ымдағ ы міндеттемелерге қ атынасы болып табылады. Есептеу ү шін алымында есепті кезең дегі есеп шоты бойынша дебет айналымын, ал бө лімінде – осы кезең дегі ағ ымдағ ы міндеттемелерінің орташа қ алдық тарын алуғ а болады. Бұ л есепте алымы баланс жасау мерзіміндегі емес белгілі бір кезең ү шін ақ ша қ аражатының ағ ымын кө рсетеді.

Нарық тық экономика теориясы мен практикасында перспективті тө лем қ абілеттілігін талдауды нақ тыландыру жә не терең дету ү шін қ олданылатын басқ а да кө рсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маң ыздысы табыс пен табыс табу қ абілеттілігі, себебі осы факторлар кә сіпорынның қ аржылық саулығ ы ү шін анық таушылар болып табылады. Табыс табу қ абілеттілігі деп болашақ та кә сіпорынның негізгі қ ызметінен тұ рақ ты табыс алу қ абілеттілігі тү сіндіріледі. Осы қ абілеттілікті бағ алау ү шін ақ ша қ аражатының жеткіліктігі мен оның капиталғ а айналдыру коэффиценттері талданады.

Кә сіпорынның перспективті тө лем қ абілеттілігін анық тау ү шін кә сіпорын активіндегі ақ ша қ аражатына айналдыра алатын жылдамдық жә не дайындық ты сипаттайтын ө тімділіктің статистикалвқ кө рсеткіштері кең інен пайдаланылады.

Ү ш кө рсеткіш жиі падаланылады:

1) абсолютті ө тімділік коэффиценті;

2) аралық ө теу (жабу) коэффиценті;

3) жалпы ө теу (жабу) коэффиценті.

Абсолютті ө тімділік коэффиценті (жеделдік коэффиценті) ақ ша қ аражаттары мен тез ө ткізілетін бағ алы қ ағ аздардың мерзімді жә не қ ысқ а мерзімдіміндеттемелерге қ атынасы ретінде есептеледі.

Ол баланс жасағ ан мерзімінде немесе жақ ын мезгілде ағ ымдағ ық арыздардың қ андай бө лігі ө телетінін кө рсетеді.

Осы кө рсеткіштің дұ рыс шектеуі келесі тү рде болады:

К а.ө. > 0.2-0.25

Бұ л – ағ ымдағ ы міндеттемелердің қ андай бө лігі жедел ө телуі керек екендігін кө рсететін тө лем қ абілеттілігінің қ атан белгісі.

Аралық ө теу коэффицентін есептеу ү шін (немесе оның басқ а аталуы: қ ауіпті ө тім коэффиценті) ақ ша қ аражатының қ ұ рамына алдың ғ ы кө рсеткіштің алымына дебиторлық борыш жә не басқ а да активтер қ осылады. Ол кә сіпорынның дебиторлармен ө з уақ ытында есеп жү ргізу жағ дайында болжамданғ ан тө лемдік мү мкіндігін кө рсетеді, яғ ни ағ ымдағ ы міндеттемелердің қ андай бө лігі тек ақ ша қ аражаты есебінен емес, сонымен қ атар ө ткізілген ө німдер, орындалғ ан жұ мыстар немесе кө рсетілген қ ызметтер ү шін тү сімдер есебінен ө телетінін сипаттайды.

Айналым қ аражатының ө тімді бө лігінің (яғ ни тауарлы-материалдық босалқ ыларды есептемегенде) ағ ымдағ ы міндеттемелерге қ атынасын ашып кө рсететін бір кө рсеткіштің есебі айналым қ ұ ралдарының жеке категорияларының ө тімділігі бірдей еместігінен шығ ып отыр.

Аралық ө теу коэффицентінің қ алыпты тө менгі шегін бағ алау былайша ө рнектеледі:

Кар.ө > = 1.

В.Ф.Палий “бұ л коэффиценттің теориялық ақ талғ ан бағ алауы 0, 7-0, 8 аралығ ында жатыр” деп есептейді

Қ ауіпті ө тімділік коэффиценті кә сіпорынның кү тілетін тө лем қ абілеттілігін дебиторлық борыштың бір айналымының орташа ұ зақ тығ ына тең кезең ге сипаттайды.

Ағ ымдағ ы ө тімділік коэффиценті (жалпы ө теу коэффиценті) барлық ағ ымдағ ы активтердің жкдкл жә не қ ысқ а мерзімді міндеттемелердің кө леміне қ атынасын кө рсетеді. Ол ағ ымдағ ы активтер мен міндеттемелердің қ андай есесін ө тейтінін белгілеуге мү мкіндік береді жә не дебиторлармен ө з уақ ытында есеп айырысу жә не дайын ө німді тиімді ө ткізу жағ дайларында ғ ана емес, сонымен бірге материалды айналым қ ұ ралдарының басқ а элементтері қ ажет болғ ан кезде сату жағ дайында бағ аланатын кә сіпорынның тө лемдік мү мкіндіктерін кө рсетеді.

Жалпы ө теу коэффиценті ө тімді қ ұ ралдар жедел жә не қ ысқ а мерзімді міндеттемелерінің сомасын ө тейтінін белгілеуге мү мкіндік береді жә не сонымен баланс қ ұ рлымының тұ рақ тылық дә режесін ғ ана емес, кә сіпорынның ө зінің қ ысқ а мерзімді қ арыздары бойынша тез есептесе алу қ абілеттілігін дә лелдейді.

Нарық тық экономикасы дамығ ан елдерде бұ л кө рсеткішке кә сіпорынның ағ ымдағ ы ө тімділігін бағ алау кезінде ерекше мә н беріледі. Оның кең інен қ олданылуының негізгі себептері:

1) біріншіден, ағ ымдағ ы активтермен ағ ымдағ ы пассивтердің ө телу дә режесін кө рсетеді. Бұ л кө рсеткіш қ аншалық ты жоғ ары болса, соншалық ты қ ысқ а мерзімді міндеттемелерді тө леу сенімділігі жоғ ары болады;

2) екіншіден, ағ ымдағ ы активтердің ағ ымдағ ы пассивтерден асып кетуі ағ ымдағ ы активтерді (ақ ша қ аражатынан басқ асы) сату немесе жою (тарату) кезінде зияндардың пайда болуына бө гет болады. Бұ л қ арсы ә рекеттің қ аншалық ты кү штірек болуы, кредитор ү шін соншалық ты тиімді. Бұ л арттыруды шетел компанияларында жұ мыс істеуші капитал немесе қ аржы-эксплуатациялық қ ажеттілік деп деп атайды.

Жалпы ө теу коэффиценті ө ндіріс сипатына байланысты кү рт ауытқ уы мү мкін. Оның дең гейіне тиелген тауарлар мен кө рсетілген қ ызметтермен есеп айырысу нысандары, ө ндіріс циклінің ұ зақ тығ ы, тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тар қ орларының қ ұ рылымы жә не басқ алары ә сер етеді. Берілген кө рсеткіш ү шін мына шектеу қ алыпты мә н болып табылады.

Кағ.ө. > = 2.

Берілген шектеу кә сіпорынның ө тімді қ ұ ралдарғ а (немесе қ аражаттарғ а) тиімді қ ажеттілік дең гейі ағ ымдағ ы міндеттемелерден 2 есе асуы қ ажет екендігін кө рсетеді. Ағ ымдағ ы ө тімділік коэффиценті барлық айналым қ аражаттарының бір айналымының орташа ұ зақ тығ ына тең кезендегі кә сіпорынның кү тілетін тө леу қ абілеттілігін сипаттайды.

Кә сіпорын ө тімді қ аржының болуын оларғ а ұ тымдылық қ ажеттілік шегінде реттеуі қ ажет. Ол — ә рбір нақ ты кә сіпорын ү шін келесі факторларғ а байланысты:

— кә сіпорын жә не оның қ ызметінің кө лемі, мө лшері (ө ндіру жә не ө ткізу кө лемі қ аншалық ты кө бірек болса, соншалық ты тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тар қ оры мол болады);

— ө неркә сіп жә не ө ндіріс салалары (ө німге деген сұ раныс жә не оларды ө ткізуден тү сімнің тү су жылдамдығ ы);

— ө ндірістік цикл ұ зақ тығ ы (аяқ талмағ ан ө ндіріс кө лемі);

— материал қ орын қ алпына келтіруге қ ажет уақ ыт (олардың айналу ұ зақ тығ ы);

— жалпы экономикалық коньюктура.

Егер ағ ымды активтер мен қ ысқ а мерзімді міндеттемелердің ара қ атынасы 1: 1 – тө мен болса, онда кә сіпорын ө з шоттарын тө лей алмайды деуге болады. 1: 1 арақ атынасы ағ ымдағ ы активтер мен қ ысқ а мерзімді міндеттемелердің тең дігін білдіреді. Активтер ө тімділігінің ә р тү рлі дә режесін ескере отырып, активтердің барлығ ы тез арада ө тімді деуге болмайды, яғ ни бұ л жағ дайда да кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ына қ ауіп тө неді. Егер де К ағ.ө мә ні 1: 1арақ атынасынан кө п болса, онда кә сіпорынның ө зіндік кө здері есебінен қ ұ ралатын бос ресурстарының едә уір кө лемі бар екені туралы қ орытынды жасауғ а болады.

Кә сіпорын кредиторлары тұ рғ ысынан, айналым қ ұ ралдарын қ ұ рудың осы варианты аса жоғ ары бағ аланады. Сонымен бірге, менеджердің кө зқ арасы бойынша кә сіпорында қ орлардың ө те кө п жиналуы, қ аржыларды дебиторлық борышқ а аудару кә сіпорынның активтерін шебер пайдалануымен байланысты.

Ө тімділіктің ә р тү рлі кө рсеткіштері тек ө тімді қ аржыларды есепке алудың ә р тү рлі дә режесінде кә сіпорынның қ аржы жағ дайының тұ рақ тылығ ын жан-жақ ты сипаттап қ ана қ оймай, сонымен бірге талдау хабарламаларының ә р тү рлі сыртқ ы пайдаланушыларының мү дделеріне жауап береді. Мысалы, шикізат пен материал жеткізушілері ү шін абсолютті ө тімділік коэффиценті (Ка.ө) қ ажет. Осы кә сіпорынды несиелейтін банк ө тімділіктің аралық коэффиценттеріне (Кар.ө) кө п кө ң іл бө лінеді. Кә сіпорынның сатып алушылары немесе акциялар мен облигацияларды ұ стаушылары кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ын ағ ымдағ ы ө тімділік коэффиценті (Кағ.ө) бойынша бағ алайды.

Кө птеген кә сіпорындар ү шін аралық ө тімділіктің тө мен коэффицентінің жалпы ө тімділіктіің жоғ ары коэффицентіне сай келуі тә е екенін атап ө ту керек. Бұ л кә сіпорында шикізат, материалдар, жинақ бө лшектер, дайын ө німнің шектен тыс қ орлары барлығ ына байланысты болады. Бұ л шығ ындардың негізделмеуі ақ ырында ақ ша қ аражатының жетіспеуіне ә келеді. Осыдан, жалпы ө теу коэффицентінің жоғ ары болуына қ арамастан, оны қ ұ раушының, ә сіресе баланстың ү шінші тобына кіретін баптары бойынша, жағ дайын жә не динамикасын айқ ындау керек.