Ақша қаражатының есебі мен аудиті

Ақ ша қ аражаты деп – бұ л субъектінің кассадағ ы жә не банктегі барлық ақ шасын айтамыз.

Барлық кә сіпорын ө з ақ ша қ аражаттарын банк мекемелерінің тиісті шоттарында сақ тап жә не міндеттемелері бойынша тө лемдерін, осы мекемелер арқ ылы ақ шасыз нысанда, ал қ ажет жағ дайда Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкінің нормативтік қ ұ жаттарымен белгіленген шегінде нақ ты ақ шамен есептесуді жү зеге асырады. Егерде заң ды тұ лғ алардың арасындағ ы тө лем сомасы 4000 есе тө менгі айлық есептік кө рсеткіштен асып тү ссе, онда олар тек ақ шасыз тә ртіпте есеп айрысуларды жү зеге асырады. Бұ л келтірілген мә лімет заң ды тұ лғ алардың арасындағ ы ә рбір келісім шарт бойынша жү ргізіледі. Егер де келісім шарт сомасы кө рсетілген лимиттен аспайтын болса, онда тө лем ақ шасыз тә ртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да ә рбір тө лемнің сомасы 4000 есе АЕК-тен (Айлық есептік кө рсеткіш) аспауы керек.

Ақ ша қ аражаттарын сақ тау ү шін жә не заң ды тұ лғ алар арасында есеп айырысу ү шін Қ азақ стан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұ л банк пен клиенттер арасындағ ы келісім шарттың қ атынастарын кө рсететін ә діс. Банк шотттары тең ге мен де, шетелдік валютамен де жү ргізіледі жә не ол ағ ымдық, жинақ тық жә не корреспонденттік болып бө лінеді.

Есеп айрысу шоттары - шаруашылық есепте тұ рғ ан, дербес балансы бар, Қ азақ стан Республикасы Ә ділет министрлігінің органдарына тіркеуден ө ткен заң ды тұ лғ аларғ а;

Ағ ымдағ ы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қ аражаты бойынша, ө ндірістік жә не коммерциялық қ ызметпен айналысатын қ оғ амдық ұ йымдар мен жеке тұ лғ аларғ а;

Бюджеттік шоттар – Қ азақ стан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;

Корреспонденттік шоттар – банк шоттары, бұ л да банктік шоттар, бірақ олар жеке жә не заң ды тұ лғ алар ү шін, содай-ақ заң ды тұ лғ аның ақ шаланғ ан бө лімшелірі ү шін де ашылады.

Шетелдік валютадағ ы қ аражаттардың қ олда бары мен қ озғ алысын есептеу ү шін субъектіге арнап ағ ымдағ ы (есеп айырысу) шоттар ашылу мү мкін. Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын жә не басқ аларын субъектілер ақ ша қ аражаттарын оқ шалап сақ тау ү шін жә не тиісті операцияларын жү ргізу ү шін ашады.

Қ азақ стан Республикасының аймағ ында ақ шаны тө леу мен аударуды жү зеге асыруда келесі ә дістерді: қ олма-қ ол ақ шаны аударуды; тө лем тапсырманы ұ сынуды; чектерді беруді; векселдерді немесе олардың индосаменттері арқ ылы беруді; тө лем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банк шоттарына аударуды; тө лем тапсырмаларын ұ сынуды; инкассалық жарлығ ын ұ сынуды; республикалық заң актілерімен белгіленген басқ а да ә дістерін пайдаланады. Ақ шасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: тө лем тапсырма; чек; вексель; тапсырма талап тө лемдері, кеден мен салық қ ызметі органдарының инкассалық жабдық тары болып табылады.

Тө леуші мен алушылар ө зара есеп-айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анық тайды.

Ақ ша қ аражатын есепке алу міндеттері ақ ша қ аражатының сақ талуын жә не олардың мақ сатында сай лимиттерге, сметаларғ а сә йкес пайдаланылуына бақ ылауды қ амтамасыз етуі; ақ ша қ аражатының қ озғ алысы жө ніндегі барлық операцияларды толық жә не нақ тылы тү гелдеу жү ргізу; тө лемдерді банк арқ ылы ақ ша аудару жолымен жасау болып табылады.

Республикада банк мекемелері арқ ылы жү зеге асырылатын ақ ша аудару арқ ылы есеп айырысудың бірың ғ ай жү йесі қ олданылады. Салыстырмалы тү рде ұ сақ тө лемдерді субъектілер кассадан қ олма-қ ол ақ шамен, пошта аударылымымен немесе байланыс кә сіпорындары арқ ылы ү стеме тө лем жасау арқ ылы тө леуге қ ұ қ ылы. Ұ йымдардың банктер арқ ылы жү ргізетін есеп айырысуларын тауарлық емес (бюджетке, ә леуметтік сақ тандыру органдарына, зейнетақ ы қ орына жә не басқ алары) деп бө луге болады.

Ақ шасыз есеп-айрысудың мынадай негізгі нысандары ұ сынылады: тө лем тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, тө лем талап-тапсырмалары, кө лікпен жә не темір жолмен айырысу жө ніндегі жиынтық талаптар.

Ақ ша қ аражаты мен есеп айырысу нысандары тө леуші мен алушының арасындағ ы шартпен (келісіммен, жекелеген уағ даластық тарымен) айқ ындалады.

Субъектілердің арасындағ ы келісім бойынша ө зара талаптар мен міндеттемелерді есептеу жү ргізілуі мү мкін.

Ақ шасыз есеп айырысу нысандарын қ арастырайық.

Тө лем тапсырмасы субъектінің қ ызмет кө рсетуші банкке ө з шотынан белгілі бір соманы аудару туралы тапсырмасы болып табылады.

Тө лем жасаушы банкке белгіленген нысанадығ ы бланкілерде тапсырманы ұ сынады. Тапсырмаларғ а қ оса тө лем жасаушы банктің талап етуі бойынша банктің шолып қ арауы ү шін (кейін қ айтартып кетіп) шарттарды, салық тық шот-фактурларды жә не тө лемдердің мақ сатын растайтын басқ а да қ ұ жаттарды тапсыруғ а міндетті. Тө лем тапсырмалары жазылып берілген кү ннен бастап 10 кү н бойы кү шінде болады (жазылғ ан кү н есепке алынбайды). Тө лем тапсырмалары тө лем жасаушының шотында қ аражат болғ анда ғ ана орындауғ а қ абылданады.

Тараптардың уағ даластығ ы бойынша тө лем тапсырмалары жедел мерзімді, мерзімнен бұ рын жә не мерзімі кейінге қ алдырылғ ан болуы мү мкін.

Жедел мерзімді тө лем мынадай нұ сқ алар бойынша жү зеге асырылады: аванстық тө лем, яғ ни, тауар тиеленгенге дейін; тауар тиеленгеннен кейін, яғ ни, тауарлар ү шін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мә мілелер кезіндегі ішінара тө лемдер.

Мерзімінен бұ рын немесе мерзімінен кейінге қ алдырылғ ан тө лемдер шарттық қ атынастар аясында тараптардың қ аржылық жағ дайына зиян келтірмей жү ргізілуі мү мкін.

Субъектілер: жеке ө здеріне тиесілі қ аражатты (зейнетақ ы, алимент, жалақ ы, іссапар шығ ыстары, авторлық қ аламақ ы) жекеленген азаматтардың атына; жалақ ы тө леуге арналғ ан, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл шаруашылығ ы ө німдерін дайындау жө ніндегі шығ ыстарды субъектілерге қ аражат аударуды байланыс ұ йымдары арқ ылы жү зеге асыра алады.

Тө лем талап тапсырмасы тө лем жасаушының қ ызмет кө рсететін банкіне жіберілген есеп айырысу жә не тиеу қ ұ жаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жө нелтілген ө німнің, орындалғ ан жұ мыстың, кө рсетілген қ ызметтің қ ұ нын тө леу туралы жабдық таушының сатып алушығ а талабын білдіреді. Тө лем талап тапсырмаларын тө лем жасаушы банкке жазып, жабдық таушының банкіне тізімдемемен бірге тө рт дана етіп береді. Жабдық таушының банкі барлық реквизиттердің толық толтырылғ анын тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдық таушығ а қ айтарылады. Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алғ ан соң, оны тіркейді, барлық даналарғ а алынғ ан кү нді қ ойып шығ ады (жоғ арыда оң жақ та) жә не оны тө лем жасаушығ а келісімін алу ү шін береді.

Тө лем талап тапсырмасын толық немесе ішінара тө леуге келіскенде тө лем жасаушы барлық даналарғ а шотқ а билік жү ргізуге уә кілеттілігі бар адамдардың қ олын қ ойғ ызумен жә не мө р басумен рә сімдеп, оны қ ызмет кө рсетуші банкке ө ткізеді, олардың:

біріншісі – тө лем тө леушінің шотынан қ аражатты есептеп шығ ару ү шін негіз болады жғ не операция жү ргізілгеннен кейін банк қ ұ жаттарына тігіледі;

екіншісі – жабдық таушығ а қ ызмет кө рсететін банкке жіберіледі;

ү шіншісі – тиеу қ ұ жаттарымен бірге тауарларғ а, орындалғ ан жұ мыстар мен кө рсетілген қ ызметтерге ақ ы тө леуге жә не есепке қ абылдануына болатындығ ын растайтын қ олхат ретінде тө лем жасаушығ а қ айтарылады.

Тө лем жасаушы банкке белгіленген нысанадығ ы бланкілердегі тө лем тапсырманы ұ сынады. Тапсырмаларғ а қ оса тө лем жасаушы бланктің талап етуі бойынша салынатын салық тың шот-фактуралары жә не тө лемдердің мақ сатын растайтын басқ а да қ ұ жаттары бірге тапсырылады. Тө лем тапсырмалары жазылып берілген кү ннен бастап 10 кү н бойы кү шінде болады (жазылғ ан кү ні есепке алынбайды). Тө лем тапсырмалары тө лем жасаушының шотында қ аражат болғ анда ғ ана орындауғ а қ абылданады. Тө лем қ ұ жаттарын электрондық тү рінде де, қ ағ аз ретінде де ұ сынуы мү мкін. Бұ л қ ұ жаттардың данасын ғ рбір банк ө здері дербес анық тайды. Негізінен алғ анда, олар екі данада толтырылады, біріншісі жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғ ни ақ шаны жіберушіге қ ол қ ойлып, штамп басылып қ айтарылады.

Тө лем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (кө рсеткіштері) кө рсетіледі:

ü тө лем тапсырмасының нө мірі;

ü тө лем тапсырмасының жазылғ ан кү ні;

ü жеке тең естірілген немесе тең дестірілген (идентификацияланғ ан) коды (ЖТК немесе ИИК);

ü жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нө мірі;

ü бенефициардың коды (БК немесе КБЕ) жә не жіберушілердің коды (ЖК немесе КОД) – бұ л кодтар екі символдан (белгіден) тұ рады:

ü біріншісі- резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканың секторын кө рсетеді;

ü бенефициар – аудару жасалғ ан кезде ақ ша қ аражатын алушы;

ü банк алушы – банк атауы, аударылғ ан ақ шада, оның мекен жайы кө рсетіледі;

ü бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп тү скен ақ ша қ аражатын қ абылдайтын банк жіберушімен жасалғ ан келісім-шарттың негізінде;

ü жіберушілердің тең естірілген немесе тең дестірілген идентификацияланғ ан банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиаларалық айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);

ü тө лем арналымының коды – Қ Р Ұ Б нормативтік-қ ұ қ ық тық актісімен белгіленген жә не соның негізінде тө лемдерді жү зеге асыратын кодтық белгілер, ал ол ү шін символдан (белгілерден) тұ рады;

ü бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салық тарды кері қ айтаруда қ ойылатын код;

ü валюталанғ ан кү ні – ақ ша қ аражатын бенефициардың (алушының) банктік шотына ақ ша қ аражатын аударғ ан кү ні тө лем жасаушының ынтасымен анық талады.

Тө лем қ ұ жатына кез-келген жө ндеудің тү рін жасауғ а рұ қ сат етілмейді. Шаруашылық жү ргізуші субъектілердің арасындағ ы жасалғ ан келісімдері бойынша тө лем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұ рын жә не мерзімі кейінге қ алдырылғ ан болып бө лінуі мү мкін.

Жедел мерзімді тө лем мынадай нұ сқ алар бойынша жү зеге асырылады: аванстық тө лем, яғ ни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғ ни тауарлар ү шін шоттарды тікелей акцептеу жолымен, ірі мә мілелер кезіндегі ішінара тө лемдері.

Мерзімінен бұ рын немесе мерзімінен кейінге қ алдырылғ ан тө лемдер шарттық қ атынастар аясында талаптардың қ аржылық жағ дайына зиян келтірмейтіндей етіп жасалуы керек.

Субъектілер: жеке ө здеріне тиесілі қ аражатты (зейнетақ ы, алимент, жалақ ы, іс-сапар шығ ыстары, авторлық қ аламақ ы) жекелеген азаматтардың атына, х-жалақ ы тө леуге арналғ ан, банк мекемелеріне аударым алушының атын, оның нө мірін, сондай-ақ егер қ аражат шотқ а аударылуғ а тиіс болса, онда ол орналасқ ан банктің аты мен нө мірін кө рсетеді. Тапсырмағ а қ аражат алушылардың тізбесі қ оса беріледі, онда кім қ андай мақ саттарғ а ақ ша алатыны кө рсетіледі. Байланыс ұ йымдары ұ йымдарғ а жолданғ ан ә рбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына тө рт дана етіп жазылатын тө лем қ ұ жаттары келіп тү скеннен кейін тө лейді.

Чек беру тө лемді жү зеге асырудың бір тә сілі болып табылады, онда тө лем чек беруші аттас тө лем қ ұ жатын ұ стаушығ а беру жолымен жасайды. Чек беру ө з мә ні бойынша чекті ұ стаушының ақ шалай міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау ү шін жазылғ ан болса да. Аталғ ан міндеттемені орындау тек чек бойынша ақ шаны алатын кезде ғ ана болады. Чектер жабылатын жә не жабылмайтын болып бө лнеді. Бірінші – депозиттермен қ амтылғ ан, ал екінші – қ амтылғ ан болып бө лінеді. Бұ л кезде чектердің тө ленетіндігі жө нінде банктердің кепілдік беруі мү мкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қ олданумен байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен қ ұ қ ығ ы, чекті қ олдану туралы жасалғ ан келісім-шарттың негізінен шығ ады, яғ ни бұ л келісім-шартта, банк ө з клиенттеріне чек берушіге (заң ды жә не жеке тұ лғ а) чегін тө леуді, яғ ни чек берушінің міндетін ө зіне алады, ал клиенттер ө з кезегінде банкті белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сақ тауғ а міндетті. Чек ұ стаушылардың қ ұ қ ық ығ ы чек берушіден чекті алғ ан кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының тө лем қ ұ жаттарына қ ол қ ою қ ұ қ ығ ына ие тұ лғ алар қ олдарын қ ояды жә не қ олдарында кітапша иесінің мө рінің таң басы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қ алатындық тан чекте жазылғ андарды тү зету жә не ө шіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қ ателіктер жіберілсе, онда чекте жә не чектің тү біртегінде қ иғ ашынан “бү лінген” деп жазу жазылады, мерзімі қ ойылады жә не кітапша иесінің қ олы қ ойылады.

Чекті чек ұ стаушы тө леуге чек жазылғ ан кү ні қ абылдайды жә не тө леуге қ абылдағ ан кү ннің ертең іне чек ұ стаушы арқ ылы қ ызмет кө рсететін банкке ұ сынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынғ ан чектің кү шінде болу мерзімі, жазылғ ан кү нін есептемегенде, ә детте, 10 кү ннен аспайды.

Банк чек берушіден (немесе чек ұ стаушыдан) чекті қ абылдамауына болады, егер де мынадай кө ріністер анық талса:

ü егер де жазумен жазылғ ан сомасы цифрмен кө рсетілмеген болса;

ü чектің мерзімі ө тіп кетсе;

ü тө лем қ ұ жаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе тү зетулер бар болса);

ü чек ә р тү рлі қ олмен жә не ә р тү рлі сиямен жазылғ ан болса;

ü чектің қ орғ алу дең гейі оның талабына сай келмесе (қ орғ алу дең гейі бестен ем болмауы керек);

ü чекте кө рсетілген реквизиттер қ ате болса;

ü чектегі қ ойылғ ан қ олда ү лгі ретінде қ абылданғ ан қ ұ жаттардағ ы қ олымен сә йкес келмесе;

ü чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;

ü чектің басқ а да дефектілері бар болса.

Дефектісі бар чектер чек ұ стаушыларғ а қ олхат жызылып қ айтарылады. Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік палатағ а хабарлайды, ал олар ондай чектердің ө ң делуі тез арада тоқ татады. Бұ ндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт тө рт данада болады:

біріншісі – банкте қ алса;

екіншісі – кө шірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;

ү шіншісі – Клирингтік палатағ а беріледі;

тө ртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.

Мерзімі ө тіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қ айтарылады.

Кө лік ұ йымдарының тапсырыс берушілермен (жү к жө нелтушілермен немесе жү к алушылармен) жү к тасмалдағ аны ү шін, сондай-ақ кө ліктік-экспедициялық қ ызмет кө рсетулері ү шін орталық тандырылғ ан есеп айырысулары жиынтық талаптар арқ ылы жү зеге асырылуы мү мкін. Айыппұ лдар жө ніндегі сома жиынтық талапқ а енгізілмеуге тиіс. Кө лік қ ызметіне тапсырыс жасаушыларғ а қ ызмет кө рсетуші банк мекемесі тиісті шоттан қ аражаттың депоненттелгенін, кө лік ұ йымдарының қ ызметіне ақ ы тө леу тапсырыс берушінің тиісті шотынан бұ л шотта уақ ытша қ аражат болмағ ан кезде банктің кепілділігінің жү зеге асырылғ андығ ын куә ландыратын кепілділікті анық тама береді. Анық таманың кү шінде болу мерзімі тараптардың келісім-шартымен айқ ындалады.

Ө зара талаптар мен міндеттемелерге негізделген есеп-айрысулар деп борышкерлер мен несие берушілердің бір-біріне қ ойылғ ан талаптары мен міндеттемелері тең сомада ө телетін жә не осы талаптар мен міндеттемелердің арасындағ ы айырмағ а ғ ана тө лем жасалатын нақ ты ақ шасыз есеп-айырысулар жатады. Ө зара талаптарды есепке алу бойынша есеп-айырысуларды банктер субъектілердің ө тініші бойынша нақ ты тиелінген немесе босатылғ ан тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тар жә не негізгі қ ызметі бойынша кө рсетілген қ ызметтер ү шін жү ргізеді.

Аударма вексель ақ ы тө леу ү шін ұ сынғ анда, ұ сынылғ аннан кейін белгілі бір уақ ытта, вексель жасалғ аннан кейін белгіленген бір кү нде берілуі мү мкін. Тағ айындалғ ан ө зге мерзімдер немесе тө лемнің бір ізді мерзімдерін қ амтитын аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұ сынғ ан мерзімінде тө ленуі тиіс. Ол жасалғ ан кү ннен бастап бір жылдың ішінде тө лем жасауғ а ұ сынылуы мү мкін. Вексель беруші аудармалы вексельде тө лемге ұ сынылатын мерзім белгіленуі мү мкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұ рын тө ленуін талап етуге болмайды.

Мерзімі белгілі бір кү нге немесе бір уақ ытқ а белгіленген аударма вексельді ұ стаушы вексельді тө леу кү нінде, не келесі екі жұ мыс кү нінің бірінде ұ сынуғ а тиіс. Аударма вексельді есеп-айырысу палатасында ұ сыну тө лемге ұ сынғ анымен бірдей болып есептелінеді.

Егер аударма вексель тө лем жасау орнында жү рмейтін валютада жасалса, онда оның сомасы жергілікті валютада тө лем мерзімі келген кү ніндегі бағ ам бойынша жергілікті валютамен тө ленеді. Егер борышкер тө лемнің мерзімін ө ткізіп алса, онда вексель ұ стаушы ө з қ алауынша аударма вексель сомасын жергілікті валютада тө леу мерзімі келген кү нгі бағ аммен тө леуді талап етеді.

Вексель ұ стаушылар индосанттарғ а қ арсы тұ рғ ан регрестерге ө з қ ұ қ ығ ын тө лем мерзімі жеткен кезде де жә не одан бұ рын да сата алады.

1) акцептен толық немесе ішінара бас тартқ ан орын алса;

2) егер де тө лем жасаушы вексельді акцептегіні немесе акцептемегеніне қ арамастан банкрот деп алынғ ан болса, онда тө лем жасауды тоқ татады, тіптен оның жағ дайын сот анық тамаса да немесе оның мү лкінен ө тем алу нә тижесіз болмағ ан жағ дайда;

3) вексель беруші ацепте жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп танылғ ан жағ дайда.

Вексель бойынша жасалатын тө лем мен акцепт ү шін жауапты тұ лғ ағ а регрестік талабы (иск) вексель бойынша мерзімінен кешіктірілмей ұ сынылуы мү мкін.

Акцепт немесе тө лемнен бас тарту факті куә ландыратын актімен расталады.

Акцептемеу қ арсылық акцептке ұ сыну ү шін белгіленген мерзімдерде жасалуы керек. Акцептеуге қ арсылық білдіру тө лемге ұ сынудан жә не тө лем жасамауғ а тағ ы да басқ аша қ арсылық білдіруден босатылады. Бірақ бұ л қ арсылық алдын-ала тіркеуден ө те керек, онсыз оның кү ші болмайды.

Егер тө ленуге жататын аударма вексельдің ісі ойындағ ыдай еместігі байқ алса, тіпті оның ү шінші адам арқ ылы ө телуі бола тұ рса да, немесе тө лем жасаушы басқ а жерде тұ рып, ө зінің тұ рғ ан жерінен тө лем жасауғ а тиісті бола тұ рса да, немесе белгілі бір уақ ыт ө ткен соң, яғ ни ұ сынылғ ан кезде тө ленуге жататын вексель болса да, оның акцептелуіне тыйым салынады.

Тө лем жасаушы оның вексельді акцептелуіне немесе акцептемегеніне қ арамастан банкрот деп танылғ анда, сондай-ақ вексель берушіні акцептеуге жатпайтын вексель бойынша банкрот деп танылғ ан жағ дайда, вексель ұ стаушының ө з қ ұ қ ық тарын жү зеге асыруы ү шін оның банкрот деп танылғ аны туралы сот шешімін ұ сынуы керек.

Вексель ұ стаушы ө зінің индоссантын жә не вексель берушінің акцептемеу немесе тө лем жасамайтыны туралы қ арсылық білдірген кү ннен кейінгі тө рт жұ мыс кү нінің ішінде “шығ ынсыз айналым” деп хабарланғ ан жағ дайда, онда оның қ абыл алынуы мү мкін. Ә рбір индоссант хабарлама алғ ан кү ннен кейінгі екі жұ мыс кү нінің ішінде алдың ғ ы хабарламаны жібергендердің аттары мен мекен-жайларын кө рсете отырып, ө з индоссатына одан ә рі вексель берушіге алынғ ан сә ттен бастап жү ре бастайды.

Акцептемеу немесе тө лем жасамау туралы қ арсылық белдірген жағ дайда нотариус бұ л туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарғ а вексельдегі не қ арсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынғ ан мекен-жайларғ а сә йкес жазбаша хабарлама жібере отырып, оларғ а ескерту жасайды. Мұ ндай хабарлама жө ніндегі шығ ыстар қ арсылық жө ніндегі шығ ындарғ а қ осылады.

Вексель беруші индоссант немесе авальшы қ ұ жатқ а енгізілген жә не қ ол қ ойылғ ан “шығ ынсыз айналым”, “қ арсылық сыз” деген немесе басқ адай мағ ыналас сө здар арқ ылы вексель ұ стаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе тө лем жасамауғ а қ арсылық білдіру қ ұ қ ығ ын жү зеге асырудан босатады. Бірақ вексель беруші енгізген ескертуге қ арамастан, вексель ұ стаушы қ арсылық білдірсе, онда қ арсылық бойынша қ ажет шығ ындар ө з қ олдарын қ ойғ ан барлық адамдардан талап етеді. Аудару векселін беруші, акцептеуші, индосаттаушылардың барлығ ы немесе онда аваль қ оюшылар вексель ұ стаушының алдында барлығ ы бірдей міндетті болып табылады. Вексель ұ стаушы осы адамдардың ә рқ айсысына жеке-жеке жә не барлығ ына бірдей талап қ оюғ а қ ұ қ ылы.

Вексель ұ стаушы ө зі талап қ ойғ ан адамнан мыналарды: аударма вексельдің акцептелмеген немесе тө ленбеген сомасын, пайызымен қ оса, егер олар белгіленген болса, вексель сомасына Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі белгіленген қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесі бойынша ө сім сомасын ала алады, қ арсылық білдіру бойынша шығ ындарын хабарлама жіберген кезінен бастап талап ете алады. Бұ ғ ан қ оса талап қ ойғ ан вексель ұ стаушы талап қ ою сомасына вексель сомасының 0, 01 пайызы мө лшерінде коммисиондық шығ ындарын да енгізе алады. Егер талап тө лем мерзімі басталғ анғ а дейін қ ойылса, онда вексель сомасынан есептік пайызы бойынша ұ сталады. Бұ л есептік пайызы вексель ұ стаушы тұ ратын жердегі талап қ ойылғ ан кү нгі, ресми есептік мө лшермесі бойынша есептеледі.

Аударма вексельге ақ ы тө ленген тұ лғ а оның алдында жауап беретін тұ лғ алардан мыналарды:

ü ө зі тө леген барлық сомасын;

ü аталғ ан сомасын Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі белгілеген қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесінің пайыздары;

ü ө зі тө леген шығ ыстарды талап ете алады;

Қ азақ стан Республикасының аумағ ындағ ы заң ды жә не жеке тұ лғ алар жай жә не аударма вексельді ө зара есеп-айырысуда пайдалануғ а қ ұ қ ылы, бұ л ретте ол тиісті шартта кө зделген жә не “Қ азақ стан Республикасындағ ы вексель айналымы туралы” заң ғ а қ айшы келмесе болғ аны.

Байланыс мекемелері инкассағ а қ абылдағ ан вексельдерді жө нелту тә ртібі Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкімен келісе отырып, шығ арылғ ан нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен жә не байланыс, мекемесімен жә не есеп кең есінің арасындағ ы шартпен белгіленеді.

Ә рбір ілімнің ө зіне сә йкес пә ні болады. Ол сол ілімнің басқ а салалардағ ы ілімнен айырмашылығ ын оның ө здеріне тә н қ асиеттерін, шектелуін анық тау ү шін қ ажет. Тану теориясына байланысты қ андай даі лім болмасын, оның пә ні объективті шындық қ а негізделген. Егер, экономикалық теорияның пә ні ө ндірістік қ атынасқ а экономикалық заң дарғ а байланысты болса, аудитте, барлық экономикалық ілімдер сияқ ты шаруашылық жү ргізуші ұ йымдардың ө ндірістік қ атынастарын дамыту ү рдістеріне негізделген. Бірақ та, олар сол ү рдістердің белгілі жұ мыстарының бір бө лімін ғ ана қ арастырады.

Сонымен, аудиттің пә ні дегеніміз, шарт бойынша жә не келісім арқ ылы тә уелсіз эксперттік негізде жә не бухгалтерлік есепті талдау, шаруашылық жү ргізуші ұ йымдардың орындағ ан жұ мыстарының дұ рыстығ ын анық тығ ын анық тай отырып, оғ ан толық тү рде объективті бағ а беру, сонымен қ атар ішкі аудиттің тексеру жү йелерінің қ абылданғ ан есеп саясатына норматив-актілерге сә йкестігіне кө ң іл бө лу. “Аудиторлық қ ызмет туралы” Қ азақ стан Республикасының заң ында экономикалық субъектілерге: банктерге, кредиттік серіктестерге, шетел қ атысқ ан ұ йымдарғ а міндетті аудит жү ргізіледі. Бұ л талап осы айтылғ ан ұ йымдардың қ аржылық жағ дайы мен қ ызметінің шынайы есебі туралы нақ тылы ақ парат алуғ а мү дделі субъектілердің мү дделерін қ орғ ауғ а байланысты болып отыр.

Нарық тық экономикасына кө шу кезең інде тексеру жү йелерінің ішінде аудиторлық қ ызметке ө те зор кө ң іл бө лінеді, себебі олар бухгалтерлік есептілігін талдау жә не тә уелсіз тү рде эксперт жү ргізу.

Аудиттің бағ ыты – заң дылық тармен анық талғ ан, аудиторлылық қ ызметтің нормативтік жү йесін реттеу, аудиторлар мен клиенттің шарттық міндеттемелерін нақ ты мақ сатпен шешу болып есептеледі.

Аудиттің міндеті – қ аржы есебін тө мендегідей бағ ыттары бойынша тексеру:

ü Есептердің дұ рыстығ ын, анық тығ ын растау;

ü Тексеру кезінде есепте кө рсетілген шығ ындардың, талаптардың, қ аржы нә тижелерінің қ ортындысының анық тығ ын, дұ рыстығ ын, толық тығ ын жә не дә лелдігін тексеру;

ü ө зінің негізгі жә не айналым қ орының дұ рыс пайдаланудың арқ асында келешектегі резевтерді анық тау.

Аудиторлық қ ызметпен аудит жұ мысын ұ йымдастыру мен ә дістемелік жағ ынан қ амтамасыз ету, аудиторлық тексеруді іс жү зінде орындау жә не басқ а да аудиторлық қ ызметті кө рсету тү ріндегі кә сіпкерлік қ ызмет.

Аудит жө ніндегі Қ азақ стан Республикасының №1 стандарты “Қ аржылық есеп аудиті бағ ыты жә не жалпы принципі” бойынша негізгі принциптерге мыналар жатады:

1. тә уелсіздік;

2. шындық;

3. объективтік;

4. ұ қ ыптылық жә не кә сіби мамандылық;

5. қ ұ пиялық;

6. тез жеделдік принципі;

Нарық экономикасы кезінде аудит тә жірибе жө нінде кә сіпкерлік қ ызметтің бір тү рі ретінде басты рол атқ арады. Ол тө мендегідей функцияларды орындауы тиіс:

ü экспрестік;

ü аналитикалық (талдау);

ü кең ес беру;

ü ө ндірістік.

Аудит нә тижелері бойынша аудиторлық есеп жасалады, ол аудит стандартына сай келуі тиіс жә не ұ йымның қ аржылық есебінің ажырамас бө лігі болып табылады.

Аудиторлар мен аудиторлық ұ йымдар аудит жү ргізуден басқ а ө з қ ызметін кө рсетуі мү мкін, оның ішінде бухгалтерлік есепті қ алыпқ а келтіру жә не жү ргізу, қ аржылық, статистикалық жә не салық есебін жасау, қ аржылық, салық тық, банктік жғ не ө зге шаруашылық заң дарының мә селелері жө нінде консультация береді жә не ақ параттық қ ызмет кө рсете алады. “Аудиторлық қ ызмет туралы” Қ Р Заң ының 2-бабында аудиторлар мен аудиторлық ұ йымдар кө рсетуге қ ұ қ ылы қ ызмет тү рлері атап кө рсетілге. Бұ л тізбеге қ ызметтің кейбір лицензияланатын тү рлері кө зделген, оның ішінде бақ ылау қ ызметі, бағ алы қ ағ аздар рыногындағ ы қ ызмет, баспа қ ызметі жә не адвакаттық қ ызметпен байланысты емес заң қ ызметін кө рсету кө зделінген.

Аудитор касса жә не кассалық операциялардың аудиті негізінен ү ш бағ ыт бойынша жү ргізіледі:

ü Қ олма-қ ол ақ ша қ аражаттарын тү гендеу;

ü Кассағ а тү сетін ақ ша қ аражаттарының кірістелуінің ө з уақ ыттылығ ын жә не толық тығ ын тексеру;

ü Шығ ындарғ а есепте шығ арылғ ан ақ ша қ аражаттардың дұ рыстығ ын зерттеу.

Аудитор кассаны тү гелдеу кезінде кассада тұ рғ ан ақ ша белгілері мен басқ а да қ ұ ндалық тардың нақ ты бар болуы тексеріледі. Қ атаң есептегі бланкілер де тексеруден ө ткізіледі.

Аудитор касса ордерлері бойынша ақ шаны қ абылдау мен беру тек олардың ресімдеген кү нінде жү ргізіледі. Касса операцияларының есебін кассир касса кітабында қ алай жү ргізгенін тексереді. Касса операцияларының есебі компьютерлендіру жағ дайында касса қ ұ жаттарын ө ң деудің бағ дарламалық қ ұ ралдары жұ мысының дұ рыстығ ына да тексеру жү ргізіледі. Аудитор кассаны Бас бухгалтердің қ атысуымен тексеріледі. Тексерер алдында кіріс жә не шығ ыс ордерлерімен, кассалық кітапшалармен танысып, оның дұ рыстығ ын біліп алады. Алдын-ала кассирдан: “касса есебіне кірмей қ алғ ан қ ұ жаттар жоқ ” деп қ ол қ ойғ ызып алу керек. Кассаның сол кү нгі қ алдығ ын есептеп алып, қ олма-қ ол ақ шаны санайды.

Аудитор ұ йымның кассалық есеп беру тә ртібі сақ талама, соғ ан да кө ң іл бө лу керек.

Аудитор тү гелдеу актісінде ақ ша қ аржысының бар болуы тү гелдеу кү ні жасалғ ан есепке алудың мә ліметтерімен салыстырылады жә не нә тижесі анық талады. Кем шығ у немесе артық шығ у табылғ ан жағ дайда актіден оның пайда болу себебі жә не сомасы кө рсетіледі. Бұ зушыларғ а кінә лі адамдар белгіленген тә ртіпте жауапкершілікке тартылады. Ақ ша қ аражаттарымен қ атаң тү рде есеп беру бланкілерін тексеру нә тижелері нақ ты ақ ша қ аражаттарын тү гелдеу актісімен жә не қ ұ ндылық тар мен қ атаң тү рдегі есеп-қ исап қ ұ жаттарын тү гелдеу тізімдемесімен рә сімделеді.

Ақ ша қ аражаттарының артық шық қ ан сомалары кіріске алынуғ а тиісті: ол кезде 1010 – 1020–шоттары дебеттеліп, 6160–шоты кредиттеледі. Кем шық қ ан ақ ша қ аражаттарын ө теу ү шін материалды жауапты тұ лғ аның (кассирдің) есебіне шығ арылады. 2160 (334) –шоты дебеттеліп, 1010, 1020-шоттары кредиттеледі.

III тaрaу. «Инаудит» ЖШС-ның тө лем қ абілеттілігінің талдауы жә не оның жетілдіру жолдары