Орхон-Енисей ескерткіштері

Кө не Тү ркі жазуы (басқ аша Орхон-Енесей жазуы) — V ғ. б.з.б. — X ғ. б.з. тү ркі тайпаларының жазуы. Бірінші табылғ аны Орхон ө зенінің бойында (Екінші тү ркіт қ ағ андығ ы) жә не Енисей ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысында (Қ ырғ ыз қ ағ андығ ы). Кейде руник жазбасы дейді, алман руналарынынан жанасым табып (кейбір нышандар кескіні дә л келіп тұ р, дауысты мағ ынасы да жақ ын). Азиялық тү ркі руналары соғ ды жазуының негізінде VIII ғ. бұ рын жасалғ ан деп есептеледі. Оның ә ліпбиінде 40-қ а жуық графема бар. Кө не тү ркі руника жазуы ерекшелігі - онда негізгі велярлық жә не палаталдық дауыссыздарғ а арналғ ан бірнеше жұ п дербес ә ріптер бар. Кө не тү ркі руника жазуы жұ мбағ ын 1893 жылы В. Томсен шешкен. Орхон ескерткіштерінің тұ ң ғ ыш тә ржімаларын 1894 жылы В.В. Радлов жасағ ан.

16. Қ азақ станның VІ-ХIII ғ ғ. мә дениеті.

Қ олө нер тү рлері –қ ыш ө ндірісі, ұ сталық, зергерлік, тоқ ымашылық, шыны жасау, сү йек ө ң деу, ағ аш ө ң деу. Металлургияның дамуы тү рік қ ағ андарына ә скерін қ арумен жабдық тауына мү мкіндік берді.

VIII – IX ғ. Жетісуда кү міс заттарды шығ ару ө ндірістің негізгі тү ріне айналды. Отырар, Қ ұ йрық тө бе, Талғ ар, Тараздан қ ыш қ ұ мыра жасайтын шеберханалар табылды.

Сауда. Қ ала дамуындағ ы негізгі факторлардың бірі. Қ ағ анаттар Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Шығ ыс Тү ркістан, Сібірмен сауда байланыстарын жасағ ан.

Сауда тү рлері.-халық аралық сауда.-қ аланың ө з аумағ ындағ ы сауда.-қ ала мен дала арасындағ ы сауда.

Ақ ша. Алғ ашқ ы тү ркеш тең гелері Таразда соғ ылғ ан. Кейін Испиджаб, Отырар, Будукет, Таразда тең ге сарайлары салынғ ан.1210, 1217-1218 жж. –Хорезм шахы Мұ хаммед Текеш Отырарда тең ге соқ тырғ ан.

17 Қ азақ стан ө лкесін моң ғ олдардың жаулап алуы. Ұ лыстардың қ ұ рылуы.

ХІІІ –басы монғ ол тайпалары Керей, Найман, Жалайыр хандық тарының шекарасына іргелес орналасқ ан. Негізін салушы - бө ржігін тайпасының билеушісі Есугей баһ адү рдің баласы Теміжү н (1155/1162-1227жж.) 1206 жылы –Онон мен Керулен ө зені бойындағ ы кө шпелі ақ сү йектер қ ұ рылтайында Шың ғ ысхан атанды.

Орта Азия мен Қ азақ стан

-жетісудың гү лденген қ алалары мен қ ұ нарлы жайылымдары қ ызық тырды

-1217 жыл –Жебе ноян Кү шлік ханның Жетісудағ ы иеліктерін басып алуғ а аттанды.

-1218жылы –монғ олдар Жетісуғ а енді.

Монғ ол ұ лыстары.

Қ азақ стан жері 3 монғ ол ұ лысының қ ұ рамына енді.

Жошы ұ лысы-Ертістің батысы – Еуропағ а дейінгі жер. –Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ, Арал, Сырдарияның тө менгі ағ ысы, Жетісудың солтү стік – шығ ысы. Орталығ ы –Ертіс ө зені бойында немесе Сарысу-Кең гір ө зендерінің қ ұ йылысында орналасқ ан.

Шағ атай ұ лысы. Оң тү стік жә не Оң тү стік –Шығ ыс Қ азақ стан, Шығ ыс Тү ркістан, Мә уреннахр (Орта Азия). Орталығ ы -Алмалық. Жазғ ы ордасы –Іле ө зені бойындағ ы Қ ұ яш.

Ү гедей ұ лысы. Батыс Монғ олия, Алтай, Тарбағ атай, Ертістің жоғ ары ағ асы. Ордасы –Чугучук маң ы. Ұ лы хан болғ асын – Қ арақ орым.

Тө ле ұ лысы. Монғ олия. 1227жыл – Шың ғ ыс хан қ айтыс болғ аннан кейін, оның орнына Ү гедей отырды.

1259 жыл – ұ лы хан Мө ң ке қ айтыс болғ асын Шың ғ ыс тұ қ ымдары арасындағ ы талас кү шейе тү сті.

. 18 Моң ғ ол шапқ ыншылығ ының салдарлары.

-жаулап алынғ ан елдердің экономикалық жә не мә дени дамуына тежеу салды.

-халық жаппай қ ырылып, ө ндіргіш кү штер ә лсіреді.

-Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісудың гү лденген қ алалары мен қ ала мә дениеті жойылды.

-шаруашылық қ ұ лдырады

-егіншілік мә дениеті жойылып, кө шпелі мал шаруашылығ ы басым бола бастады.

-қ азақ халқ ының қ алыптасу ү рдісін тежеді.

-Жетісудағ ы елді мекендер азайды

19 Алтын Орда қ ұ рамындағ ы Қ азақ стан: саяси жә не мемлекеттік қ ұ рылысы.

Обь пен Ертістің жоғ арғ ы бастауларынан Еділ мен Ә мударияның тө менгі ағ ысына дейінгі орасан зор аумақ та Батый хан Алтын Орда мемлекетін қ ұ рды. Астанасы –Сарай –Бату, кейінірек-Батыйдың ағ асы Берке ханның билігі тұ сында тү пкілікті соқ қ ы 1260 жылы берілді. Исламды мемлекеттік дін деп жариялағ ан Ө збек ханның тұ сында (1312-1342), сондай – ақ оның ұ лы Жә нібек ханның кезінде (1342-1357) нығ айып, кү шті мемлекетке алды.

20. ХІV-ХV ғ асырдың І-жартысындағ ы Ақ Орда.

Оң қ анат – Батый басқ арғ ан, кейін Алтын Орда аталғ ан.

Сол қ анат – Орда Ежен басқ арғ ан Дешті Қ ыпшақ тың шығ ысы, кейін Ақ Орда атанғ ан.

Ақ Орда –Қ азақ стан аумағ ында монғ олдардан кейінгі қ ұ рылғ ан алғ ашқ ы мемлекет, 240 жылғ а жуық салтанат қ ұ рғ ан. Аумағ ы. Жайық ө зені –Батыс –Сібір ойпаты, Сырдарияның орта, тө менгі ағ ысы. Астанасы –Сығ анақ. Ақ Орда Орда Ежен мен Шайбан хандардың жерін қ амтыды. Ұ рыс хан ө лтірген Маң ғ ыстау билеушісі Тү й –Қ ожаның баласы Ә мір Темірді пайдаланды. Ал болса Тоқ тамысты ә скермен Ақ Ордағ а жіберді Ұ рыс хан мен баласы Тоқ тақ ия қ айтыс болғ асын Тоқ тамыс Ақ Орда билігін алды.

21 ХІV-ХVІ ғ асырдың бас кезіндегі Ноғ ай ордасының саяси тарихы мен этникалық қ ұ рамы.

Алтын Орданың ыдырауы, Ақ Орданың ә лсіреуі барысында пайда болғ ан ірі мемелекеттік бірлестіктің бірі –Ноғ ай Ордасы (Қ азақ станның солтү стік –батысы).Нұ раддин (1426-1440жж.) тұ сында Алтын Ордадан Ноғ ай Ордасы бө лініп, дербес мемлекет атанды.

ХV-Ғ. ортасы –ноғ айлар Сырдарияның орта ағ ысына дейінгі жерді бағ ындырды. Орданы Едіге ұ рпақ тары басқ арды. ХVІ –Ноғ ай Ордасы ыдырай бастады. Екіге бө лінді. 1-ші Ү лкен Ноғ айлы-Еділдің шығ ысы 2-ші Кіші Ноғ айлы –Еділдің батысы.

22. Моғ олстан мемлекеті жә не Ә мір Темірдің Қ азақ стан жеріне басқ ыншылық жорық тары.

XIV ғ. ортасы –Шағ атай ұ лысы ыдырады. Негізін салушы – дулат тайпасының басшысы - Ә мір Поладшы. Билеушісі –Тоғ ылық Темір хан(1348-1368). Аумағ ы –Оң тү стік –шығ ыс Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Шығ ыс Тү ркістан. Астанасы – Алмалық, орталық аймағ ы –Жетісу.

Тоғ ылық Темірдің сыртқ ы саясаттағ ы мақ саты-Шағ атай ұ лысының кезіндегі Орта Азиядағ ы билікті қ алпына келтіру. Ә мір Темір Моғ олстан мен Ақ Ордағ а шабуылдап, оғ ан қ арсы екі хандық одақ қ ұ рады.

-Қ ызыр –Қ ожа хан Темірді жең е алмай, ө зін оның вассалы деп мойындады.

-Мұ хаммед хан (1408-1416) Темір ық палынан қ ұ тылып, Шу-Талас бойын қ айтарып алды.

23 ХIII-ХV ғ асырдың бас кезіндегі Қ азақ стан мә дениеті.

Алтын Орда ханы Мө ң кенің саясаты: бірің ғ ай жан басы салығ ын енгізді, ақ ша реформасын жү ргізді.

Қ азақ стан аумағ ында ірі сауда орталығ ы – Сарайшық, Отырар, Екіоғ ыз, (Эквиус), Қ оялық, Алмалық қ алалары. Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ пен Жетісудың далалы аймағ ындағ ы малшылармен Оң тү стік Қ азақ станның, Орта Азияның егінші жә не қ ала халқ ының арасында тауар айырбасы жү ргізілді. Монғ ол тілі тарағ ан жоқ, жарғ ылық тар тү ркі тілнде жазылғ ан. Оң тү стік Қ азақ станда, Шу ө ң ірінде монғ ол хандары қ ала қ орғ андары мен бекіністер салуғ а тыйым салды. Бұ л жағ дай Ә мір Темір тұ сында ғ ана жойылды. Отырарда ХІІІғ. Ортасынан бастап экономикалық ө мір жанданып, егіншілік аймақ тың сауда – қ олө нері орталығ ына айналды. Қ азақ станда ислам жә не шаманизм діні 14-15 ғ асырда тарай бастады. Қ ыштан ыдыс жасау 14ғ асыр.

24Қ азақ халқ ының қ алыптасу ү рдісі б.з.б II-I мың жылдық тан басталады.

XIII-XIV ғ асырларда Ақ орда, Моғ олстан, Ә білқ айыр хандығ ы, Ноғ ай ордасының қ ұ рылуы мен нығ аюы қ азақ тайпаларының бірігуіне ә келді.

• XV ғ асырда қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы қ азақ халқ ының қ алыптасуын тездетті.

• Қ азақ халқ ының қ алыптасуы XIV-XV ғ.ғ аяқ талды.

• Тілі-тү ркі тілі.

• Нә сілі-монғ олоидтық тың оң тү стік сібір тобы.

25. Қ азақ халқ ының қ алыптасуы жә не “қ азақ ” этнонимі.

Қ азақ хандығ ының дербес мемлекет болуы болып қ алыптасуына тү рткі болғ ан алғ ышарттар:

-Ә білхайыр хандығ ындағ ы тоқ таусыз соғ ыстар.

-ішкі феодалдық қ ырқ ыстардың ү деуі

-халық тың кү йзеліске ұ шырауы

1465-1466 жылдар – Қ азақ хандығ ы қ ұ рылды (М. Хайдар Дулати). Аумағ ы – Батыс Жетісу, Шу, Талас ө ң ірі. Хандары – Керей мен Жә нібек. Халық саны 1 млн. – ғ а жетті. Алғ аш рет орыс мемлекетімен, ІІІ Иван тұ сында дипломатиялық қ атынас орнатылды.15ғ асыр 70 жылдары –Сауран, Созақ тү бінде, Қ аратаудың Соғ ынлық асуында ірі шайқ астар болды. 15ғ. Қ азақ хандығ ы Ақ Орда мен Моғ олстанның аймағ ы иеленді.

Наймандар, қ оң ыраттар, арғ ындар, керейлер, дулаттар, қ аң лылар, ү йсіндер-Жетісу.

26Жү з — орда, қ азақ халқ ының ү ш рулық -тайпалық бірлестіктерінің ортақ атауы. Дә стү рлі қ азақ қ оғ амы ү ш жү зден тұ рады: Ұ лы жү з, Орта жү з, Кіші жү з.[1]

Қ азақ жү здерінің мынандай ішкі белгілері бар: а) ішкі аумақ тық тұ тастық ә) этностық туыстық; б) шаруашылық -мә дени бірлік; в) саяси басқ ару ортақ тастығ ы. Жү здер жө ніндегі нақ ты деректер XVIII ғ асырдың бірінші ширегінен бастап кездеседі. 1731 жылы қ азақ тардың бодандығ ы жө ніндегі келіссө зге Кіші жү з арасына келген А.Тевкелев былай деп хабарлайды: "... қ ырғ ыз-қ айсақ ордасы ү ш бө ліктен, атап айтканда: Ұ лы жү з, Орта жү з, Кіші жү зден (Ү лкен орда, Орта орда, Кіші орда) тұ рады".В. Бартольд: " Қ азақ жү здерінің пайда болуына географиялық фактор ә сер етті, табиғ и-географиялық жағ дайғ а икемделу жә не аумақ тық оқ шаулану жү здердің мә дени-шаруашылық ерекшеліктерін қ алыптастырды", — деп есептейді.

27Кө шпелі қ оғ ам, кө шпелі ө ркениет дегеніміз - негізгі кә сібі мал шаруашылығ ы болып, кү нкө рісінің кө зі мал ө німдерінен тұ ратын, белгілі бір қ алыптасқ ан жү йемен кө шіп-қ онып тіршілік ететін адамдардың ә леуметтік-экономикалық б саяси кауымдастығ ы жә не ө ркениеті.

Кө шпелілер туралы тү сінік алдымен отырық шы халық тар арасында қ алыптасты. Б.з.д. V ғ асырда ө мір сү рген тарихшы Геродот кө шпелі скиф тайпаларының тұ рмысын мадақ тап жазды. Кө шпелілердің табиғ ат аясындағ ы ө мірін басқ а да антик тарихшылар, философтар, орта ғ асырлар ойшылдары сипаттады. Оларғ а табиғ аттың тө л баласы сияқ ты кө шпелілер ө мірі таза, қ улық -сұ мдық тан, отырық шы-қ алалық ө ркениеттің жаман қ асиеттерінен ада болып кө рінді. XVIII—XIX ғ асырлардағ ы Еуропа ғ алымдары да кө шпелілер туралы ө з кө зқ арастарын білдіріп отырды. Мысалы, Монтескъе кө шпелілер қ оғ амын " ә ділетті, тең дікті қ оғ ам" десе, Фергюсон, Адам Смит: " Кө шпелілерде мү лік тең сіздігі, ә леуметтік тең сіздік ерте пайда болды", — деген Кө шпеліліктің шығ уы, кө пшілік жағ дайда, географиялық ортаның тікелей ә серімен байланысты. Сондық тан да кө шпелілік белгілі бір нақ ты тарихи кең істіктерде ғ ана таралды

28 Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы.

Қ азақ хандығ ының дербес мемлекет болуы болып қ алыптасуына тү рткі болғ ан алғ ышарттар:

-Ә білхайыр хандығ ындағ ы тоқ таусыз соғ ыстар.

-ішкі феодалдық қ ырқ ыстардың ү деуі

-халық тың кү йзеліске ұ шырауы

1465-1466 жылдар – Қ азақ хандығ ы қ ұ рылды (М. Хайдар Дулати). Аумағ ы – Батыс Жетісу, Шу, Талас ө ң ірі. Хандары – Керей мен Жә нібек. Халық саны 1 млн. – ғ а жетті. Алғ аш рет орыс мемлекетімен, ІІІ Иван тұ сында дипломатиялық қ атынас орнатылды.15ғ асыр 70 жылдары –Сауран, Созақ тү бінде, Қ аратаудың Соғ ынлық асуында ірі шайқ астар болды. 15ғ. Қ азақ хандығ ы Ақ Орда мен Моғ олстанның аймағ ы иеленді

29 Қ асым, Хақ назар хандар тұ сындағ ы Қ азақ хандығ ының нығ аюы.

Қ асым хан саясаты (1511-1518жж.)

Керейдің ұ лы Бұ рындық хан (1473/1474-1511жж) Сырдария бойындағ ы қ алаларды Қ азақ хандығ ына қ аратуғ а кү ш салды. Қ асым Ә з Жанибектің ұ лы. Аумағ ы. – Жайық ө зені, Сырдария, Ұ лытау, Балқ аш кө лі, Жетісудің бір бө лігі, Шу, Талас, Қ аратал, Іле ө зені. Мақ саты – Сыр бойындағ ы қ алаларды қ айтадан ө з иілігінеқ осып алу. ә дет-ғ ұ рыпты жү йеледі Қ асым ханның қ асқ а жолы. Ол заң арқ ылы бір орталық тан басқ ару жү йесінжетілдірді. Қ асым хан тұ сында қ азақ тар Орта Азия мен Шығ ыс Еуропағ а белгілі болды.

Хақ назар (Ақ назар) хан саясаты (1538-1580жж.)

Қ асымның ұ лы негізгі мақ саты – Қ асым хан кезіндегі иелікті қ алпына келтіру. Аумағ ы –Сырдария, Арал маң ы, Жетісу, Жайық тың сол жағ алауы. ІІ Абдаллах пен Хакназар арасында бейбіт қ атынаста болу туралы шарт жасалды. Хақ назар хан саясатының маң ызы: 1.Хандық тың аумағ ының кең еюі

2.жеке дербес мемлекет ретінде танымал болуы

3. хан билігінің кү шеюі 4. ішкі саяси жә не шаруашылық ө мірдің тұ рақ тылығ ы

30 Сыр ө ң ірі ү шің қ азақ хандары мен Шайбани арасындағ ы кү рес мен Қ аратау — қ азақ хандарының Батыс Жетісудағ ы иеліктеріне ең жақ ын болды. Жә нібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маң ызды орталық тары жә не кү шті бекініс болатын Сыр бойындағ ы қ алаларғ а ө з қ ұ қ ық тарын орнатуғ а тырысты. Сондай-ақ Сырдың тө менгі жә не орталық сағ аларының жерлері қ азақ тың кө шпелі тайпалары ү шін қ ысқ ы жайылым да еді.

70-жылдары Сауран, Созақ тү бінде, ү лкен шайқ астар болды. Асыны (Тү ркістанды), Сығ анақ ты біресе қ азақ хандары, біресе Мұ хамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқ астардың бірінде кө рнекті қ олбасшы Керейдің ұ лы Мұ рындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нә тижесінде 15 ғ. 70-ж-да қ азақ хандығ ының шекарасы кең ейе берді. Оң тү стік қ азақ стан қ алалары ү шін Шайбани ә улетімен арадағ ы соғ ыстар Жә нібек ханнан кейін қ азақ хандығ ын билеген Бұ рындық хан (1480-1511 жж.) тұ сында да толастамады. Батыс Жетісудағ ы иеліктеріне оң тү стіктегі ө здеріне қ арағ ан қ алаларғ а (Созақ, Сығ анақ, Сауран) сү йене отырып, алғ ашқ ы қ азақ хандары Дешті Қ ыпшақ тағ ы ө кімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жең іп, ө з иеліктерін ұ лғ айтты. Дешті Қ ыпшақ та қ азақ хандары билігінің орнығ уы, Мұ хаммед Шайбаниды Дешті Қ ыпшақ тағ ы тайпалардың кейбір бө лігін соң ына ертіп Мә уереннахрғ а кетуге мә жбү р етті. Мұ нда ол Темір ә улеті арасындағ ы ө зара тартысты пайдалана отырып, ө кімет билігін басып алды.

31 ХАҚ НАЗАР: қ асым ханнан кейінгі тартыстан ә лсіреген хандық ты қ айтадан нығ айтып, біріктіруге Хақ назар хан (Қ асымның баласы) 1538-1580ж ә рекет жасады.Негізгі мақ: қ асым хан кезіндегі иелікті қ алпына келтіру. Аумағ ы: Сырдария, Арал маң ы, Жетісу, Ол сыртқ ы сааясатын ноғ ай ордасынан бастады. Орыс мемл-н саяси жә не сауда қ атынастары дамыды.орыс елшілері 1569 ж Семен Мльцев, 1573жТретьяк Чебуков қ азақ хандығ ы туралы кө птеген мә ліметтер қ алдырды.1573ж. саяси жағ -ң аырлы- ғ ына байлн.Хақ назар ханды Мә уеренахрдағ ы Шайбани ә улетінен одақ тас іздесуге итермелейді. 2 Абдаллах пен Хақ назар арасында бейбіт қ атынаста болу туралы шарт жасалды.сыр бойындағ ы қ ала-ғ а орнығ ып алуғ а ұ мтылғ ан Х.1570 Абдалла-ң қ арамағ ынан бө лініпшық қ ысы келген Баба сұ лтан-ң ә рекетін пайдаланды.Ол қ арсыластар арасында шебер жол тауып, бірде бір жағ ын, бірде екінші жағ ын қ олдап отырды.Нә тижесінде: А.Тү ркістан ө ң іріндегі қ алаларды Қ азақ хандығ ына берді. Баба сұ лтан Йасы, Сауран Хақ назарғ а сыйлады.1579ж қ азақ би- леушісінің А.жағ ында екенін байқ ағ ан Баба сұ лтан келіссө з жү ргізуге келген Жалым сұ лтанды, оның балалары мен Х-ң екң баласын ө лтіреді.1580жылы Баба сұ лтан-ң тың шысы Хақ назарды ө лтірді.

32. Тә уекел, Есім хандар тұ сындағ ы Қ азақ хандығ ының Орта Азия жә не Сыр бойындағ ы қ алалар ү шін кү ресі.

Шағ атай қ айтыс болғ ан соң хан тағ ына баласы Тә укел отырды (1582-1598жж). Тә уекел хан бір баласын қ арақ алпақ тардың бірқ атар руынбасқ аруғ а, інісі Шахмұ ханбетті қ алмақ тарды басқ аруғ а қ ойды. Бұ л кезде Сыр бойындағ ы Сауран, Тү ркістан, Отырар, Сайрам қ алалары ІІ Абдаллахтың билігінде болатын. Тә уекел ө зін қ азақ пен қ алмақ тың ханы деп санағ ан. 16ғ. соң ы –Кө шім хан билеген Сібір хандығ ы жойылды.

Есім хан.(1598-1628жж.)

Есім хан астанасы-Тү ркістан қ аласы.

-Барлық қ алалары мен қ оса Тү ркістан аумағ ы Қ азақ хандығ ына қ осылды.

-осы кезден бастап Ташкент қ аласы 200 жылдай қ азақ тардың иілігінде болды.

-оң тү стік Қ азақ стандағ ы отырық шы –егіншілік аймақ тар Қ азақ хандығ ының жері болып есептелді.

-Бұ хар ханымен бітімге келіп, Орта Азия қ алаларымен бейбіт экономикалық байланыс орнатуғ а ұ мтылды.

-қ азақ хандығ ын бір орталық қ а бағ ындыруды басты мақ сат етті.1628 жылы –Есім хан қ айтыс болып, Ахмет Йасауи кесенесіне жерленді.

33 Тә уке хан тұ сындағ ы Қ азақ хандығ ы ЖЕТІ ЖАРҒ Ы:

Қ азақ хандығ ының қ ұ қ ық тық жү йесінде Тә уке хан ү лкен реформа жү ргізді. Ол жеті жарғ ы заң дар жинағ ы-ң енгізілуі еді. Оның қ абылдауына ұ йтқ ы болғ ан Ә з Тә уке болғ андық тан, бұ л заң дар жинағ ын халық арасында Тә уке ханның жеті жарғ ысы деп атағ ан. Тарихи деректерге қ арағ анда Тә уке хан беделді Ұ лы жү зден-Тө ле би, Орта-Қ азыбек, Кіші-Ә йтеке бимен кең есе отырып, қ ұ қ ық тық реформаны жү зеге асырман. Олар қ ұ қ ық тық реформаны талқ ылап, жаң а заң ереж.бекітті. Бұ л реформа 17ғ.80ж жасалғ ан деген болжам бар. 7ж-да қ азақ қ оғ амындағ ы қ ұ қ ық -қ жү йесінің негізгі қ ағ идалары мен нормалары бекітілген. Тарихшылар-ң пайымдауы б/ша /7ж/,

/Шынғ ыс-ң жасағ ы/, /Қ асым хан-ң қ асқ а жолы/, /Есім хан-ң қ ысқ а жолы/ негізінде жасалғ ан. Жеті ж-жа ә кімшілік, қ ылмыстық, азамат-қ отбас-қ қ ұ қ ық -ң нормаларын заң дық тұ рғ ыда бекітті.Кө птеген мә се-р халық жина-ры Қ ұ рылтайда талқ.оғ ан қ атысу-р қ ару- мен келуге міндетті болды. Қ ылмыстық -қ ұ қ ық тық нормалары б/ша: кісі ө лімі, денеге зақ ым келтіру, сабау, қ орлау, ұ рлық жасағ ан қ ылмыстар ү шін тү рлі жазалар бекітілді.Ең жаң алығ ы-қ ұ н заң ының белгіленуіӨ лім жазасы: ә йелі ерін ө лтірсе, ә йел ө зінің некесіз баласын ө лтіргені ү шін, қ ұ д.тіл.тиг.ү шін.Ол дар- ғ а асу, н/се таспен атқ ылау арқ.жаз-ғ ан.ер адамды ө лтіргені ү шін қ ылмыс-р оның туыс-ны 1000қ ой, ә йел-500қ ой+

Ал сұ лтан, қ ожаны ө лт/ү шін 7 адам-ң қ ұ ны алынды.ұ рланғ ан жылқ ығ а жылқ ымен+тү йе, қ ойғ а жылқ ы +қ айт-н 7ж заң дары бү кіл қ азақ аумағ -да жү рг.