Абылай ханның мемлекеттік қызметі.

Абылай хан мемлекеттің, қ азақ халқ ының жағ дайын шұ ғ ыл тү зеді. Абылай кезең і тарихта ең бір елеулі кезең болды. Жау қ уылды, халық ө з жерінде емін – еркін тұ рмыс қ ұ рды, бірлікке, ұ йымшылдық қ а негізделген хандық билігі қ ұ рылды. Солай бола тұ рса да Абылай хан кө зі тірісінде Қ азақ елінің мемлекетінің тұ рақ ты болуының тарихи жағ дайын жасап ү лгермеді. 1781 жылы Абылай хан дү ние салғ аннан кейін еліміздің тұ тастығ ы ыдырап, Қ азақ стан тә уелсіздігінен айырыла бастады.

Абылай ханның алғ а ұ стағ ан саясаты, мақ саты – қ азақ халқ ының бостандығ ы мен бірлігі, мемлекеттігі мен тә уелсіздігі еді. Алайда ол дү ние салғ аннан кейін қ азақ мемлекеті қ айта бө лшектеніп ыдырай бастады. Ресей империясы қ азақ жерін отарлауды қ ызу қ олғ а алды. Оны іске асыру ә р тү рлі жолдармен іске асты, яғ ни ә скери шеп бекіністер салу, қ азақ жерін тартып алу, хандық билікті жою, рухани отарлау жә не т.б.

Абылай кезінде қ азақ хандығ ының саяси жә не экономикалық жағ дайы жақ сарды. Қ азақ халқ ы бірлікке, тә уелсіздікке, бейбіт ө мірге ұ мтылды. Абылай сұ лтан болғ ан кезінде ақ ыл–айласымен, сабырлы салмақ тылығ ымен маң айына Тө ле би, Айтеке би, Қ азыбек би, Байдалы би, Сасық билерді, Қ аракерей Қ абанбай, Қ анжығ алы Бө генбай, Шақ шақ ұ лы Жә нібек, Шапырашты Наурызбай т.б. батырларды, Бұ хар жырау, Ақ тамберді жырау, Ү мбетей жырау сияқ ты сыншы-жырауларды топтастыра білді. Абылай ел арасында аса зор беделге ие болғ ан. Қ азақ халқ ының басқ а халық тармен терезесі тең дамуы ү шін жан аямай арпалысқ ан хан. Кө зі тірісінде-ақ аты аң ызғ а айналғ ан Абылай деген ат тә уелсіздік, бостандық, бірлік, ерлік, азаматтық, мемлекеттік тә різді ұ ғ ымдармен бірге айтылатын болды.

40«Шаң ды жорық» - қ азақ -қ алмақ соғ ысындағ ы соң ғ ы шайқ астардың бірі. Қ азақ ә скерлерінің Еділден Жоң ғ арияғ а ү дере кө шкен Еділ қ алмақ тарын ө кшелей қ уғ ан жорығ ы халық арасында осылай аталғ ан. Қ ытайдағ ы Цинь империясы Жоң ғ ар хандығ ын талқ андап, халқ ын қ ырып-жойғ аннан кейін Еділ қ алмақ тарына ата-бабаларының жері қ аң ырап, иесіз қ алды деген лақ ап тарады. Осығ ан байланысты халық тың кө шбасшылары Ұ башы хан жә не Церен тайшылар тайпаластарын атамекендері Жоң ғ арияғ а қ айтару ү шін ұ лы кө ш жасауғ а ү гіт жү ргізді.

41 Қ азақ тардың 1773-1775 жылдардағ ы Е.Пугачев бастағ ан шаруалар соғ ысына қ атысуы. Ресейдегі Е.Пугачев бастағ ан кө теріліс қ атыгез басыбайлылық тә ртіпке қ арсы бағ ытталса да, оғ ан ү лкен ынта-жігермен жә не ү мітпен Еділ Жайық бойындағ ы башқ ұ рт, татар жә не қ азақ тар да қ атысты. Орта жү з, ә сіресе Кіші жү з қ азақ тары патша ү кіметінің жер мә селесіндегі отаршыл саясатына қ арсылық танытып, шаруалар кө терілісіне қ осылды. Пугачев ү ндеуінің Кіші жү зде таралуы қ азақ тарды стихиялы тү рде кө теріліске тартты. Халық жасақ тары билеуші топтардың қ ол астына шоғ ырлана бастады. Ө йткені патша ү кіметінің Жайық, Ертісө зендерінің оң жағ асындағ ы шұ райлы жерлерді орысқ азақ тарғ а беріп, қ азақ тардың бекіністер орналасқ ан ө ң ірге жақ ындауына тыйым салуы халық тың ашу-ызасын тудырды. Ал Пугачев болса езілген халық бұ қ арасын «жермен қ амтамасыз етуге» уә де берген еді. Кіші жү здің ірі ақ сү йектері — Ералы мен Досалы, Айшуақ сұ лтандар кө терілісті қ олдады, тіпті 1773 жылы 17 қ арашада Нұ ралының ө кілі Зә бір молда Пугачевқ а арнайы сыйлық ты табыс етуге аттанды. Одан Пугачев Кіші жү з қ азақ тарының кө мегі ретінде ә скер жіберуін сұ райды. Нұ ралы, бір жағ ынан, Пугачевқ а қ ылыш, шапан, арғ ымақ сыйлай отырып, екінші жағ ынан, Орынборғ а кө теріліс қ имылдары туралы хабарлап отыруды да ұ мытқ ан жоқ. Пугачев кө терілісі Жайық қ алашығ ы ауданында басталды. Ол негізгі кү шімен Жайық бойымен жоғ ары жылжиды.Форпост, қ амалдар, соның ішінде Илецк қ алашығ ы Пугачевқ а ұ рыссыз беріледі. Кө теріліс Қ азақ станның солтү стік-батысын қ амтып, ө лкенің негізгіә кімшілік жә не ә скери орталығ ы — Орынборды қ оршауғ а тырысты. 1773 жылы 5 қ азанда 2500 адам, 20 зең бірекпен қ амалды алуғ а ұ мтылды. Оғ ан башқ ұ рт халқ ының батыры Салауат Юлаев, Оң тү стік Орал зауытының жұ мысшылары қ атысты. Орынборды қ оршау кезінде тама, табын, жағ албайлы руларынан шық қ ан қ азақ қ олдары Пугачев жасағ ына белсенді қ олдау кө рсетіп, орыс бекінісіне шабуыл жасайды. Досалы сұ лтан ө зінің ұ лы Сейдалыны бас етіп, Пугачевқ а кө мек ретінде топ жө нелтті. Деректерге қ арағ анда, Орынборды қ оршау кезінде 2 мың ғ а жуық қ азақ тар бекіністерді шабуылдауғ а қ атысқ ан. Орта жү з руларынан келген топтар Орынборды қ оршауғ а, Илецкіні алуғ а қ атысты.1774 жылы Орынборды қ оршау тоқ татылды. Енді Нұ ралы хан езінің патша ү кіметін қ олдайтындығ ын неғ ұ рлым ашық кө рсете бастады.Кө теріліс ошағ ы Кіші жү зден басқ а жақ қ а ауысқ аннан кейін де қ азақ тардың патша ү кіметі бекіністеріне шабуылы тоқ тамады. Тек 1774 жылы жазда осындай 240 шабуыл жасалынды. 1775 жылы қ аң тар айында Нұ ралы хан патша ү кіметінен қ азақ жайылымдарына жазалау жасағ ын жіберуін сұ рап ө тініш білдірді.1775 жылғ ы ақ панда 300 орал-қ азақ ә скері, 500 башқ ұ рттан тұ ратын Мансуров бастағ ан жазалау жасағ ы Гурьев пен Орал қ аласынан шығ ып, Кіші жү здің ортасына бет тү зейді. Осы кезде Сырым Датұ лы халық кө терілісінің басшысы ретінде сахнағ а шығ ады. Кө теріліс тоқ татылғ аннан кейін II Екатерина Жайық ө зенін Орал, Жайық қ алашығ ын Уральск деп ө згерту жө нінде шешім қ абылдатады.

42 Қ азақ станнын Ресей қ ұ рамына енуінін алғ ышарттыры Жоң ғ ариямен ұ зақ қ а созылғ ан аса ауыр соғ ыста қ азақ жасақ тары тамаша жең іске жеткенімен ол табыс баянды бола қ оймады. Қ азақ хандары мен сұ лтандарының тақ таласына байланысты алауыздығ ы салдарынан бұ л кү реске Ресей империясы да тартылды. 1730 жылы Кіші жү здің билері ханғ а Ресеймен ә скери одақ жасасуды ұ сынды. Алайда Ә білқ айыр ө з уә десінде тұ рмай, Ресеймен келіссө з мү лде басқ аша сипат алды. Ресейдің ө кімет билігімен неғ ұ рлым жақ ын бола тү су мақ сатымен 1730 жылғ ы қ ыркү йек айында Ә білкайырдың батыр Сейітқ ұ л Қ ойдағ ұ лұ лы мен би Қ ұ тлымбет Қ оштайұ лы бастағ ан елшілігі Кіші жү зді Ресейдің қ арамағ ына алу туралы императрица Анна Иоанновнаның атына жазылғ ан ө тінішті табыс ету ү шін Санкт-Петербургке келді. 1731 жылы императрица Анна Иоанновна Кіші жү здің қ азақ тарын Ресейдің қ ол астына алу туралы грамотағ а (ресми қ ұ жатқ а) қ ол қ ойды. Бұ л грамотағ а қ ол қ ою кезінде бірқ атар шарттар қ ойылатыны ескерілді.

Біріншіден, Кіші жү з қ азақ тары Ресейге адал қ ызмет етуге жә не башқ ұ рттардың ү лгісі бойынша мұ қ ият жасақ тө леп тұ руғ а міндетті болды.

Екішіден, Ресейдің қ ол астындағ ы ө зге халық тардың тарапынан қ азақ тарғ а шабуыл жасауғ а тыйым салынуы тиіс болды.

Ү шіншіден, қ азақ тарғ а олардың жаулары шабуыл жасай қ алғ ан жағ дайда Ресей қ азақ тарды қ орғ ауғ а міндеттенді.

Тө ртіншіден, Ә білқ айыр Ресейдің қ ол астындағ ы халық тардан алынғ ан тұ тқ ындарды

Қ азақ тардан ант алу ү шін патша ү кіметі Ә білқ айырғ а 1731 жылғ ы 30 сә уірде Санкт-Петербургтен А.И. Тевкелев бастағ ан елшілікті жіберді.

43 Кіші жә не Орта жү здердің Ресей бодандығ ын қ абылдауы,

қ азақ ө лкесін ә скери-казактік отарлау, оның салдарлары.Бірінші болып бодандық қ а Ә білхайыр хан ант берді, оғ ан Бө кенбай ақ сақ ал, содан соң Есет батыр қ осылды. Сол арада адалдық қ а 27 ақ сақ ал ант берді. Сонымен қ азіргі кейбір басылымдарда жазылып жү ргендей бастапқ ыда антты 27 емес, ханнан басқ а 29 адам бекітті. Бодандық ты қ абылдағ ан Ә білхайыр Ресей империясының шығ ыс шекарасын, орыс кө пестерінің сауда керуендерін қ орғ ауғ а, орыс мемлекетіне ә скери кө мек кө рсетуге, бағ алы терілерден салық тө леуге уә де берді. Бірақ бұ л уә делердің бә рі толық орындалғ ан жоқ. Сонымен қ атар Ә білхайыр патша ө кіметінен ө з ұ рпағ ында хандық биліктің қ алуын, іштен жә не сырттан қ иындық тар туа қ алғ ан жағ дайда, ө зіне тірек жә не қ орғ ан болатын Ор бекінісін салуды талап етті. Ә білқ айырдың бұ л талаптарына патша ө кіметі ү лкен мә н бермеді, себебі жоғ арыдағ ы талаптар патша ү кіметінің шығ ыс шекарасындағ ы мү дделеріне қ арсы келмеді. Тіптен Хан ордасы мен шекаралық аймақ та бекініс салу Ресей ү шін хандық бодандық ты нығ айтуғ а тиімді еді. Ә ілхайыр хан Ресеймен татулық қ а жету арқ ылы тақ қ а талас мә селесін шешуді ойлады, яғ ни ө зінің билікке жетуінің бірден-бір жолы деп ү міттенді. Екіншіден, халық тың ұ зақ соғ ыстан шаршағ анын, экономиканың қ ансырағ анын, орыс бекіністерінің қ аптауын, орыс-казак станицаларының салынуын жә не жоң ғ арлар мен Еділ қ алмақ тарынан, Орта Азия хандық тарынан, Қ ытайдан келетін қ ауіп-қ атерлерді ескере отырып, ол Ресейден бодандық ты сұ рауғ а мә жбү р болды. Сонымен қ атар Ресей патшалығ ы қ азақ хандық тарын тү гел ө зіне қ арату мақ сатында бұ л ө лкеге бірнеше экспедиция жасақ тады. 1734 жылы мамырда қ ырғ ыз-қ айсақ экспедициясы қ ұ рылды. Кө п кешікпей оны Орынбор экспедициясы деп атады. Ол экспедицияны сенаттың обер хатшысы И. К. Кириллов басқ арды. Ол ө лген соң 1737 жылы Н. Татищев келді. Бұ л экспедициялардың мақ саты Кіші жү з жә не Орта жү здегі ық палды Шың ғ ыс ұ рпақ тарының бодандығ ын нығ айту болды. 1740 жылы Орынбор бекінісіне олар қ азақ тың беделді сұ лтандарын шақ ырып, Ресейге ө здерінің бодандығ ын мойындауды талап етті. Осы жолы орта жү здің, айта кету керек, бұ л жерде бодандық қ абылдау тұ ралы қ ұ жатқ а қ ол қ ою рә сімі болғ ан жоқ. Осығ ан байланысты айта кететін жә йт, қ азақ билеуші топтарының бодандық туралы мә селеге ө те селқ ос қ арауында. Оғ ан патшалық Ресей империясының қ азақ билеуші топтарынан ант алу рә сімін жиі қ айталауы себеп болды. 1740 жылы Қ ытаймен бейбіт бітім жасасқ ан жоң ғ арлар 1741 ж. Орта жү з қ азақ тарының жеріне басып кіреді. Кү тпеген соқ қ ыны қ азақ тар қ айтара алмай, Кіші жү з жеріне қ арай шегінуге мә жбү р болады. Ә білхайыр хан дереу Ресейден ә скери кө мек сұ райды. Бірақ Ресей империясы кө мек кө рсетпейді, ө з азаматтары (подданныйы) ретінде санап, сыртқ ы жаудан қ орғ амайды. Бұ л жерде Ресейдің екіжү зді саясаты кө рінеді жә не де Орта жү здің Ресей протекторатын қ абылдауы жай ғ ана сө з жү зінде қ алып, ешқ андай саяси мағ ынасы болмағ ан деп айтуғ а болады. Ресей империясы қ азақ хандығ ының кү шеюін немесе біртұ тас болғ анын қ аламады. Себебі, ондай мемлекетті бағ ындыру қ иын болатынын тү сінді. Сондық тан Ресей қ азақ билеушілерін бір–біріне айдап салу жә не тү рлі сыйлық тар мен атақ тар таратып ө з мақ саттарына пайдалану, қ азақ жерін Ресей империясының отарына айналдыру саясатын ұ станды. Ресей Ә білхайыр ханды патша ү кіметіне тү гелдей тә уелді ету ү шін оның ұ лы Қ ожахметті аманатта ұ стады.

Патша ү кіметінің Кіші жү здегі ө з ық палын кү шейтуге бағ ытталғ ан шаралары Ә білхайыр ханды қ арсылық қ а мә жбү рледі. 1744 жылы ол қ арақ алпақ тарды шауып, Астраханнан Хиуа мен Бұ қ арағ а тауар алып бара жатқ ан кө пестерді тонайды, 1746 ж. Ресей қ арамағ ындағ ы қ алмақ тарғ а, сосын орыс шекараларына шабуыл жасайды. Жоң ғ ар хандығ ы ә лсіреген кезең де қ азақ жеріне орыстар билігінің таралуына орай бұ л мә селелер Ә білхайырдың Орынбор ә кімшілерімен жиі ө ткізілген қ иын келіссө здердің нысанасына айналып, егес, кү тпеген тү сініспеушіліктер туғ ызды. Осы жағ дай Ә білхайыр ханның Ресей жағ ына қ атысты бұ рынғ ы адал жә не ізгі ниетті кө зқ арасының салқ ындауына себеп болды. Ә білхайыр ханның Ресей билеушілеріне қ арсылық кө рсеткені тө мендегіден кө рінеді. 1748 жылы Ә білхайыр ханды Орта жү здің Барақ сұ лтаны ө лтіргенде Ресей империясының шенеуніктері былай деп жазғ ан: «Ә білхайыр хан қ аншалық қ иянат жасаса да, басқ аларғ а қ арағ анда бірінші болып императордың ұ лы мә ртебесінің қ ол астына кірген еді».