Мазмұны. 14-15 ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан монғол шапқыншылығы зардабынан арыла бастады

[жасыру]

· 1 Мемлекет

· 2 Кү шейген кезі

· 3 Жаң а дә уір

· 4 Тұ жырымдар

· 5 Дереккө здер

· 6 Қ осымша мә ліметтер

Мемлекет[ө ң деу]

14-15 ғ асырларда Орта Азия мен Қ азақ стан монғ ол шапқ ыншылығ ы зардабынан арыла бастады. Ә леуметтік-экономикалық жағ дайлар тү зеле бастады. Кө птеген ұ лыстар мен елдер тә уелсіз бола бастады. Осындай тә уелсіздікке ие болғ ан мемлекеттердің бірі - Ақ Орда. Оның шекарасы Жайық ө зенінен Ертіске, Батыс Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты.Ақ Орданың халқ ы - қ ыпшақ тар, Алтайдан осында қ оныс аударғ ан наймандар, қ оң ыраттар, керейттер, ү йсіндер, қ арлұ қ тар Ақ Орда хандары - Орда Ежен, Сартақ, Қ оныша, Баян, Сасық -Бұ қ а, Ерзен, Мү бә рак, Шымтай, Орыс хан, Қ ойыршақ, Барақ

Кү шейген кезі[ө ң деу]

Ақ Орданың кү шейген кезі 14 ғ. 2 жартысы. 1361 ж. Ақ Орданың билеушісі болғ ан Орыс хан ө з жағ дайын біраз кү шейтіп, енді Алтын Орда тағ ын иемденуге кү ш салды. Сө йтіп, 1374-1375 жж. Еділ бойымен жорық қ а шық қ ан ол Сарайды ө зіне қ аратып, Хажы-Тарханды (Астраханды) қ оршауғ а алды. Кама бұ лғ арларының жерін бағ ындырды. Бірақ Орыс ханның ү стемдігі ұ зақ қ а созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағ ы билікті Мамайғ а беруге мә жбү р болды. 1377 ж. Орыс хан қ айтыс болды. Ақ Орда иелігі Орыс ханның баласы Темір Мә лікке кө шті. Бірақ осы кезде Маң ғ ыстау ү стіртінің билеушісі - Жошы ә улеті Тү й хожа оғ ланның баласы Тоқ тамыс Орта Азия ә міршісіАқ сақ Темірге сү йеніп, Темір Мә ліктің ә скерін талқ андайды. Ө зін 1379 жылы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда ә мірлерінің қ олдауына ие болғ ан ол, 1380 жылы Сарайды, хажы-Тарханды, Қ ырымды жә не Мамай Ордасын басып алды. Тоқ тамыстың бұ л табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 ж. Куликово даласында орыс ә скерлерінен жең ілуі себебінен мү мкін болды. Тоқ тамыс мұ нымен тоқ тағ ан жоқ. Атап айтқ анда, Тоқ тамыс Ақ сақ Темірдің қ амқ орынан босануғ а тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395 жж. Ақ сақ Темірдің Тоқ тамысқ а қ арсы жасағ ан аса ү лкен ү ш жорығ ынан кейін Алтын Орда тас-талқ ан болып қ ирайды. Темірдің басқ ыншылық соғ ыстарының нә тижесінде жә не ішкі талас-тартыстан 14 ғ. соң ы мен 15 ғ. бас кезінде Ақ Орда да ә лсіреп қ алады.

Жаң а дә уір[ө ң деу]

1423-1424 жылдары Орыс ханның немересі Барақ ө зінің бақ таластарын жең іп шығ ып, Ақ Орда да хандық ты ө з қ олына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қ аласы Сығ анақ, Сырдың орта ағ ысындағ ы аудандар Темір ә улетінің қ олында еді. 1425-1426 жылдары Барақ Ақ сақ Темірдің немересі Ұ лық бекке қ арсы жорық қ а аттанып, Сығ анақ ты жә не Сыр бойындағ ы басқ а да қ алаларды босатты. Жорық та жү ріп Барақ қ аза тапқ аннан кейін Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тың билігіШайбан ә улетіне кө шті. Барақ ө лген соң олар Ақ Орданың елеулі бө лігін жаулап алды. Сө йтіп, 1227 жылы Жошы ө ліп, оның ұ лысы екіге жіктелгенде пайда болғ ан Ақ Орда екі ғ асыр ө мір сү рді. Ақ Орданың отырық шы аудандарында жерді шартты тү рде иелену мен жеке меншіктің тү рлері қ алыптасты. Мал шаруашылығ ы да дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғ ал сияқ ты тү рлері жә не тархандық сый тарту болғ ан. Ақ Орданың ең бекші халқ ы хандар мен ақ сү йектер пайдасына кү пшір, зекет, тағ ар тә різді салық тар тө леп тұ рды. Ақ Орданың ресми тілі қ ыпшақ тілі болды.^[2][3]

Тұ жырымдар[ө ң деу]

Ә уезов «Ә дебиет тарихы» атты монографиясында (1927) Ақ Орда тұ сындағ ы тарихи оқ иғ аларды талдай келе, кө п дә уір «исі тү ркі жұ ртының бірлігі мен елдігін ойлағ ан ұ лы батырларды туғ ызды» деген пікір тү йеді. Ондай шығ армалардың қ атарына «Қ обыланды», «Ер Тарғ ын», «Ер Сайын», «Шора батыр» жырларын жатқ ызады. Жазушы бұ л тұ жырымын: «Батырлар ә ң гімесінің басы ескі тү ркі бірлігінің заманындағ ы ә ң гімелерден шығ ады. Қ азақ елінің ескілігі жалғ ыз қ азақ тікі емес, жалпы тү рік жұ ртының ескілігі деп саналуғ а керек. Бұ рынғ ы тү рік, монғ ол дә уірі жү рген заманда «Алтын Орда, Ақ Орда кү ндері» айтылатын жерлер бар. Ноғ ай, Қ ырым, Қ ыпшақ, Қ ырғ ыздардың бір жалаудың астында бір ел болып жү рген кездерін айтады. Бұ л тү рік жұ рттарының жік-жікке бө лінбей тұ рғ ан кү ндері бірін-бірі жат демей, бауыр кө ріп журген кездері. Қ азақ тағ ы батырлар ә ң гімесінің осы кездерде шық қ аны бір жік болып, кейінгі замандағ ы шық қ андары екінші бір жік болады. Алғ ашқ ы жіктегі - ұ лы батырлар» деп одан ә рі дамытады. Осы ең бекте тү ркі тілдес халық тардың бірлігін аң сағ ан тарихи жырларды ерекше бө ліп қ арағ аны ү шін оғ ан 1927-19 жә не 1945-1951 жылдары' «Ұ лтшыл - ұ лы тү рікшіл», «Алтын Орда» мен «Ақ Орда» дә уірінің тұ сындағ ы хандық ты кө ксеп отыр» деген айып тағ ылды.^[4]