Дәстүрлі емес сабақтар. Конференция сабағы, оны ұйымдастыру, өткізу әдістемесі.

Билет

1.Жалпы білім беру мен тә рбиелеу мә селелерін шешуге білім мен біліктілікті тексерудің ролі. Білімді, біліктілікті жә не дағ дыны тексерудің ә дістері мен амалдары. Білімді бағ алаудың объектілігі. Бағ аның тә рбиелік мә ні. БIЛIМ МЕН БIЛIКТI ТЕКСЕРУДIҢ ОҚ У-ТӘ РБИЕЛIК МАҢ ЫЗЫ. Оқ ытудың нә тижесiн шығ ару-оқ ыту барысындағ ы аса маң ызды бө лiк. Оқ ыту мақ сатының орындалуы, мазмұ ны, қ ұ ралдары, ә дiстерi жә не ұ йымдастыру фортексеру арқ ылы анық талады. Тұ тасынан алғ андағ ы оқ ытудың барысы тә рiздi бiлiм мен бiлiктi тексеру де ү йрену, тә рбие беру жә не оқ ушылардың ақ ыл-ойын дамыту мақ саттарын кө здейдi. Оқ ушылардың бiлiмi мен бiлiгiн тексеру арқ ылы мұ ғ алiм ө з iсiне талдау жасайды, қ олы жеткен табыстарын молайтып, жiберген кемшiлiктерiнiң себебiн ашуғ а ұ мтылады. Оқ ыту мазмұ нына, ұ йымдастыру формаларына, қ ұ ралдары мен ә дiстерiне ө згерiстер енгiзедi, жетiлдiредi. Бiлiмi мен бiлiктi кү нделiктi, тоқ сандық жылдық жә не қ ортынды тексеру арқ ылы оқ ушылар кластан класқ а кө шiрiледi, мектеп бiтiру емтихандарында сыналады. Ата- аналар балаларының ү лгерiмi жө нiнде хабар алады. Ә р оқ ушының жетiстiгi ата-анасын қ уанышқ а кенелетiн болса, кемiстiгi жiне артта қ алуы дер кезiнде шаралар қ олдануғ а мү мкiндiк жасайды. Сонымен оқ ушылардың бiлiмiн, бiлiгiн жә не дағ дысын тексеру дидактикалық жағ ынан алғ анда бақ ылау, ү йрету, бағ дарлау, жә не тә рбиелеу мiндеттерiн атқ арады. Мұ ғ алiм оқ ытудың ә р кезең iнде оқ ушылардың ө тiлген материалды қ алай мең гергенiн бақ ылайды.Тексеру оқ ушылардың барлығ ын толық қ амтитын болуы керек. Сонда ө тiлген жеке тақ ырып бойынша ә р оқ ушының бiлiмi нақ тылы анық талады. Тексеру жү йелi жә не жоспарлы тү рде жү зеге асырылуы тиiс. Тексеру ү шiн қ ажеттi дидактикалық жә не техникалық қ ұ ралдар, тексеру ә дiстерi мен тү рлерi материалдың мазмұ нына сә йкес алдын- ала ә зiрленедi. Тексерудiң оқ ушыларды ынталандыратын, ө з кү шiне сенiмiн арттыратын сипаты болуы керек. Оқ ушылар тексерудiң қ ажеттiгi мен пайдасын мойындайтын дә режеге дейiн кө терiлiп, ө зiн-ө зi бақ ылайтын, ө з iсiне сын кө зiмен қ арайтын кү йге келуi тиiс. Iзгiлiк пен демократияландыру тұ рғ ысынан алғ анда бұ л аса маң ызды талаптардың бiрi.Тексерудiң тү рлерi мен ә дiстерi ә р мұ ғ алiм жү зеге асыра алатындай қ арапайым жә не оң тайлы болуы керек. Сонымен бiрге бiлiмдi тексеру мен бағ алау кезiнде ақ иқ аттан алыстамаудың ә дiлеттiлiк пен парасаттылық тан айнымаудың тә рбиелiк маң ызы зор екенiн айрық ша айтпаса болмайды.Методикалық ә дебиеттерде оқ ушылардың бiлiмi мен бiлiгiн тексерудiң дидактикалық мақ саттарына қ арай кү нделiктi, дү ркiндi жә не қ ортынды тексеру деп жiктейдi. Кү нделiктi тексеру жеке сабақ тарда, дү ркiндi тексеру бiр тақ ырыпты ө ткен соң, қ ортынды тексеру тоқ санның соң ында, жыл аяғ ында жү зеге асырылады. Бұ лардың ә рқ айсысы ө ткiзу ә дiстерi немесе бiлiмiнiң алыну формасы бойынша ауызша сұ рау, жазба жұ мыстар жә не эксперименттiк тапсырмаларғ а бө лiнедi. Бұ лардың ө зi одан ә рi жекелеп сұ рау, топтық сұ рау жә не жаппай сұ рау, химиялық диктант, қ ысқ а мерзiмдi бақ ылау жұ мыстары, ұ зақ мерзiмдi бақ ылау жұ мыстары, жазбаша ү й тапсырмасы, жеке дара кө рнекi кө рсету эксперимент, зертханалық жұ мыс, сарамандық бақ ылау жұ мыстары, ү й экспериментi болып тарамдалады. Бiлiм мен бiлiктi тексеру қ ұ ралдарына қ арай машиналармен жә не машинасыз тексеру деп жiктеледi, соң ғ ысына жататындар: карточкалар, перфокарталар, сұ рақ тар тiзбесi, билеттер, электрленген кестелер, қ ұ ралдар, модельдер, сызбанұ сқ алар, т.б. Осы кездегi педагогикалық жә не методикалық ә дебиеттерде айтылып жү рген оқ ушыларда қ алыптасуғ а жә не тексеруге тиiстi бiлiктер мен дағ дыларды ү ш топқ а бiрiктiруге болады. Бiрiншiсi –оқ у жұ мысын ұ йымдастырумен байланысты бiлiктер мен дағ дылар: жоспарлау, оқ улық пен жұ мыс iстей бiлу; беретiн жауабының жоспарын жасау; айтқ анын дә лелдей бiлу, ө зiн-ө зi бақ ылау жә не талдау. Екiншiсi –оқ ушылардың даму ө рiсiн кө рсететiн қ исынды бiлiктер мен дағ дылар: анализ жә не синтез жасай бiлу; салыстыру; жiктеу; жалпылау; негiзгiсiн таба бiлу; аналогия жасау; себеп-салдар байланысын ашу; жорамал жасай бiлу, оны дә лелдеу, қ ортындысын шығ ару. Ү шiншiсi-ең бек iстей бiлумен байланысты бiлiктер мен дағ дылар: ең бек iстей бiлумен байланысты бiлiктер мен дағ дылар: ең бек iстеуге ың ғ айы, жабдық тарды пайдалана бiлуi; реактивтермен жұ мыс iстей бiлуi, сақ тық шараларын орындауы; тә жiрибе жасау техникасын мең геруi; қ ұ былыстарды бақ ылай бiлуi; бақ ылауды тiркеп жазуғ а икемдiлiгi; уақ ытты тиiмдi пайдалануы, жұ мыс орының тазылығ ы. Бағ алау кезіндеоқ ушылар жауабының сапалық кө рсеткіштері ескеріледі, олар: терең дігі, толық тылығ ы, саналылығ ы, жіберген қ ателіктерінің саны мен сипаты. Оқ ушы жауабының терең дігі теориялық дең гейінен кө рінеді. Оқ ушылар минералды қ ышқ ылдардың қ асиеттерін-электролиттік диссоциациялану, органикалық қ ышқ ылдардың қ асиеттерін электрондық теория тұ рғ ысынан тү сіндіре білу керек. Біздің бақ ылауларымызғ а қ арағ анда мектеп бітірушілердің кейбіреулерінің білімі атом-молекулалық дең гейінде калып қ ояды. Оқ ушы жауабының саналылығ ы алғ ан білімінен, қ олдана білу дә режесінен байқ алады. Оқ ушы білімінің толық тылығ бағ дарлама дең гейімен анық талады.

Оқ ушының жауабында жіберген қ ателері елеулі жә не болымсыз деп есептеледі. Елеуліге оқ ушы жауабының таяз жә не тү сініксіз болуынан туындайтын мына қ ателіктер жатады: оқ ушы ұ ғ ымның негізгі белгілерін, аттардың маң ызды қ асиеттерін, заң ның тұ жырымын шатастырады, теориялық білімін қ ұ былыстарды салыстыруғ а, жіктеуге, тү сіндіруге, себеп-салдар байланысын ашуғ а жә не болжай білуге пайдалана алмайды. Болымсыз қ ателелерге оқ ушының жаң ылып кетуінен, ө з жауабына мә н бермей сө йлеуінен жә не жазуынан туындайтын қ ателіктер жатады, мә селен реакция тең деуіне кейбір коэффициенттер қ оюды ұ мытады, ион зарядтарын жә не санын дә л кө рсетпейді, бірақ мұ ғ алімнің ескертпесінен кейін оларды тү зетеді.

2. Химиялық реакциялар туралы ұ ғ ымының дамуы. Негізгі білім мазмұ ны. Электрондық кө зқ арас тұ рғ ысынан жә не иондық теория тұ рғ ысынан химиялық реакция ұ ғ ымының даму. Зат жә не химиялық реакция - химия ғ ылымының анық тамасына кіретін іргелі ұ ғ ымдар, ө зге аса маң ызды ұ ғ ымдар осы екеуінен туындайды. Заттар химиялық эелементтердің қ осылыстары болып табылатындық тан, бұ лардың қ атарына химиялық элемент ұ ғ ымын да жатқ ызады. Химиялық реакциядлар кезінде бастапқ а заттар реакция ө німдеріне айналады. Бұ л айналулар элемент атомдарының арасында жү зеге асады. Орта мектептің химия курсының алғ ашқ ы сабақ тарында заттар жә не олардың қ асиеттері жө нінде тү сінік берілісімен химиялық реакция туралы ұ ғ ым қ алыптастырылады. Содан соң зат жә не реакция туралы білім, элемент жә не атом ұ ғ ымдарын енгізу ү шін пайдаланылады. Бұ дан кейінгі оқ у материалдарында осы ү ш ұ ғ ым жарыса қ алыптасып, бірін – бірі толық тырып, кең ейтіп жә не ө рбітіп отырады. Химиялық реакциялардың басталуы мен жү руі реакцияласушы жү йенің кү йіне, ондағ ы заттардың қ ұ рылысына байланысты. Кә дімгі жағ дайда кесек кү йіндегі заттар бір – бірімен ә рекеттеспейді, реакция басталуы ү шін қ ажетті жағ дайлар тудырылуы керек, олар: заттарды майдалау немесе еріту арқ ылы жанасу беттерін ұ лғ айту, қ ыздыру, жарық жә не электр энергиясын беру, т.б. Электрондық теория тұ рғ ысынан тү сіндірілетін химиялық реакциялардың ең маң ызды тобы – тотығ у, тотық сыздану реакциялары. Тотығ у тотық сыздану реакциялардың мә нін тө рт тұ рғ ыдан қ арастырады: 1) электрондар алмасуы; 2) электрондар тығ ыздығ ының ө згеруі; 3) элемент атомдары тотығ у дә режелерінің ө згеруі; 4) стихиометриялық валенттіліктьің ө згеруі. Оқ улық тар мен оқ у методикалық қ ұ ралдарында осы тө ртеуі де кездеседі. Бұ л олқ ылық тарды болдырмаудың негізгі жолы - алмасу реакцияларының иондық механизмін оқ ушылардың жете тү сінуі. Иондық реакциялардың мә нін тү сіндіретін теориялық кө зқ арастың негізгі ұ ғ ымдары: ион, катион; анион, ион алмасу, заттың иондық қ ұ рамы, нашар диссоциацияланатын зат, сатылап диссоциациялану, гидролиз, т.б. Бұ л ұ ғ ымдарды саналы игеру нә тижесінде оқ ушылар мыналарды білім алады: 1. Иондық жә не полюсті ковалентті байланысы бар заттар суда ерігенде иондар тү зіледі. Тондар арасындағ ы химиялық реакциялар тұ нба, газ жә не нашар диссициацмяланатын заттар тү зіледі.

2. Қ ышқ ылдардың, негіздердің жә не тұ здардың суда ерігіштігі кестесіне қ арап, тұ нба тү зілетіні жә не тү зілмейтіні алдын ала болжауғ а болады. Ю.В.Ходаков (1988ж) оқ улығ ында 10 анион мен 15 катиондардан тү зілетін қ осылыстардың суда ерігіштігі берілген. Кестеден шығ атын қ орытынды: а) азот қ ышқ ылының яғ ни нитрат анион жә не ацетат анион 15 катионның ешқ айсысымен тұ нба тү збейді; ә) хлорид ион тек кү міс (Ag⁺) жә не қ орғ асын (Pb²⁺), катиондарымен тұ нба береді; б) сульфат анион барий катионымен (Ba²⁺), иондар жеткілікті мө лшерде болса Ag⁺, Са²⁺, Pb²⁺ катиондарымен тұ нба тү зеді; в) кремний қ ышқ ылы суда ерімейді, натрий жә не калий силикаттарынан басқ а тұ здары тұ нбада жү реді; г) сульфид, сульфат, карбонат, фосфат аниондарының аммоний, натрий жә не калий катиондарынан басқ а қ осылыстары тұ нбағ а тү седі; ғ) негіздерден сілтілік жә не сілтілік жер металдары мен амоний сілтілерінен басқ алары суда ерімейді. Ерігіштік кестесін тү сіну жә не қ олдана білу иондық реакциялардың тең деулерін сауатты жазуғ а жә рдемдеседі. 3. Газ тұ рақ сыз қ ышқ ылдардың аниондарына сутегі катионы немесе гидроксоний ионы ә сер еткенде тү зіледі. 4. Нашар диссоциацияланатын заттарғ а су, ә лсіз қ ышқ ылдар мен негіздер жә не нашар еритін тұ здар жатады. 5. Алмасу реакцияларының ақ ырына дейін жү ру жағ дайларын білу кө птеген реакциялардың бір механизммен жү реті нін тү сінуге жә рдемдеселді, мысалы:

Келтірілген ү ш алмасу реакцияларының мә ні бірдей, барий катионы мен сульфат анионы ерітіндіде кездесіп, қ ышқ ылда ерімейтін тұ нба тү зеді. Бұ л реакция барий мен сульфат иондары бар кез келген ерітіндіде жү зеге асады. Сондық тан барий катионы сульфат анионы ү шін, ал сульфат анионы барий катионы ү шін реактив болып табылады. Осы заң дылық қ а сү йеніп заттарды ажыратыптанитын, сапалық қ ұ рамын анық тайтын, т.б. эксперимент есептері шығ арылады. 6. Оқ ушылар алмасу реакцияларының молекулалық иондық жә не қ ысқ аша иондық тең деулерін жазып жаттығ ады. Натрий сульфиті мен тұ з қ ышқ ылының арасындағ ы реакцияның тең деулері:

Молекулалық

Толық иондық

Қ ысқ аша иондық

7. Ерімейтін негіз, қ ышқ ыл жә не тұ з қ атысатын реакциялардың мә нін тү сіндіруге жә не иондық тең деулерін дұ рыс жазуғ а баса назар аударылғ аны жө н, мысалы;

а)

ә)

б)

Бастапқ ы екі реакцияның қ ысқ аша иондық тең деулерінен бейтараптану реакциясы сутегі катионы мен гидроксид анионының арасында жү ріп, негіз жә не қ ышқ ыл тұ нбаларының иондарғ а ыдырайтыны кө рінеді. Соң ғ ы реакцияда карбонат ионды сутек катионы байланыстырып, тұ рақ сыз кө мір қ ышқ ылы тү зіледі, ол кө міртек (IV) оксиді мен суғ а айырылады.

8. Ион алмасу жү зеге асатын реакциялардың толық жә не қ ысқ аша иондық тең деулерін жазып ү йренетін жаттығ уларды біртіндеп қ иындату, олардың мазмұ ны мынандай болуы мү мкін:

а) дайын кү йінде берілген молекулалық тең деуді толық жә не қ ысқ аша иондық тең деулер кү йінде жазу;

ә) бастапқ ы заттары ғ ана берілген реакцияның молекулалық, толық жә не қ ысқ аша иондық тең деулерін жазу;

б) іс жү зінде жү ретін атаулары ғ ана берілген заттар арасындағ ы реакцияның ү ш тү рлі тең деулерін жазу;

в) атаулары берілген заттар арасында алмасу реакциялары жү ретінін немесе жү рмейтінін болжау, жү ретінінің реакция тең деулерін молекулалық жә не иондық тү рде жазу;

г) бастапқ ы заттардың біреуі жә не шығ атын заттардың біреуі ғ ана берілгенге реакция тең деулерін қ ұ растыру;

ғ) иондардың ерітіндіде қ атарынан жү ру мү мкіндігі табу;

д) берілген катионы жә не анионы бойынша бірнеше тең деу қ ұ ру;

е) берілген иондарды тұ нбағ а тү сіретін бірнеше тең деу жазу;

ж) кө рсетілген иондардың ерітіндіде барын білдіретін тең деулерді жазу;

з) берілген заттарды мү мкін ә дістермен алудың молекулалық жә не иондық тең деулерін қ ұ ру;

и) қ анық ерітінді мен берілген электролит арасындағ ы алмасы реакцияларының мү мкіндігін анық тау жә не реакция тең деулерін жазу.

9. Оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыстарын тиімді ұ йымдастыру. Тапсырмаларды қ иындығ ына қ арай жіктеп беру. Карточкалармен, перфокарталармен, кө рнекі қ ұ ралдармен жә не оқ улық тармен ө здігімен жұ мыс істету.

10. Химиялық экспериментті кең інен пайдалану. Ерітінділер арасындағ ы реакцияларды пробиркаларда жә не аз мө лшердегі реактивтермен зертханалық тә жірибелер тү рінде ө ткізу. Іздеу жә не зерттеу сипаты бар жұ мыстарды кө бірек таң дау. Ө тілген деректерді материалдар негізінде эксперимент есептерін шығ арту, оқ ушылардың логикалық ойлауын дамытуғ а баса назар аудару.

3. Қ азақ стан ғ алымдарының химияны оқ ыту ә дістемесіне қ осқ ан ү лестері. Қ азақ станда химияны оқ ыту методикасы бойынша жү ргізілген зерттеу жұ мыстарының негізгі бағ ыты – орта мектеп химиясының ө зге пә ндермен жә не ө ндіріспен байланысын ғ ылыми жағ ынан негіздеу. Д.Қ оянбаев – Қ азақ станның оң тү стік аймағ ындағ ы оқ ушылардың ауыл шаруашылық тә жірибелік жұ мыстарындағ ы химия, С.Мұ сабеков – химияны оқ ытудың биология жә не ауыл шаруашылық ө ндірісімен байланысы, А.Г.Гатаулин – ауыл мектептерінде химияны оқ ытудың топырақ тану негіздерімен байланысы, Л.П.Калашников - химияны оқ ытудың жер туралы ғ ылымдармен байланысы, Л.З.Дюсупова – органикалық химияны оқ ытудың физикамен байланысы, К.А.Сарманова - химияны оқ ытуда оқ ушылардың IV – VI кластарда жаратылыстануда математикадан алғ ан білімдерін пайдалану мә селелерін зерттеді. Педагогика мен мектеп сарамандығ ының дамуы қ азіргі кезең де пә наралық сабақ тастық ты тиімді ұ йымдастырудың, оқ ушыларғ а терең білім беру мен диалектикалық -материалистік кө зқ арастарын қ алыптастырудың пә рменді қ ұ ралы ретінде танылып отыр. Зерттеу объектісінің аумақ тылығ ы – аталып ө ткен жұ мыстарғ а тә н ерекшеліктердің бірі. Бұ л ең бектерде зерттеліп отырғ ан мә селелердің тө ң ірегінде орта мектептегі химия пә нінің мазмұ нын жә не оқ ыту ә дістерін жетілдіру, оқ ушылардың тиянақ ты білім алуына жаң артылғ ан мазмұ нмен ә дістерідің тигізетін ә серін жан-жақ ты зерттеу мақ саты кө зделген.Химияны оқ ыту методикасы жө нінде зерттеу жұ мыстарының бір тобы аса маң ызды дидактикалық мә селелерді шешуге бағ ытталғ ан. З.П.Петренко – металдармен байланысы оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыс формаларын салыстыру, О.Хаймолдин – химияны оқ ыту ә рекетінде оқ ушылардың практикалық дағ дылары мен икемділіктерін дамыту мә селелері бойынша зерттеулер жү ргізді. Осы жолдарыдың авторы қ азақ тілінде химия технологиясының шығ уы жә не дамуы барысын, химия терминдерін оқ ыту методикасын, кейіннен ғ ылым тілінің оқ ыту ә рекетіндегі дидактикалық қ ызметтерін зерттеді.Айтылғ ан ғ ылыми зерттеулердің нә тижесінде кө птеген мақ алалар жә не методикалық қ ұ ралдар жазылды.Мектепте химияны оқ ытудың озат тә жірибелерін жинақ тап, кө пшілікке таратуда, мұ ғ алімдерге арналғ ан методикалық кең естер жариялауда бұ рынғ а КСРО Педагогика ғ ылым академиясының оқ ытудың мазмұ ны мен ә дістері ғ ылыми-зерттеу институты қ азақ бө лімщесінің қ ызметкерлері К.Ә.Сарманова., М.Д.Жадрина., методист М.Х.Хасенова едә уір ең бек сің ірді. Олар жетілдірген бағ дарлама бойынша химияны оқ ытуғ а арналғ ан бірнеше методикалық қ ұ ралдар жариялады.Шығ армашылық жұ мыс істейтін химия мұ ғ алімдерінің іс тә жірибесі атап айтқ анда, Р.А.Болатқ ұ лованың (Алматы), К.Н.Шабдаровтың (Алматы), Ж.Жұ махановтың (Шығ ыс Қ азақ стан облысы), Б.Торсық баеваның (Жезқ азғ ан облысы) жә не т.б. ең бектері жеке кітапшалар тү рінде басылып шық ты.