А) жайылма. 1-сұрақ.Синтаксис ғылымы сөйлемнің, сөз тіркесінің, мәтіннің құрылысын зерттейтін

Билет.

1-сұ рақ. Синтаксис ғ ылымы сө йлемнің, сө з тіркесінің, мә тіннің қ ұ рылысын зерттейтін ғ ылым. Ол гректің sintaxis деген сө зінің негізінде пайда болғ ан «қ ұ рау», «қ ұ растыру» деген мағ ынадағ ы лингвистикалық термин. Басқ а ғ ылым салаларында қ олданылмайды.

Синтаксис термині екі мағ ынада жұ мсалады: біреуі сө йлеудің (высказывание) қ ұ рылысы, жү йесі мағ ынасында, екіншісі-тіл ғ ылымының (грамматиканың) бір саласы атауы мағ ынасында.

Синтаксис ғ ылымы бірнеше салағ а бө лінеді:

1.Сө зжасам синтаксисі.

2.Сө з тіркесі синтаксисі.

3. Сө йлем синтаксисі.

4. Мә тін синтаксисі.

Қ азақ тіл білімінің ұ лттық тілде лингвистермен зерттеле бастауы Қ азан революциясына дейін қ озғ алып, ә сіресе одан кейін тү бегейлі қ олғ а алынды. Біз кө п уақ ытқ а дейін қ азақ тіл білімінің зерттелуін Қ азақ революциясынан кейінгі уақ ытпен есептеп келдік. 1990 жылдарғ а дейінгі тұ жырымдар осындай бағ ытта ө рбігендігі рас. Мұ ның ө зі қ азақ ғ алымдарының 1932-1937 жылдар аясындағ ы тарихи қ ыспағ ының кө рінісі деп білу керек. А.Байтұ рсыновтың бір ғ ана «Тіл – қ ұ рал» ең бегі қ азақ тіл білімі зерттелуінің (фонетика, лексика, морфология, синтаксис) Қ азан революциясынан бұ рын екендігін кө рсетті. Осы кез ө кілдері Н.С.Жетпісбаев, М.Бегімов, М.Н.Бектеміров, Т.Шонанов, М.Жұ мабаев, Т.Ахметов, Ж.Барық ұ лы, Н.Тө реқ ұ лов, К.Тө лебаев, Д.Арыстанұ лы, Н.Залиұ лы, К.Ә лімұ лы, Қ.Кемең геров сынды ғ алымдардың ақ талуы олардың ең бектерінің жарық кө руіне себеп болды.

Қ азақ тіл білімінің синтаксис ғ ылымы жә не оның объек-тілері туралы ә р тү рлі пікірлер орын алып келді. 1940 жылғ а дейінгі ең бектерде синтаксистің объектісі ретінде тек сө йлем ғ ана алынса, 1950 жылдар шамасында сө з тіркесі синтаксисі, ал 1980 жылдардан кейін кү рделенген сө йлемдер мен кү рделі синтаксистік тұ тастық, тіпті функцио-налдылық мә селесі енгізілді. Т.Қ ордабаев, Қ.Есеновтің қ ұ рмалас сө йлем мә селесіне, Х.Арғ ынов, Р.Ә мір, Ә.Хасенов, А.Ә білқ аев, О.Тө легенов, М.Томанов, Ә.Ә білақ ов, Н.Демесінова, Р.Ә міров, Т.Сайрамбаев, М.Серғ алиев сө з тіркесі мен жай сө йлем синтаксисіне кең інен назар аударды. Бұ л ең бектер қ азақ тілінің 1970-80 жылдар ішінде жан-жақ ты зерделеніп, жанрлық тү рленуі мен қ оғ амдық қ ызметінің ө скенін кө рсетті.

2-сұ рақ. Қ ұ рмалас қ ұ рамына енетін ә р компонент мейлі ол тиянақ ты болсын, мейлі тиянақ сыз болсын бә рібір жалпы сө йлемге тә н қ асиеттерге ие болуы шарт. Сө йлемге тә н негізгі қ асиеттер - коммуникативтік, модальдық, предикаттық қ атынастың болуы. Предикагтық қ атынас екі тү рлі жолмен айқ ындалады: бірінші, компонентте екі бас мү шенің - бастауыш пен баяндауыштың қ атар айтылуы арқ ылы, екінші, баяндауыштың тек жіктік формасында тұ руы. Мұ ның алғ ашқ ысы предикаттық қ атынастың аналитикалық немесе аналитика-синтетикалық тә сіл арқ ылы кө рінуі, ал соң ғ ысы синтетикалық тә сіл арқ ылы кө рінуі.

3-сұ рақ. Бізді ө мірде кездесетін кедір-бұ дырлар ешбір мойыта алмайды, ө йткені біздің ө міріміздің тірегі кү нделікті болатын ұ сақ -тү йектің бә рінен жоғ ары тұ рғ ан жұ мыс істеуде болып отыр.

Кедір-бұ дырлар мойыта алмайды – пред.қ, синт.т, кө пт.ж, қ иысу

Бізді мойыта алмайды – толық.қ, синт.т, т.с, мең геру

Ө мірде кездесетін кедір-бұ дырлар – анық.қ, анал.т, орын т, қ абысу

Тірегі болып отыр – пред.қ, синт.т, тә уел.ж, қ иысу

Біздің ө міріміздің тірегі – анық.қ, синт.т, і.с, матасу

Бұ л сө йлем:

1. Хабарлы, баяндау

2. Қ ұ рмалас

3. Қ ос қ ұ рамды

4. Салалас

5. Жалғ аулық ты

6. Себептес

2 жай сө йлемге ортақ талдау ( бірдей)

1. Жайылма

2. Толымды

3. нақ тылы жақ ты

4. екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Синтаксистік байланыс – сө йлем ішіндегі сө з форма-ларының арасында, қ ұ рмалас сө йлемдегі синтаксистік компо-ненттер арасында, кү рделі син-таксистік тұ тастық қ а бірігуші сө йлемдер арасында жү зеге асады. Тіл-тілде синтаксистік байланыстың нақ ты екі тү рі бар жә не соң ғ ы зерттеулер тағ ы екі тү рдің қ ызмет ететіндігін кө рсетті. Синтаксистік байла-ныстың тү р-тү рі грамматикалық қ атынасқ а тү скен бірліктердің синтаксис саласының қ айсысына тә уелді, қ айсысының нысаны екенін айқ ындайды. Синтак-систік байланыстың негізгі тү рлері мыналар:

1) Салалас байланыс – синтаксистік бірліктердің ө зара тең дестігінен туады. Бұ л байланыс синтаксистің сө зтұ лғ а, салалас қ ұ рмалас жә не мә тін саласында қ ызмет етеді.

2) Сабақ тас байланыс – салалас байланыстың қ арама-қ арсы кө рінісі. Сабақ тас байланыс – қ атар тұ рғ ан сө зтұ лғ алар мен сө йлемдердің тү рлі амал-тә сілдер арқ ылы бір-біріне бағ ына жұ мсалатын тү рі. Бұ л байланыс тү рінің синтаксистің ү ш саласы (сө зтұ лғ а, сө з тіркесі, сө йлем) ү шін қ ызметі айқ ын.

3) Орайлас байланыс – бұ л екі жақ ты байланыс. Ғ алым С.Исаевтың пікірінше, мұ нда салалас байланыста болатындай бірың ғ айлық, тең дә режелік немесе сабақ таста болатындай бағ ының қ ылық жоқ. Екіншіден, мұ ндай байланыс қ арама- қ арсы тү рде бірінші сың ардан екіншіге немесе керісінше, екіншіден біріншіге сұ рақ қ оюғ а болады. Ү шіншіден, екі сың ардың орнын алмастыруғ а болады. Ең ақ ыры, бұ л салалас байланыс сияқ ты сө зтұ лғ а синтаксисіне, сабақ тас сияқ ты сө з тіркесі синтаксисіне қ атысты емес, ол тек жай сө йлем жә не қ ұ рмалас сө йлем компоненттері синтак-сисіне тікелей қ атысы бар. Тек осы орайлас байланыс нә ти-жесінде ғ ана сө йлем тү зіледі.

4) Аралас байланыс – бірбү тін синтаксистік қ ұ ры-лымда жеке сө йлемдік қ ұ ры-лымдарды байланыстырудағ ы салаласу мен сабақ тасудың басын біріктіретін жаң а байланыс тү рі. Бұ л ерекше байланыс тү рі ү шін кемі ү ш жай сө йлемдік ү лгі қ ажет.

Синтаксистік қ атынас – сө здер байланысының негізінде ө рбіген жеке сө йлем қ ұ рылы-сындағ ы ұ йымдастыру-шы тіл-дік бірліктер. Сө йлем ішіндегі синтаксистік қ атынастардың екі типі бар. Біріншісі – преди-каттық қ атынас. Бұ л - сө йлемдегі бастауыш пен баян-дауыштың мағ ыналық қ аты-насы, сө йлем қ ұ рылысының ең басты тә сілі, сө йлемдегі ойдың лексика-грамматикалық негізі.

Екіншісі – предикаттық емес қ атынас. Предикаттық емес қ атынас анық тауыштық, толық тауыштық жә не пысық -тауыштық мағ ынадағ ы сө зтұ л-ғ алар арасында болады. Мұ ндай қ атынас тү рлерін сө йлем мү шелері тү рлерінен ажырата қ арау қ ажет.

Синтаксистік тұ лғ а болып танылғ ан бірліктер мағ ыналық жақ ындығ ы болғ андық тан, бірімен-бірі байланысқ а тү седі де, сө йлем ішінде синтагма қ ұ райды. Ал синтагмалық дің гек синтаксистік қ ұ ралдың қ ызме-тінен жасалады. Жалпы қ азіргі тіл білімінде, синтаксистік қ ұ ралдың синтетикалық, анали-тикалық жә не аналитикалық -синтети-калық (немесе керісін-ше) тә сіл арқ ылы кө рінетіндігі айтылуда. Соң ғ ы тә сіл Ә.Аблақ ов тұ жырымдауынан байқ алды. Синтетикалық тә сіл – сө здердің бір-бірімен байланы-суындағ ы жалғ аулардың қ ызме-тіне сү йенсе, аналитикалық тә сіл – интонацияның, орын тә ртібі мен шылаулардың қ асиетінен шешіліп отырады. Ал ү шінші тә сіл кө мекшілік қ ызметтегі сө здердің (есім, етістік, шылау, модаль сө здер) келуін қ ажет етіп, кү рделі сө з тіркесінің қ ұ рамында болады.

1) синтетикалық тә сіл: Қ ұ нанбайдың Омбығ а жү руі даусыз болды;

2) аналитикалық тә сіл: Парақ орлық – кітап айтатын кү нә нің ү лкені;

3) анатиликалық -синтети-калық тә сіл: Қ асына Жұ мағ ұ л-ды ертіп ап, Жидебайғ а қ арай асығ а жө нелісті…

Синтаксистік форма деген атау тіл білімінде соң ғ ы уақ ытта аталып жү р. Тілдің синтаксис ғ ылымында да ө зіне тә н қ алыптасқ ан синтаксистік формалар бар екені ғ ылымда дә лелденді. Мысалы, сө йлем мү шелерінің бес тү рінің арнаулы кө ріну формасы бар: бастауыш атау тұ лғ ада не тә уелдік тұ лғ ада тұ рады, баяндауыш етістіктен не есімдерден жасалып, рай, жақ, шақ формасында тұ ра-ды, толық тауыш септіктердің формаларын қ абылдайды, анық тауыш ілік септік формасында не сын есім я есімше формаларында тұ рады, ал пысық тауыш қ имылдың сапасын білдіріп, ү стеу сө з-дердің формаларын қ абыл-дайды. Бұ лар бұ рын морфоло-гиялық формалар деп аталса, ал синтаксис саласында сө з тіркесін не сө йлемнің синтак-систік мағ ынасын туғ ызатын-дық тан, синтаксистік форма-лар деп аталады.

Синтаксистік мағ ына – грамматикалық абстракция сапасындағ ы мағ ына. Ол сө з бен сө здің, синтаксистік единица-лардың арасындағ ы абстракты-лы, жалпылық сипаттағ ы қ атынасты білдіреді. Мысалы: Қ алағ а, кө лге мекендік бағ ытты білдіреді, кеттің – мезгілдік, жақ тық қ атынасты білдіреді. Ол-инженер дегенде субъект пен предикаттық заттың арасын-дағ ы қ атынас кө рсетіледі. Бала жас десек, субъект пен предикаттың сапасын білдіреді.

2-сұ рақ. Компонеттер бір- бірімен синтаксистік байланыста тұ руы шарт. Оларды синтаксистік қ атынасқ а келтіріп, бір бү тін етіп тұ ратын грамматикалық амал- тә сілдер тү рлі- тү рлі:

1.Қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рамындағ ы компонеттердің алдың ғ ысының баяндауышы етістіктің тиянақ сыз тү рін де айтылу арқ ылы кейінгі компонентпен байланысады. Бұ л тә сіл арқ ылы сабақ тас қ ұ рамалас сө йлем жасалады. Мысалы, Біреудің кеудесін сағ ыныш билесе, бірінің кеудесі кек кернеп кү рсінеді (Ғ. Мү сірепов).

2. Компоненттер септеулік шылаулардың немесе солар мә ндес сө здердің дә некерлігі арқ ылы қ ұ рмаласады. Мұ ндай қ ызмет атқ ару ү шін айтылғ ан дә некерлер атау, барыс, шығ ыс септікті есімшелерге кө мекші болып тұ руы шарт. Мысалы: Шақ ырғ ан кісілер тө рге жайғ асып болғ ан соң, Қ ұ дайменде урядникке кө зінің қ иығ ын тастап қ ойды (Ә.Нұ рпейісов).

3. Компоненттер бір-бірімен жалғ аулық шылаулар немесе солар мә ндес сө здер арқ ылы қ ұ рмаласады. Бұ л тә сіл арқ ылы салалас сө йлем жасалады. Мысалы: Қ араң ғ ыда адамның бір минуты жылдай кө рінетіні бар ғ ой, сондық тан Баршагү л қ анша жортқ анмен болжай алмады (Ғ. Сыланов).

4. Компоненттер мағ ына жалғ астығ ы, интонация бірлігі арқ ылы бір-бірімен іргелесе айтылып қ ұ рмаласады. Бұ л тә сіл арқ ылы жасалатындар – жалғ аулық сыз салалас сө йлемдер. Мысалы: Ө лім мен ө мір сияқ ты қ араң ғ ы мен жарық та кезек жең іседі, тірлік ү шін бұ лар да тартысып жатады (Ә. Нұ рпейісов).

5. Тіліміздің синтаксистік қ ұ рылысы дамуының кейінгі сатысында дербес жай сө йлемдер баяндауыштары қ ызметінде де, салалас қ ұ рмалас сө йлем компонентінің баяндауышы қ ызметінде де есім сө здер жиі қ олданылады. Мысалы: Оның жасы биыл он жетіде, соғ ан қ арамастан кө ргені кө п. Ол мұ нда жоқ, сондық тан жолығ а алмайсыз.

3-сұ рақ. Жастар алғ аш рет ел алдына шық қ ан кезде ұ яң дық кө рсетсе, рабайсыздық танытса да артық емес: мінездегі ә сіре сенімділік пен ә сіре еркіндік, ә детте, озбырлық қ а айналып кетуі мү мкін.

Мінездегі ә сіре сенімділік пен ә сіре еркіндік айналып кетуі мү мкін – пред.қ, синт.т, ж.ж, қ иысу

Озбырлық қ а айналып кетуі мү мкін – толық.қ, синт.т, б.с, мең геру

Бұ л сө йлем:

1. Хабарлы, баяндау

2. Қ ұ рмалас

3. Қ ос қ ұ рамды

4. Салалас

5. Жалғ аулық сыз

6. Себептес

2 жай сө йлемге ортақ

1. жайылма

2. толымды

3. нақ тылы жақ ты

4. екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Синтаксис сө зінің беретін мағ ынасы «қ ұ рау, қ ұ рылым», бұ л жағ ынан келгенде, синтаксис кемі екі тілдік бірліктің бір-бірімен грамма-тикалық байланысынан туындайтын нә тиже. Синтаксистің негізгі зерттеу нысаны болып сө з тіркесі мен сө йлем танылады. Сө з тіркесі сө йлем қ ұ раудың материалы ретінде жұ мсалады.

Сондай-ақ, сө з де сө йлем материалы болып жұ мсалатыны рас. Сө з - сө йлемге ғ ана емес, сө з тіркесі ү шін де тілдік қ ұ рал. Ендеше сө з тіркесі синтаксисіне дейін тағ ы бір синтаксис саласы бар болып шығ ады. Тілдегі жеке сө з болсын, бір ұ ғ ымғ а ие кү рделі тілдік бірліктер болсын, ең алдымен ө зара байланысқ а тү седі. Яғ ни, синтаксистік амал-тә сілге бағ ынады. Синтак-систік амал-тә сіл екі тілдік бірліктің байланысу тү ріне (формасы) ә келеді. Олар тілде бес тү рлі: қ абысу, матасу жанасу, мең геру, қ иысу. Аталғ ан екі синтаксистік тұ лғ а (амал-тә сіл жә не байланысу тү рлері) сө з тіркесінің нысаны емес. Егер олай болса, сө з тіркесінің амал-тә сілдері, сө з тіркесінің байланысу тү рлері болып шығ ар еді. Бұ л дегенің із – кемі тө рт толық мағ ыналы сө здердің бір-бірімен грамматикалық байла-нысы. Сондық тан сө зтұ лғ а синтаксисі ойдан қ ұ рала қ алғ ан жоқ. Тілде бар тілдік бірліктер жиынтығ ынан, демек синтак-систік амал-тә сіл мен сө здердің байланысу тү рлерінен, туын-дады.

2-сұ рақ. Сө йлем мү шесі қ ызметін атқ аратын ә рбір сө здің сө йлемде қ алай болса солай тұ ра салмай, белгілі тә ртіппен орналасатыны сияқ ты, қ ұ рмалас сө йлем компоненттерінің орналасуында да белгілі қ алыптасқ ан тұ рақ ты заң дылық тары болады. Егер компоненттердің тілімізде қ алыптасқ ан орын тә ртібі бұ зылса, жай сө йлемдердің бір – бірімен байланысы, сө йлемнің қ ұ рмаластық қ асиеті жойылып қ ана қ оймайды, сонымен бірге, сө йлемнің ұ ғ ымы ауырлап, кейде сө йлем болудан да қ алады. Сондық тан сө йлем мү шелерінің орын тә ртібі сө здердің синтаксистік қ аты-настардың басты бір кө рсеткіші болатыны сияқ ты, қ ұ рмалас сө йлем компоненттерінің орын тә ртібі де жай сө йлемдерді қ ұ рмаластырудың елеулі бір жолы болып есептеледі. Қ ұ рмалас сө йлем компонент-терінің орналасуында мынадай заң дылық тар бар:

А) салалас қ ұ рмаластың болсын, сабақ тас қ ұ рмаластың болсын тиянақ сыз компо-ненттері ә рдайым бұ рын айтылады да, тиянақ сыз компоненттері кейін айтылып, сө йлемді аяқ тап тұ рады.

Ә) Поэзияда қ ұ рмаластың тиянақ ты компоненттері мен тиянақ сыз компоненттерінің орын тә ртібі ө згеріп, ү йлесіміне қ арай тү рленіп айтыла береді.

Б) Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің тиянақ сыз компо-ненті кейде тиянақ ты компоненттің ішінде келетіні де бар. Бірақ бұ л – тілімізде кең тарағ ан қ ұ былыс емес, ө те сирек кездеседі. Сондық тан бағ ының қ ы компонентті бірінші орында айтылғ ан сабақ тас-тардың кө пшілігін ол компонентті тиянақ ты жай сө йлемнің ішінде келтіріп ө згертіп айтуғ а немесе керісінше қ ойып айтуғ а болады.

Билет

1-сұ рақ. Синтаксистік тіркесімділік заң ы бойынша, басың қ ы сың ары да, бағ ының қ ы сың ары да белгілі бір сө з топтарынан болады. Мысалы, хат жазады (зат есім - етістік), ағ аштың жапырағ ы (зат есім - зат есім), жылдам сө йледі (ү стеу - етістік), ойланып айтты (кө семше-етістік), менің інім (есімдік- зат есім) т.б.

Сө з тіркесінің басың қ ы сың ары бағ ының қ ы сың ардың белгілі бір қ осымшаларда тұ руын керек етіп тұ рады. Мысалы, басың қ ы қ ызметіндегі сабақ ты етістік бағ ының қ ының табыс септігінде тұ руын керек етіп тұ рады.

Сө здер бір-бірімен кездейсоқ тіркесе бермейді. Семантикалық шектеушілік тұ рғ ысынан алғ анда, тіркесімге тү скен сө здер мағ ыналық жағ ынан бір-бірін айқ ындап тұ ратындай немесе пысық тап, толық тап тұ ратындай табиғ и жарасымды болуы керек.

Ескерту: Сондай-ақ, тілімізде стильдік мақ сатта бір-бірімен ү йлеспейтін тіркестер де қ олданылуы мү мкін. Мұ ны «оксюморон» грек тілінен аударғ анда «тапқ ыр – ақ ымақ» дегенді білдіреді дейді. Мысалы: тірі ө лік, мақ тамен бауыздау.

Сө з бен сө зді тіркестіру синтаксистік қ ұ рлыстың алғ ашқ ы ұ ясы. Сө з тіркесі – синтаксистік қ ұ былыстарды қ озғ аушы нү кте.

Жоғ арыда айтылғ андарды қ орыта келе, сө з тіркесінің мынадай белгілері бар:

1.Сө з тіркесі деген ұ ғ ымғ а сө здердің тіркесі емес, сө з формаларының тікесі деген ұ ғ ым енеді.

2. Сө з тіркесінің компо-ненттері толық мағ ыналы болуы қ ажет, яғ ни ә рқ айсысы бір сұ рақ қ а жауап беруі қ ажет.

3.Компоненттер алдың ғ ысы кейінгісіне бағ ына, яғ ни сабақ таса байланысуы қ ажет. Соғ ан сә йкес сө з тіркесінің бағ ының қ ы жә не басынқ ы сың арлары болады.

4. Компоненттер тұ лғ алақ жағ ынан ғ ана емес, мағ ыналық жағ ынан ү йлесе байланысу керек.

5. Компоненттер бір-бірінен белгілі бір тә сілдер арқ ылы байланысу керек. Сө з тіркесінің тө рт тү рлі тә сілі бар: а) жалғ аулар арқ ылы; ә) кө мекші сө здер арқ ылы; б) орын тә ртібі арқ ылы; в) интонация арқ ылы.

6. Компоненттер белгілі-бір формалар арқ ылы байланысуы қ ажет. Қ азақ тілінде байланыстың 5 тү рлі формасы бар: а) қ иысу; ә) мең геру; б) матасу; в) қ абысу; г) жанасу.

7. Компоненттердің ө зара-сында толық тауыштық, анық -тауыштық, пысық тауыштық қ атынастар ғ ана болады.

2-сұ рақ. Тілдік категория-лардың басқ а да тү рлері сияқ ты қ ұ рмалас сө йлемдердің де ө зіне тә н қ алыптасу, даму тарихы бар. Ой атаулының қ андайы болса да тіл арқ ылы қ алыптасып, тіл арқ ылы, тілдік материалдар арқ ылы ө мір сү ріп, басқ аларғ а жеткізеді. Сондық тан тіл ойдың тікелей шындығ ы, ал ой шындығ ы тек тіл арқ ылы ғ ана кө ріне алады дейміз.

Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір кө рсеткіш – сө йлем. Сө йлемге «біршама аяқ талғ ан ойды білдіреді» деп анық тама беретініміздің себебі де сол. Сө йлем мен ой – бірі форма, екіншісі – соның мазмұ ны ретінде ө зара тығ ыз байла-нысты, берік бірлікте болатын категориялар. Бұ л екеуі - қ ағ амның ө мір сү рген кезең іне сай, соның қ ажетіне қ арай бірте-бірте дамып отыратын қ оғ амдық қ ұ былыс. Сө йлем ойдың формасы, ой сө йлемнің мазмұ ны болғ андық тан, ол екеуінің қ алыптасу, даму тарихын да бірлікте деп қ арағ ан жө н. Ой дамып жетілмеген, кү рделенбеген замандарда кү рделі ойдың кө рсеткіші болып табылатын қ ұ рмалас сө йлем-дердің болуы да мү мкін емес. Қ ұ рмалас сө йлем адамның ой-ө рісінің, дү ние тануынын кең ейіп, кү рделі ойлардың туып, дамуына байланысты, сол ойдың кө рсеткіші ретінде қ алыптасып дамығ ан.

Кө рнекті ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, тіл дамуының кө нерек заманында сө йлем қ ұ рамындағ ы сө здерді, сол сияқ ты жаң а сө йлемдерді бір-бірімен байланыстыратын қ азіргі тіліміздегідей дә некер-лер, тә сілдер болмағ ан. Ол уақ ыттағ ы сө здер, сө йлемдер арасында қ азіргі тіліміздегідей бірі екіншісіне мең геріліп, жетектеп, ө зіне тә уелді етіп тұ ру сияқ ты байланысу тә сілінің анағ ұ рлым берік тү рлері болмағ ан. Сө здер, сө йлемдер тұ рғ ан орындарына, мағ ына желілерінің жақ ындық тарына қ арай бір-бірімен қ абыса, іргелесе байланысу тә сілі болғ ан.

Тіл дамуының мұ ндай сатыдағ ы кезең інде қ ұ рмалас сө йлемнің тек салалас тү рі, яғ ни мағ ыналары бір-біріне жақ ын жай сө йлемдердің ө зара іргелесе, тіркесе айтылуы арқ ылы жасалғ ан тү рі ғ ана болғ ан. Ғ ылымда қ ұ рмаластың бұ л тү рі паратаксис деп аталады. Паратаксис қ ұ рмалас сө йлем дамуының алғ ашқ ы, бірінші жолы деп есептеледі.

3-сұ рақ. Адамғ а ә семдік сезімін – толық тауыш, дарытпайынша – бастауыш, одан нағ ыз азамат – толық тауыш, шығ ара алмайсыз - баяндауыш.

Бұ л сө йлем баяндауыш мә нді жай сө йлем.

1. қ ос комп.

2.шартты бағ ының қ ы сабақ тас.

3.обьектілік.

4.-ша жұ р.арқ II ж; ж.ж.

1 жай сө йлем.

1.жайылма.

2.толымды.

3.жақ сыз.

4.бір негізді

2 жай сө йлем.

1.жайылма.

2.толымсыз.

3.жақ ты.

4. екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Сө здер синтаксистік топ қ ұ рап сө з тіркесі болғ анда, олардың қ ұ рамына ә р алуан сө здер енеді. Ол сө здер тү рлі-тү рлі морфологиялық тұ лғ а-ларда айтылады. Сө здердің ол тұ лғ алары, лексика-грамма-тикалық мағ ыналары тіркесінен сө здердің қ арым- қ атынасына ү йлесімді айтылады. Сө з тіркесінің қ ұ рамына ө з ара тіркесу қ абілеті бар сө здер енеді.

Енді бірқ атар тіркестер қ ұ рамы мызғ ымайтын берік болады. Мысалы: тілін тигізу т.б. Бұ лардың қ ұ рамын ө згертіп айтуғ а келмейді. Мұ ндай тіркесті тұ рақ ты тіркестер дейміз. Тұ рақ ты тіркестер ө з алдына сө з тіркесі болмайды, тек сө з тіркесінің бір сың ары болады. Қ ұ рамын ө згертіп айтуғ а болатын тіркестерді еркін тіркес дейміз.

Сө з тіркесі толық мағ ыналы екі сө зден қ ұ ралғ ан жай болады немесе оның бір сың ары, кейде екеуі де, кө п сө зден қ ұ ралғ ан кү рделі болады. Кү рделі сө з тіркесінің қ ұ рамында тү йдекті тіркес болады.

Жай сө з тіркесі: кө лге // қ онады.

Кү рделі сө з тіркесі: кө л жағ алай // қ онады.

Сө з тіркесінің грамматикалық бітімін басың қ ы сө здің сипаты белгілейді. Басың қ ы сө здің ың ғ айына қ арай сө з тіркестері былай топталады: етістікті тіркестер, есімді тіркестер (сын есімді тіркестер, зат есімді тіркестер, есімдікті тіркестер); Алыс жол – зат есімді тіркес, ө йткені басың қ ы сө з – жол. Ол – зат есімге жатады. Аспанды торлағ ан – етістікті тіркес, ө йткені басың қ ы сө з – торлағ ан, ол – етістік.

2-сұ рақ. Кө рнекті ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, тіл дамуының кө нерек заманында сө йлем қ ұ рамындағ ы сө здерді, сол сияқ ты жаң а сө йлемдерді бір-бірімен байланыстыратын қ азіргі тіліміздегідей дә некерлер, тә сілдер болмағ ан. Ол уақ ыттағ ы сө здер, сө йлемдер арасында қ азіргі тіліміздегідей бірі екіншісіне мең геріліп, жетектеп, ө зіне тә уелді етіп тұ ру сияқ ты байланысу тә сілінің анағ ұ рлым берік тү рлері болмағ ан. Сө здер, сө йлемдер тұ рғ ан орындарына, мағ ына желілерінің жақ ындық тарына қ арай бір-бірімен қ абыса, іргелесе байланысу тә сілі болғ ан.

Тіл дамуының мұ ндай сатыдағ ы кезең інде қ ұ рмалас сө йлемнің тек салалас тү рі, яғ ни мағ ыналары бір-біріне жақ ын жай сө йлемдердің ө зара іргелесе, тіркесе айтылуы арқ ылы жасалғ ан тү рі ғ ана болғ ан. Ғ ылымда қ ұ рмаластың бұ л тү рі паратаксис деп аталады. Паратаксис қ ұ рмалас сө йлем дамуының алғ ашқ ы, бірінші жолы деп есептеледі.

Біріне-бірі тә уелссіз, бытыраң қ ы, қ ысқ а сө йлемдер тізбегі фальклорлық шығ ар-маларда да кө п-ақ. Мысалы: Ерте заманда Бабағ ұ мыр деген ә улие болғ ан екен. Кө зі тиген сол қ ыз буаз болғ ан екен. Буаз болғ ан соң ұ л тапты. Ол ұ лдың атын Баба тү кті Шашты ә зіз қ ойды. Жиырма бес жасқ а келгенде ә улиелік қ ылып жө нелді. Ауғ ан дариясына барады. (батырлар жыры). Қ ұ рмалас сө йлемнің алғ ашқ ы тү рі бір- бірімен мағ ыналық жағ ынан да, грамматикалық жағ ынан да нашар тіркескен, жеке, дербес жай сө йлемдердің ө зара салаластық негізде байланыса айтылуынан пайда болғ анда, кейінірек сол салаластың негізінде компо-ненттері ә р тү рлі дә некерлер арқ ылы бір- бірімен бағ ына байланысатын сабақ тас сө йлем-дер қ алыптасқ ан. Бұ л ғ ылымды гипотаксис деп аталады.

3-сұ рақ. Ауылдан безіп, басы ауғ ан жақ қ а кетер еді, бірақ тумай жатып кү нә ғ а батқ ан бейкү нә нә рестемен кімге сыяды.

Баяндауыш – безіп, кетер еді, кімге сыяды.

Бастауыш – жоқ

Толық тауыш – ауылдан, нә рестемен

Пысық тауыш – басы ауғ ан жақ қ а

Анық тауыш – тумай жатып кү нә ғ а батқ ан бейкү нә

Ауылдан безіп – толық тауыштық қ ат-ғ ы, синтетикалық тә сілмен, -дан шығ ыс септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, мең геру.

Басы ауғ ан жақ қ а кетер еді – пысық тауыштық қ ат-ғ ы, синтетикалық тә сілмен, -қ а барыс септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, мең геру.

тумай жатып кү нә ғ а батқ ан бейкү нә нә рестемен – анық тауыштық қ ат-ғ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан, қ абысу.

нә рестемен кімге сыяды – толық тауыштық қ ат-ғ ы, синтетикалық тә сілмен, - мен кө мектес септігі жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, мең геру.

Бұ л сө йлем

1.Айтылу мақ сатына қ арай – Баяндау мә нді, хабарлы сө йлем.

2.Қ ұ рлысына қ арай – қ ұ рмалас сө йлем

а) 3 компонентті

ә) септеуліксіз сабақ тас

Б)

в) Мағ ыналық тү рі: Қ имыл-сын бағ ының қ ы сабақ тас, Қ арсылық ты салалас

1-ші жай сө йлем

а) жайылма

ә) т олымсыз

б) белгілі жақ ты

в) 1 негізді

2-ші жай сө йлем

а) жайылма

ә) толымсыз

б) белгілі жақ ты

в) 1 негізді

3-ші жай сө йлем

а) жайылма

ә) толымсыз

б) белгілі жақ ты

в) 1 негізді

Билет

1-сұ рақ. Тү йдекті тіркестер. Сө здердің ө зара тіркесу қ абілеттілігі ә рбір грамматикалық ерек-шеліктерге негізделеді. Оның ү стіне тіркескен сө здер тобының сапасы бір тү рлі болмайды. Екі кейде одан да кө п сө здер тіркесіп бір лексикалық тү йдек жасайды. Себебі бұ лардың ә рбір сың ары сө йлемнің ө з алдына дербес мү шелері емес, тұ тасқ ан кү йінде бір ғ ана мү ше ретінде қ ызмет атқ арады. Ә рі ондай бірліктер сө з тіркесі деген категорияғ а жатпайды, қ айта оның бір сың ары болып есептелетін тү йдекті тіркестер деп аталады. Олардың негізін жеке сө з таптарының кү рделілігі қ ұ райды: Ол басын аздап қ исайта тү сіп, оң қ олымен жағ ын таянып отырды да, ү шеуін салыстыра бастады.

Атаулық тіркестер. Атаулық тіркестердің алғ ашқ ы саты-сында сө з тіркесімділік қ асиеті болғ ан. Мысалы, тілдегі мал дә рігері, қ ант қ ызылшасы сияқ ты синтаксистік тұ лғ алар бір қ арағ анда грам-матикалық амалдардан аулақ тап кетпеген боп танылады. Бірақ бұ лар синтаксистік тіркес сипатынан айрыла бастағ ан. Мысалы: Биік сү йек тө сек жанында дө ң гелек столғ а шынтақ тап, оң аша ғ ана отырғ ан Абайғ а есіктен кірген самал да жайлы (М.Ә уезов). Мұ ндағ ы сү йек тө сек тұ лғ асы қ ұ рамындағ ы сө здер синтак-систік қ атынастан арылып, тұ рақ танып лексика-ланғ ан. Ә рқ айсысы жеке-жеке қ олда-нудан гө рі сө йлемде дайын бү тін ретінде жұ мсалғ ан. Номинативті тіркестер немесе атаулық тіркестер – еркін тіркестер мен біріккен, кіріккен, сондай-ақ, кү рделі сө здер аралығ ындағ ы, яғ ни белгілі бір атауғ а кө шіп бара жатқ ан тіркестер. Мұ ндай тіркестерді тұ рақ талғ ан атаулар деп те атауғ а болады. Бұ дан шығ а--тын қ орытынды – сө з тіркесіне номинативті қ асиет тә н емес, ол кү рделі сө здерге тә н қ асиет.

Тіліміздегі тіркестердің ішінде жасалуы жағ ынан ө зіндік заң дылығ ы бар шектеулі тіркестер деген тілдік топтар бар. Мұ ндай тіркестер белгілі бір ұ ғ ым тө ң ірегіндегі бір сө здің бірнеше сө збен ғ ана шектеліп тіркесіп, ұ ғ ым қ ұ рауынан пайда болады. Мысалы, ауыз омыртқ а, бел омыртқ а.

Тіркестері шектеулі тіркес болып табылады. Себебі ауыз омыртқ а, бел омыртқ а деген тіркестерде ғ ана осы сө здер жұ мсалуғ а тү седі. Тіркестегі негізгі ұ йытқ ы сың ар – омыртқ а.

2-сұ рақ. Қ азақ тіліндегі қ ұ рмалас сө йлемдерді топтастыру А.Байтұ рсынұ лы, Қ.Жұ банов, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев ең бектерінен бастау алады. Айта кететін мә селе: қ ұ рмалас сө йлемді топтастыруда ә р ғ алымның ө зіндік ұ станымы бар. Қ олданыстағ ы оқ улық тар мен монографияларда жалпы қ ұ рмаластың 2-3, салаластың 6-10, сабақ тастың 8-12 тү рі кө рсетіліп жү р.

Ғ алым Б.Шалабай қ ұ рмалас сө йлемдерді топтастыруғ а қ атысты 1982 жылы «Қ азақ стан мектебі» журналында байыпты ұ сыныс жасайды: «Қ ұ рмалас сө йлемнің қ ұ рылымдық тип-терін анық тау жең іл болу ү шін, алдымен қ ұ рмаластарды компоненттерінің санына қ арай: жай қ ұ рмалас сө йлем, кү рделі қ ұ рмалас сө йлем деп бө лген тиімді болады. Екі компо-ненттен қ ұ ралғ ан қ ұ рмалас-тарды жай қ ұ рмалас десек, ү ш не одан да артық компо-ненттерден қ ұ ралғ андарын кү рделі қ ұ рмалас сө йлем қ атарына жатқ ызамыз», - деп, одан ә рі жай қ ұ рмалас сө йлемдерді салалас, сабақ тас, ал кү рделі қ ұ рмаластарды (ү ш немесе одан да кө п предикативтік орталық тан қ ұ ралғ ан қ ұ рмаластарды) кө п компонентті қ ұ рмаластар деп, оны ө з ішінде кө п компонентті (сың арлы) салаластар, кө п бағ ының қ ылы сабақ тастар жә не аралас қ ұ рмаластар деп жіктейді. Автордың осы топтастыруы 2002 жылы жарық кө рген «Қ азақ граммати-касында» жалғ асын табады. Автор одан ә рі салалас қ ұ рмаластарды компонент-терінің байланыу тә сіліне қ арай жалғ аулық ты, жалғ аулық сыз деп жіктейді де жалғ аулық ты салаластарды мағ ыналық қ аты-настарына қ арай ың ғ айла (мезгілдес), себептес, қ арсы-лық ты, талғ аулы, кезектес деп саралайды. Назар аудартатын мә селе - автордың қ ұ рмалас-тарды, алдымен предикатив сың арларының санына қ арай жіктеп алуы. Аталғ ан топтастыру кейінгі зерттеушілер тарапынанм қ олдауғ а ие болды. Ал ғ алым Р.Ә мірдің класси-фикациясы ө зіндік жаң алы-ғ ымен ерекшеленеді. Ол қ азақ тілі қ ұ рмалас сө йлем жү йесіндегі ү ш қ ұ рылымдық тү рді бө ліп кө рсетеді:

1) Жалғ аулық ты салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

2) Іргелес салала қ ұ рмалас сө йлемдер;

3) Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдер

3-сұ рақ. Адамдарғ а ә рқ илы тағ дыр бұ йырғ анымен, сә ттілік пен сә тсіздіктердің аралас тү суі жағ дайды біршама тең естіргендей болады.

Баяндауыш – бұ йырғ анымен, тең естіргендей болады

Бастауыш – ә рқ илы тағ дыр, сә ттілік пен сә тсіздіктердің аралас тү суі

Толық тауыш – Адамдарғ а, жағ дайды

Пысық тауыш – біршама

Ә рқ илы тағ дыр бұ йырғ анымен – предикаттық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан, қ иысу.

Адамдарғ а бұ йырғ анымен – толық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -дар кө птік жалғ ауы, -ғ а барыс септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, мең геру.

Сә ттілік пен сә тсіздіктердің аралас тү суі тең естіргендей болады – предикаттық қ ат-ғ ы, -і тә уелдік жалғ. 3 жағ ы арқ ылы байланысқ ан, қ иысу.

Біршама тең естіргендей болады – пысық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан, жанасу.

Жағ дайды тең естіргендей болады – толық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -ды табыс септік жалғ ауы арқ ылы байл, мең геру.

Бұ л сө йлем

1.Айтылу мақ сатына қ арай – Баяндау мә нді, хабарлы сө йлем.

2.Қ ұ рлысына қ арай – Қ ұ рмалас сө йлем

а) 2 компонентті

ә) септеуліксіз сабақ тас

б)

в) Мағ ыналық тү рі: Қ арсылық ты бағ ының қ ылы сабақ тас

1-ші жай сө йлем

а) жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

2-ші жай сө йлем

а) жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) 2 негізді

Билет

1-сұ рақ. Аналитикалық тә сіл – қ азақ тіл білімінде кең тарағ ан. Синтаксистегі кө рінісі – интонация, орын тә ртібі, шылау.

Интонация амалының синтаксистік тұ лғ аларды байланыстырып отырудағ ы қ ызметі ә лдеқ айда кең. Интонациялық қ ызмет синтаксистік компоненттер арасын, яғ ни қ ұ рмалас сө йлем сың арларын байланыстыруы айқ ын ашылғ ан. Сондай-ақ, тең дә режеде тұ рғ ан синтаксистік бірліктер бұ л байланыс қ ұ ралына жиі жү гінеді. Ал жеке сө зтұ лғ аларын, нақ ты айтқ анда сө з тіркесі сың арларын байланыстыруын, кө рсету жетіспейді. Мұ ндайда ол сө йлем ішіндегі екі негізгі сө здік тұ лғ а қ асиетіне сү йенеді. Ол негізгі сө здік тұ лғ алар – сө йлемнің іс-ә рекетін білдіретін сө з (бастауыш) бен сол іс-ә рекеттің иесі болып табылатын сө з (бастауыш). Жә не олардың, мағ ыналық қ иысуды есеп-темегенде, ІІІ жақ тағ ы есім сө здердің арасында болатын-дығ ын ескерген жө н.

Орын тә ртібі амалы қ азақ тілінде жалғ аусыз келетін сө зтұ лғ алар арасында болады. Ал жалғ аусыз, орын тә ртібі амалына бағ ына байланысқ ан сө здер тобының орналасу реті тұ рақ ты. Олардың орнын ауыстырып айтуғ а келмейді. Ауыстыра қ алғ ан жағ дайда, сө заралық синтаксистік қ атынас ө згереді, болмаса мү лдем мағ ынасыздық туады: Біздің жоғ арғ ы жағ ымызда бір топ қ ыз-келіншектер су бетінде асыр салып жү р еді

Шылау амалы. Ә детте, шылаудың екі тү рі жеке сө зтұ лғ аларды байланыстырады. Мұ ндайда, бір жағ ынан, тең дә режедегі тілдік бірліктер, екінші жағ ынан, бір-біріне бағ ынышты тілдік бірліктер аралығ ындағ ы қ ызмет еске-ріледі. Алғ ашқ ы жағ дайда жалғ аулық шылаулар байланыс-тырады. Екінші жағ дайда септеуліктердің екі тү рлі қ ызметте жұ мсалады. Бірінші қ ызмет – қ осымшалық қ ызмет. Бұ л қ ызметтегі шылаулар ө зінің алдында тұ рғ ан сың ардың барыс, шығ ыс, кө мектес септік жалғ ауларының бірінде тұ руын қ алайды. Демек, тү йдекті тіркес жасаудың амалы ретінде жұ мсалады.

Синтетикалық тә сіл сө здердің бір-бірімен қ осым-шалар арқ ылы байланысуына негізделеді. Синтаксистегі кө рінісі жалғ аулардың қ ызме-тімен шешіледі. Ал тілдегі тө рт тү рлі жалғ ау жеке сө здің тұ лғ аларды байланыстыруғ а ө з мү мкіндігінше қ атысады. Жал-ғ аулы болып келген сө здердің сө йлем ішіндегі орын тә ртібі біршама еркін, ө йткені оларғ а қ атысты сө здер сол жалғ аудың қ ызметінен табылып жатады. Кө птік жалғ аудың граммати-калық кө рсеткіші – -лар/лер жә не оның варианттық тұ лғ алары. Сө йлем ішіндегі тү рлі сө зтұ лғ аларды байланыс-тыруда кө птік жалғ аудың қ ызметі бірер тұ ста ғ ана байқ а-лады. Балық шылар жан-жақ тан жү гіріп кеп жатыр.

Тә уелдік жалғ ауының жеке сө зтұ лғ аларды байланыстыруы да мардымсыз. Себебі ол ө зінен кейінгі сө збен байланыстыр-майды. Қ айта, ө зінен бұ рын орналасқ ан сө збен тіркесуге бейім. Оның ө зі ілік септік жалғ ауындағ ы сө з болуы қ ажет. Тә уелдік жалғ ауының тү сіріліп қ олданылуы да бар. Бірақ ол екі тіркесімнен, біздің, сіздің тұ лғ аларымен тіркескен сө здерден ғ ана байқ алады. Ал ілік септік жалғ ауының тү сірілуі жиі кездеседі. Мұ ндайда байланысымдағ ы екі синтак-систік бірліктің бір тілдік тұ лғ ағ а ауысуы байқ алады. Оны қ азіргі ә деби тілде, жоғ арыда дә лелдегеніміздей, атаулық тіркес деп атау қ алыптасқ ан: Ертіс қ аласы жақ ын.

Жіктік жалғ аудың байла-ныстыруы белсенді. Жіктік жалғ ау жалғ анғ ан сө з іс-ә рекет иесінің сө йлем ішінде міндетті тү рде болуын қ ажет етпейді. Бірақ оның тұ лғ асы іс-ә рекет иесін айқ ындап бере алады. Жіктік жалғ ау да кө птік жалғ ау сияқ ты сө йлемдегі негізгі тұ лғ аларды байланыс-тырып, тә уелдік жалғ ау сияқ ты соң ғ ы сө здік тұ лғ ағ а жалғ анады. Жіктік жалғ аудың ық шам, толық жә не нө лдік тұ лғ алы тү рлерінің байланыстыру қ абілеті бірдей: Омырауыма алжапқ ыш байлап алып, картоп тазалаймын, кеспе кесем.

Септік жалғ ау – жалғ аулар ішіндегі ең белсенді байланыс-тырушылық қ асиетке ие қ осымша. Атау мен ілік септіктен басқ а септік жалғ аулары алғ ашқ ы сө зтұ лғ ағ а жамалып, оны ө зінен кейінгі сө збен байланыстырады. Ә рі алғ ашқ ы сың арда зат есім мен есімдік жұ мсалады. Сондай-ақ, септік жалғ ауымен байла-ныстағ ы сө зтұ лғ алар қ атаң тә ртіпке бағ ынбайды. Олардың сө йлем ішіндегі орналасуы еркін. Сө йлемнің кез келген шенінде тұ рып ө зі бағ ынышты сө зтұ лғ амен синтаксистік байланысқ а тү седі. Ә сіресе, мұ ндай тұ лғ алардың етістік басың қ ылы сө зге бағ ынуы мейлінше кө п.

2-сұ рақ. Қ азақ тіліндегі қ ұ рмалас сө йлемдерді топтастыру А.Байтұ рсынұ лы, Қ.Жұ банов, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев ең бектерінен бастау алады. Айта кететін мә селе: қ ұ рмалас сө йлемді топтастыруда ә р ғ алымның ө зіндік ұ станымы бар. Қ олданыстағ ы оқ улық тар мен монографияларда жалпы қ ұ рмаластың 2-3, салаластың 6-10, сабақ тастың 8-12 тү рі кө рсетіліп жү р.

Ал ғ алым Р.Ә мірдің классификациясы ө зіндік жаң алығ ымен ерекшеленеді. Ол қ азақ тілі қ ұ рмалас сө йлем жү йесіндегі ү ш қ ұ рылымдық тү рді бө ліп кө рсетеді:

1) Жалғ аулық ты салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

2) Іргелес салала қ ұ рмалас сө йлемдер;

3) Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдер.

Оның ішінен іргелес салаластарды бө ліп алып, оны қ ұ рылыс ерекшелігіне қ арай тұ рақ ты іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер, ауыспалы іргелес салала қ ұ рмалас сө йлемдер дер топтайды да, одан ә рі тө мендегідей грамматикалық - семантикалық топтарғ а жіктейді.

1. Мезгілдік іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

2. Қ арсылық ты іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

3. Себептік іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

4. Шарттық іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

5. Тең дік қ атынасты білдіретін іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

Айқ ындауыштық қ атынасты білдіретін іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

1.Объектілік қ атынасты білдіретін іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

2.Телінбе компонентті іргелес салалас қ ұ рмалас сө йлемдер;

3.Ауыспалы іргелес салала қ ұ рмалас сө йлемдер.

Ал жалғ аулық ты салалас қ ұ рмаласты ө з ішінде ың ғ айлас салалас, себептес салалас, қ арсылық ты салалас, талғ аулы жә не кезектес салаластар деп жіктейді.Автордың кө рсеткен іргелестері қ ұ рмалас сө йлем қ алыптаа батағ ан кездегі сө йлемдерден ө згеше сипатта, кейіннен пайда болғ ан комуникативтік талаптарды ескергендігінен туындағ андығ ы айқ ын.

Сабақ тастардың мағ ыналық тү рлерін саралауда ө зіндік ерекшелігі бар топтастырудың бірі – Қ.Шә укенұ лының топтастыруы. Автор сабақ тастарды тө мендегідей мағ ыналық топтарғ а бө леді:

1. Мезгіл бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

2. Себеп бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

3. Кезектес бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

4. Шартты бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

5. Мә ндес бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

6. Сын-қ имыл бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

7. Қ арсылық ты бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

8. Мақ сат бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

9. Тү сіндірмелі сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

10. Салыстырмалы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

11.Болжалды сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем;

12. Кө п тармақ ты сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем.

Автор кө рсеткен кезектес бағ ының қ ылы, болжалды сабақ тас қ ұ рмаластар қ азақ тілі білімінде бұ рын-соң ды айтылмағ ан сө йлемдер екенін айтуымыз керек.Жинақ тай айтсақ, қ ұ рмалас сө йлемді топтастыруды бірнеше ұ таным қ олданғ ан:

1. Қ ұ рылымждық ұ станым;

2. Семантика- грамматикалық ұ станым;

3. Функционалдық ұ станым.

Ә сіресе, функционалдық, яғ ни қ ызметіне қ арай қ ұ рмалас ө йлемдерді топтастыру мә селесі қ олданыстан мү лдем шығ ып қ алды.

Сабақ тас байланыстың ө зі атрибутивтік, объектілік, адвербиалдық қ атынастарғ а негізделетіні белгілі. Бұ л қ атынастар сабақ тас қ ұ рмаластарда да сақ талады. Сондық тан кезінде Н.Сауранбаевтың сабақ тастарды топтастыруындағ ы пысық тауыш бағ ының қ ылы сө йлемдер бү гінгі кү нде ә деби тілімізде жан- жақ ты қ олданылады. Мысалы: Қ алжың ы, кү лкісі араласып, шай ө те кө ң ілді ішілді (пысық тауыш бағ ының қ ылы). Ал Маймыл кө ң ілденіп ү міттенгенге тү лкі ішіннен риза болды сияқ ты сө йлемдерді толық тауыш бағ ынық ы деп тану кү дік туғ ызатынын атап ө ткен жө н. Соң ғ ы жылдардағ ы зерттеулерде (Қ.Шә укенұ лы, Б.Қ апалбеков, Б.Сағ ындық ұ лы) компоненттердің семантика- грамматикалық қ атынасына кө бірек кө ң іл бө лініп жү р. Осы тұ ста назар аударатын тағ ы бір мә селе – қ ұ рмаластарды баяндауыштың қ ай сө з табынан жасалуына қ арай топтастыру мә селесі. Ә детте, баяндауыш сө йлемдегі предикаттық қ атынастың орталығ ы болғ андық тан, оның қ ай сө з тапбынан жасалуы сө йлем семантикасына ә сер ететіні сө зсіз. Жай сө йлемге қ атысты ө з шешімін тапқ ан бұ л мә селе қ ұ рмалас сө йлемге қ атысты да талданғ аны жө н. Сондық тан тіліміздегі қ ү ұ рмалас сө йлемдерді баяндауышының қ ай сө з тапбынан жасалуына қ арай есімді қ ұ рмалас сө йлемдер, етістікті қ ұ рмаслас сө йлемдер деп бө луге толық негіз бар.Жоғ арыда айтылғ андарды жинақ тай келе, қ ұ рмалас сө йлемдерді қ ұ рамына(қ ұ рамындағ ы предикатив сың арларының санына байланысты) қ арай 2 ү лкен топқ а бө ліп қ арастырамыз:

1. Екі (қ ос) қ ұ ранды қ ұ рмаластар;

2. Кө п қ ұ рамды қ ұ рмаластар.

Екі қ ұ рамды қ ұ рмаластардың қ ұ рамындағ ы компаненттердің бір-бірімен грамматикалық байланысу тә сіліне қ арай слалас жә не сабақ тас деп, ал кө п қ ұ рамды қ ұ рмаластарды аралас, кө п компанентті салалас, кө п бағ ының қ ылы сабақ тас деп жіктеуге болады.

Салалас қ ұ рмалас сө йлемдер байланыу формасына қ арай жалғ аулық ты, жалғ аулық сыз (іргелес) болып бө лінеді де, сабақ тастарды байланысу формасына қ арай септеулікті, септеуліксіз сабақ тастар деп жіктеуге болады. Салаластарды топтастыруда қ олданылғ ан жалғ аулық ты, жалғ аулық сыз байланыс тә сілінің сабақ тастардавғ ы аналогиясы неліктен ескерусіз ұ алғ андығ ы тү сініксіз. Сондық тан қ ұ рмаластарды байланысу тә іліне қ арай синтетикалық, аналитика-синтетикалық жә не аналитикалық қ ұ рмаластар деп жіктеуде артық болмас еді.

Қ ұ рмалас сө йлемдерді баяндауышының қ ай сө табынан жасалуына қ арай есімді қ ұ рмалас сө йлемдер, етістікті қ ұ рмалас сө йлемдер деп бө леміз. Аталғ ан топта. стырудың қ ай-қ айсысы болмасын, қ азақ тілі білімінде бірі жеткілікті бірі аза мө лшерде болса да талданып жү р. Синтаксис ғ ылымындағ ы жаң а кө зқ арастар мен соны бағ ыттар жалпы қ ұ рмаластарды баяндауыштарының тұ лғ алық ерекшеліктеріне қ арай емес, қ ос компаненттің арасында тү зілетін мағ ыналық қ атынастыв негізге алып топтастыруды да теріске шығ армайды. Қ ұ рамаластарды салалас, сабақ тас деп жіктеудің олқ ылығ ын бір кездері В.А.Богогродицкийдің айтқ ан тө мендегі пікірі нақ тылай тү седі: «обычное деление всех предложений на сложно – сочинненые и сложноподчиненные страдает некоторой искусственностью, особенно когда стараются живое разнообразие языка уложить на эти две произвольно, наперед указанные и слишком категорический ограниченные рубрики» (Богогродицкий В.А. очерки по языковедению и русскому языку. – Москва: Учпедгиз, 1939. – 263 с.). Осығ ан орай, қ ұ рмаластарды функционалдық ұ станым негізінде тө мендегідей топтастыруғ а болады:

1. Тең дік қ атынастағ ы қ ұ рмаластар;

2. Айқ ындауыштық қ атынастағ ы қ ұ рмаластар (субьект – предикаттық қ атынастағ ы қ ұ рмаластар, атрибутивтік қ атынастағ ы қ ұ рмаластар, обьектілі ұ атынастағ ы қ ұ рмаластар);

3. Адвербиалдық қ атынастағ ы қ ұ рмаластар.

Олар ішкі семантикалық белгісіне орай бө лінеді.

1. Ың ғ айлас мә нді қ ұ рмаластар;

2. Шартты мә нді қ ұ рмаластар;

3. Қ арсы мә нді қ ұ рмаластар;

4. Салыстырма мә нді қ ұ рмаластар;

5. Мезгіл мә нді қ ұ рмаластар;

6. Себеп мә нді қ ұ рмаластар;

7. Амал мә нді қ ұ рмаластар;

8. Мақ сат мә нді қ ұ рмаластар:

9. Тү сіндірмелі мә нді қ ұ рмаластар;

10. Кезектестік жә не талғ ау мә нді қ ұ рмаластар;

Бұ л топтастырудың бұ ғ ан дейінгі топтастырулардан ө згешелігі – тұ лғ алық ұ станым негізге алынбай басты орынғ а семантикалық ұ станым шығ арылады. Кө п қ ұ рамды қ ұ рмаластарды аралас, кө п компанентті салалас, кө п бағ ының қ ылы сабақ тас деп ү шке бө лген болатынбыз. Мұ ндағ ы аралас қ ұ рмалас сө йлем – сабақ тас пен салаластың араласып келген тү рі. Жасалу жолы жағ ынан келгенде, аралас қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рмаластың ерекше тү рі болып саналмайды. Ө йткені, мұ нда оның ө зіне тә н амал-тә сілдері болмайды. Тек бұ рыннан белгілі, салаласа жә не сабақ таса байланыу амалдарының қ абаттаса келуі арқ ылы жасалғ ан деген пікір бар.

Қ орыта келгенде, қ ұ рмалас сө йлемді топтастыруда, алдымен, қ ұ рылымдық, содан соң функционалдық, одан ә рі семантика-грамматикалық ұ станым басшылық қ а алынуы тиіс. Ал оның мағ ыналық тү рлерінің оқ улық тарда ә р тү рлі берілуінің басты себебі ә деби тіліміздің жан-жақ ты дамып, ой білдірудегі амал-тә ілде