А) жайылма. 1-сұрақ. Сөйлемнің бастауыш, баяндауыш мүшелерімен тығыз байланыстырыла қаралатын мәселе – синтаксистік

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Сө йлемнің бастауыш, баяндауыш мү шелерімен тығ ыз байланыстырыла қ аралатын мә селе – синтаксистік қ ұ рылыс-тағ ы тема мен реманың берілу кө рінісі. Ө йткені бұ лар да сө йлем мү шелерін ұ йымдас-тыруда, сө йлем негізіне қ азық болуда айырық ша қ ызмет атқ арады. Тема мен реманың осындай қ ызметі ескерілген-діктен де, бұ ларғ а соң ғ ы жылдары тіл білімінде арнайы кө ң іл бө ліне бастады.

Ал тема мен реманың ө зін қ алай тү сінуіміз керек, бұ лардың сө йлем ішіндегі қ ызметі қ алайша кө рінеді тә різдес мә селелер тө мендегі талдаулар-дан ашылатын болады.

Тема-рема мә селесі – сө йлем қ ұ раудың ең басты амалдары. Сө йлемде айтылатын негізгі ой, тү птеп келгенде, осы екеуінің айналасына қ ұ ралады. Айтушы адамның ә р тү рлі мақ сат, тілегіне сай кейде бұ лардың орны алмасып отырады.

Тіл білімінде соң ғ ы кездерде жиі қ олданыла бастағ ан «тема» деген ұ ғ ым хабарланғ ан оқ иғ аның басталу шегін білдіреді, сондық тан да ол кейде бастауыш мү шесімен де байланысып жатады. Алайда «тема» деген ұ ғ ым ә руақ ытта да бастауышпен сайма-сай келе бермейді. Ал «рема» деген ұ ғ ым бір нә рсе жайында хабарланғ ан оқ иғ аны білдіреді, сондық тан да ол кейде баяндауыштың атқ аратын қ ызметімен астарласады, алайда мұ ндай байланыс ә руақ ытта да бола бермейді. Мына бір сө йлемді қ араң ыз: Асан кітапханада отыр. Хабарланғ ан ойдың басталу шегі, қ айнар кө зі – Асан /бастауыш/. Сондық тан да ол – сө йлемдегі ойдың тү п қ азығ ы да. Сө йлемдегі ойдың екінші бө лшегі кітапханада отыр. Асан жайында айтылғ ан хабардың амал-ә рекетін білдіреді, осығ ан орай да бұ л екінші бө лшек «рема» деп аталады.

2-сұ рақ. Салаластың бұ л тү рі А.Байтұ рсынұ лы ең бегінде «айырың қ ы салалас» деп аталғ ан, К.Жұ бановтың басқ а-румен 1936 жылы шығ арылғ ан мекткп бағ дарламасында «Талғ ама салалас» делінген.

Талғ аулы салаластың осы атқ а ие болып, мағ ыналық жағ ынан да, жасалу жағ ынан да бір ізге келуі 1939 жылы шығ арылғ ан «Қ азақ тілінің грамматикасы» атты мектеп оқ улығ ынан басталады.

Талғ аулы салалас сө йлемде оның компонентерінде баян-далғ ан ә рекетердің екшеліп, талғ анып бірінің ғ ана болатындығ ын немесе болу керектігі баяндалады.

Талғ аулы салаластың компонентері, салалас қ ұ рмаластың басқ а тү рлерінде емес, тек интонациялық жағ ынан ғ ана болмаса, мағ ыналық жағ ынан бір-бірінен тә уелсіз дербес ә рекеттерді баяндайды. Мыса-лы: Бү гін қ ар жауады немесе жаң бар жауады деген талғ аулы салаластың компонеттері арасында мағ ыналық қ атынас жоқ. Мағ ыналық жағ ынан мұ нда бір-біріне тә уелсіз екі тү рлі ә рекет баяндалғ ан да, олар ө зара мағ ына іліктестігіне қ арай емес, интонациялық қ арай бірлігіне қ арай қ ұ рмаласқ ан.

Талғ аулы салаластың ө зіндік бір ерекшелігі - мұ ның қ ұ рамына енген жай сө йлемдер бір-бірімен жалғ аулық сыз қ ұ рмаласа алмайды, тек жалғ аулық тар арқ ылы ғ ана қ ұ рмаласады. Талғ аулық ты салаластың жалғ аулық сыз тү рінің болмауының себебі де, жоғ арыда айтылғ андай, компо-ненттерінің мағ ына жағ ынан бір-бірімен іліктес болмай, ә р-кайсысы дербес ә рекеттері баяндауларынан. Мағ ынала-рында іліктестік арқ ылы байланысып тұ рады да ол дә некерлерден айырылса-ақ бастары бірікпей бө лек-бө лек сө йлем болып бытырап кетеді.

Сө йлемге талғ аулық мағ ына беретін жә не жай сө йлемдерді бір-бірімен қ ұ рма-ластыратын -не, немесе, я, яки, болмаса, я болмаса, ә йтпесе, ә лде, талғ аулық мә нді жалғ аулық тар.

Талғ ау мә ндес жалғ ау-лық тардың я, не, ә лде деген тү рлері жай сө йлем сайын қ айталанып айтыла береді. Мысалы, я, мен барайын, я сен бар деуге де, мен барайын, болмаса сен бар деуге де болады.

Талғ ау мә нді жалғ аулық -тар жай сө йлемдерді қ ұ рма-ластырудан гө рі бірың ғ ай мү шелер шарасында кө бірек қ олданылады, сондық тан да талғ аулық ты салалас сө йлем жазу тілімізде ө те сирек ұ шырайды.

Кезектес салалас сө йлем деген атау тек профессор С.Аманжолов оқ улығ ында ғ ана кездеседі. Қ ұ рмалас сө йлемді зерттеген басқ а ғ алымдардың ешқ айсысы да салалас қ ұ рмалас ондай тү рі бар деп санағ ан емес. Бірақ тіл фактілері оның барлығ ын дә лелдейді.

Кезектес салалас сө йлем деп қ ұ рамына енген жай сө йлем-дердің мағ ынасынан байқ алатын іс-ә ректтердің бірінен соң бірі кезктесіп болып отыратындығ ын білдіретін салалас қ ұ рмалас сө йлемді айтамыз.

Кезектес салалас сө йлем компоненттері бір-бірімен бірде, біресе, кейде деген кезектестік мә нді жалғ аулық тар арқ ылы қ ұ рмаласады.

Кезектес мә нді жалғ ау-лық тардың бір-біріне айтар-лық тай мағ ына ө згешліктері жоқ, сондық тан олар бірінің орына екіншісі мағ ынасына ешқ андай нұ қ сан да келмейді.

3-сұ рақ. Шын дос – жер бетіндегі жақ сылық біткеннің ең ұ лысы, біз осы жақ сылық қ ұ сын қ олғ а қ ондыруғ а барынша аз кү ш жұ мсамаймыз.

Баяндауыш – ең ұ лысы, жұ мсамаймыз

Бастауыш – шын дос, біз

Пысық тауыш – жер бетіндегі, осы жақ сылық қ ұ сын қ олғ а қ ондыруғ а барынша

Анық тауыш – жақ сылық біткеннің

Толық тауыш – аз кү ш

Шын дос ең ұ лысы – предикаттық қ ат-ғ ы, синтетикалық тә сілмен, интонация арқ -ы байл-н, қ иысу.

Жақ сылық біткеннің ең ұ лысы – анық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, -нің ілік септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, матасу.

Жер бетіндегі ең ұ лысы – пысық тауыштық қ ат-ғ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ -ы байланысқ ан, жанасу

Біз жұ мсамаймыз – предикаттық қ ат-ғ ы, синтетикалық тә сілмен, жіктік жалғ. 1 жағ ы арқ -ы байл-н, қ иысу.

Аз кү ш+ті жұ мсамаймыз – толық тауыштық қ ат-ғ ы, синтетикалық тә сілмен, -ті табыс септігі арқ -ы байл-н, мең геру.

Бұ л сө йлем

1. Айтылу мақ сатына қ арай: баяндау мә нді, хабарлы сө йлем

2. Қ ұ рлысына қ арай: Қ ұ рмалас сө йлем

А) 2 компонентті

ә) жалғ аулық сыз салалас

б)

в) Мағ.тү рі: Қ арсылық ты салалас

1-ші жай сө йлем

а)жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

2-ші жай сө йлем

а) жайылма

ә)толымды

б)нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Анық тауыш мү шенің қ ызметі де ө зі тіркесетін сө здің лексика-семантикалық ерекше-лігімен тығ ыз байланысты. Анық тауыштар - ө зіндік лексикалық та, грамматикалық та дербестігі бар бірлік ретінде тұ рақ талғ ан синтаксистік категория.

Анық тауыш қ ызметінде жұ мсалатын сө здер, негізінен, сын есімдер болғ анымен, зат есім, есімдік, сан есім, етістіктің есімше, қ имыл есімдер де тұ рғ ан орны не арнаулы грамматикалық тұ лғ алар арқ ылы анық тауыштық қ ызметте жұ мсалады. Сондай-ақ, анық талатын сө здердің де тек бастауыш қ ызметінде жұ мсалуы міндетті бола бермейді. Сө йлемнің кез келген мү шелері анық тауыш мү ше бола алады, тек олардың тү бірі заттық мағ ынада қ олданылса болды.

Анық тауыштардың кү рделі тү рі интонациялық жағ ынан ө зара бө ліп-жаруғ а келмейтін, лексикалық бірлік ретінде тү сініледі. Олардың жаса-луының бірнеше жолдары бар:

1.Сапалық жә не қ атыстық (туынды) сын есімдердің тіркесінен болады: Тү сі ақ сур келген, ө зі қ оң ыр сақ алды, кесек мұ рынды Бө жей осы отырғ анның бә рінен де сұ лу.

2.Екі сапалық сын есімдер тіркесінен болады: Сақ ал-шашы бір рең дес, қ ара бұ рыл Сү йіндік. Қ ұ нанбайғ а тесіле қ арамайды

3.-ғ ы, -гі (-дағ ы, -дегі) тұ лғ асы арқ ылы жасалады:

4. негізгі сө з бен кө мекші есімнің тіркесінен: Игілік Ұ лытаудан бергі елдерді оралап қ айтып еді (Мү сірепов).

5. есімдік пен зат есім немесе заттанғ ан басқ а сө з таптарының тіркесінен: Сол кү нгі ауаның райы да ө лі кү нге есімнен қ алмайды (Сейфуллин).

6. есімше мен зат есім тіркесінен: Ө ткен тү нгі оқ иғ а қ ала халқ ын тең селтіп жіберді.

7. кү рделі сан есімдер, сан есімді анық тауышы бар зат есім сө здер тіркесінен.

8. Қ абыса байланысқ ан негізгі жә не туынды тү бір есімдер, есімшелі тіркестер басқ а бір сө зді анық тайды: Сонау етекте жазық қ а беттеп екі қ отан қ ой ө ріп барады

9.​ Жалқ ы есімдер мен сық ылды, сияқ ты, тә різді, деген, дейтін тә різді кө мекші сө здердің тіркесі:...Шә кір бап... Кә дір сияқ ты кісінің Айша сияқ ты кө к ө рімдей қ ызын мал-жанын сала қ адалып алғ алы жатыр...

10. Ө зара матасу, мең геру, қ абысу арқ ылы байланысқ ан предикаттық мә ндегі есімшелі, есімді тіркестер ө зінің субъектісі болатындай сө здердің алдында келіп, соларды анық тайды.

2-сұ рақ. Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің бірінші тиянақ сыз сың ары бағ ының қ ы, екінші сың ары басың қ ы деп аталады. Бағ ының қ ы сө йлемнің баян-дауышы тиянақ сыз формада айтылады. Ол кө біне етістік баяндауыштары, яғ ни есімше, кө семше, шартты рай, оларғ а тү рлі шылаулардың тү йдекте-луі арқ ылы жә не есімдерге тү йдектелген кө мекші етістік, модаль сө здердің қ атысы арқ ылы жасалып, олар басың қ ығ а бағ ынышты.

Кө семше. Сабақ тас қ ұ рма-ластың бағ ының қ ы сың арының баяндауышы қ ызметінде кө сем-шенің -ып/-ш/-п жұ рнағ ы мол қ атысса, -ғ алы/-гелі тү рі сиректеу қ атысады. Мысалы: Қ ауменовтің інісі қ ашқ ын болып кеткелі, жылдан аст.

Шартты рай. Шартты райлы бағ ының қ ы сө йлем -са/-се жұ рнағ ы арқ ылы жасалады. Оның ө зі жақ қ а қ атысты айтылып, I, II, ІІІ жақ та келеді. Сол сияқ ты бұ л жұ рнақ ты баяндауышқ а да, де шылауы тіркесіп кү шейту мағ ынасын береді: Кү штілерім сө з айтса, бас изеймін шыбындап.

Есімше. Егер кө семше, шартты райлы етістіктер бағ ының қ ы сө йлемнің баян-дауышы ретінде сол қ алпында немесе тек жақ тық кө рсеткіш арқ ылы кө рінсе, есімшенің байланыстыру қ ыз-метінде ө зіндік ерекшеліктер бар.

Қ абыса байланысқ ан сабақ -тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауыштары -ғ ан/-ген тұ лғ алы есімшенің атау септігін керек ететін сайын, себепті, кезде т.б. шылаулар арқ ылы жасалады. Мысалы: Мақ сат ортақ болғ ан сайын, оларғ а да кө мектесу парыз.

Есімшеден жасалғ ан баян-дауышқ а –ша, -ше жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы да сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баянда-уышы жасалады: Асығ ып-ү сігіп келгенімше, хатшының кең сесінде мә жіліс басталып кетіпті.

Дай/-дей жұ рнақ тары да есімшеге жалғ ану арқ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауышы болады: Жаз шыбыны қ ысылар, Ү стінен зіл басқ андай (Абай).

Мең геріле байланысқ ан есімшелі сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдердің жасалуында да септік жалғ ауларымен тү йдек-телген шылаулардың қ ызметі еркін. Барыс септік арқ ылы: Баласы жақ сы оқ ығ анғ а дейін, ә кесі абыржумен болды.

Жатыс септік арқ ылы: Деревняның шетіне таянғ анда, бұ л ү йге кө зі тү сті.

Шығ ыс септік арқ ылы: Тиісті документтер жіберіл-геннен кейін, Ленинград универ-ситетінен қ абылдағ ан хабар да келді.

Кө мектес септік арқ ылы: Басқ а кісі білмегенмен, Қ асымның жанын сен білесің.

Мең геріле байланысқ ан есімшелі бағ ының қ ы сың ар есімшеге -дық тан/-діктен қ осымшаларының жалғ ануы арқ ылы да жасалады: Совхоз шабындық жері аз болғ ан-дық тан, пішенді алыстағ ы мал жайылымынан дайындау керек-ті.

Қ имыл есімі. Қ имыл есімдері де сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауышы ретінде жұ мсалады. Бірақ қ имыл есімдері есімше сияқ ты сол тұ лғ ада бағ ының қ ы сың арда жұ мсалмайды. Қ имыл есімдері бағ ының қ ы сың арда ү шін, себепті шылаулары арқ ылы ғ ана келеді: Жол қ ысқ ару ү шін, жолдасымен сө йлесуді мен ө зім де тілеп келе жатыр едім.

3-сұ рақ. Ешкімге кү нім тү спейді деп кеудесін керген адам қ атты қ ателеседі, бірақ

ө згелер менсіз кү нін кө ре алмайды деушілер одан да бетер қ ателеспек.

Адам қ ателеседі -прид қ атынастағ ы, синтет тә сілмен, жіктік жалғ ауының 3 жағ ы, қ иысу.

Қ атты қ ателеседі - пысық т қ атынастағ ы, синтет тә сілмен, жіктік жалғ ауының 3 жағ ы,

Ө згелер қ ателеспек - прид қ атынастағ ы, синтет тә сілмен, жіктік жалғ ауы 3 жағ ы, қ иысу.

Менсіз кү нін кө ре алмайды деушілер қ ателеспек - пысық тауыштық қ атынастағ ы, синтет тә сілмен,

Бұ л сө йлем

1.Айтылу мақ сатына қ арай: Баяндау мә нді хабарлы сө йлем

2.Қ ұ рлысына қ арай: қ ұ рмалас

А) 2 компонентт

ә) жалғ аулық ты салалас

Б) Адвербиальды

в) Мағ ыналық тү рі: қ арсылық ты салалас

1-ші жай сө йлем

а)жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

2-ші жай сө йлем

а) жайылма

ә)толымды

б)нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Сө йлемнің грамматикалық қ ұ рылымында тұ рлаулы жә не тұ рлаусыз мү шелерден басқ а сол мү шелерді мағ ыналық жағ ынан айқ ындай, нақ тылай, дә лдей тү сетін мү шелер де болады. Қ алыптасқ ан дә стү р бойынша, бұ ларды айқ ындауыш мү шелер деп атайды. Айқ ындауыш мү шелердің анық тауыш мү шеден елеулі айырмашылық тары, ө зіне тә н ерекше сипаттары бар.

1-ден, анық тауыш ө зі анық -тайтын сө зінің алдында келсе, айқ ындауыш соң ынан келеді.

2-ден, анық тауыш ө зі анық -тайтын сө зімен синтаксистік қ атынастағ ы тіркес қ ұ раса, айқ ындауыш ө зі айқ ындайтын сө зімен тіркес қ ұ рамайды, оны тек мағ ыналық жағ ымен нақ тылайды, айқ ындайды.

3-ден, анық тауыш сө йлемнің бір тұ рлаусыз мү шесі қ ызметін атқ арса, айқ ындауыш ө зі айқ ындайтын мү шемен тұ лғ алас келіп, сол мү ше тә різді қ ызмет атқ арады.

4-ден, анық тауыш ө зі анық -тайтын сө здерімен ұ ласпалы интонацияда айтылатын болса, айқ ындауыш мү шелердің ө зіне тә н ерекше ү ні, екпіні болады, соғ ан сай жазуда арнайы тыныс белгілері қ ойылады.

Айқ ындауыш мү шелердің қ азақ тілінде ү ш тү рі белгілі:

1)қ осалқ ы айқ ындауыш,

2)қ осарлы айқ ындауыш,

3)оң ашаланғ ан айқ ындауыш.

Қ осалқ ы айқ ындауыш, ә детте, зат есімдерге қ атысты болып, солардың лексикалық мағ ыналарын заттық, сапалық жағ ынан қ осымша айқ ындайды. Қ амбар батыр, Біржан сал, Омар ақ сақ ал, Ұ лжан бә йбіше тағ ы осындай тіркестердегі зат есімнен кейінгі сө здер олардың ерекше белгілерін атап кө рсету арқ ылы сө йлемнің жалпы мазмұ нына қ осымша мағ ына беріп, толық тырып тұ рғ аны айқ ын.

Қ осарлы айқ ындауыштар қ азақ тілінде кө п кездеспейді. Олар орыс тілінсн енген терминдер алу жә не орысшадан қ азақ шағ а аудару процесінде тілімізге соң ғ ы кездерде ғ ана еніп, қ азақ ә деби тілінің де нормасына айналып келеді.

Қ азіргі тілімізде кездесетін телефон-автомат, инженер-технолог, лексика-семанти-калық, Алматы - бірінші, жазушы-ғ алым, ақ ын-жазушы. Бұ лар осы қ алыптасқ ан қ осарлы кү йінде сө йлемнің кез келген мү шесі бола алады.

Қ азақ тілінде ең кө п қ ол-данылатын айқ ындауыш тү рі - оң ашаланғ ан айқ ындауыштар. Айқ ындауыштың бұ л тү рі ө зі айқ ындайтын сө зінен кейін тұ рып, сол сө зді, сө йлем мү шесін мағ ыналық жағ ынан нақ тылай, саралай, дә лдей тү седі. Оң ашаланғ ан айқ ын-дауыштар ө зі айқ ындайтын сө здерімен тұ лғ алас болып, онымен мү шелік жағ ынан тең дә режеде келеді де, айтылуда интонациялық жағ ынан басқ а мү шелерде ерекшеленіп, жа-зылуда ү тір немесе сызық шамен ажыратылады.

2-сұ рақ. Сабақ тас қ ұ рмалас сө й-лемнің мағ ыналық топтары:

Мезгіл бағ ының қ ы сабақ тас,

Шартты бағ ының қ ы сабақ тас,

Қ арсылық ты бағ ының қ ы сабақ тас,

Салыстырмалы бағ ының қ ы сабақ тас,

Себеп бағ ының қ ы сабақ тас,

Қ имыл-сын бағ ының қ ы сабақ тас,

Мақ сат бағ ының қ ы сабақ тас.

Тү сіндірмелі сабақ тас;

Кө п бағ ының қ ылы сабақ тас.

3-сұ рақ

Сү йегі жоқ балық болмайтыны сияқ ты, кемшілігі жоқ адам болмайды.

Сү йегі жоқ балық - пысық тауыштық қ атынастағ ы, аналит тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы, жанасу

Балық болмайтыны сияқ ты - прид қ атынастағ ы, синтет тә сілмен, шылау арқ ылы байланысқ ан, жанасу

Адам болмайды - прид қ атынастағ ы, синтет тә сілмен, жіктік жалғ ауының 3 жағ ы, қ иысу.

Кемшілігі жоқ адам - анық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртә бі, жанасу

Баянд. мә нді хабарлы с 1 жай сө йлем 2 жай сө йлем

Қ ұ рмалас Жайылма Жайылма

Екі компонентті Толымды Толымды

Сабақ тас Нақ тылы жақ ты Нақ тылы жақ ты

Септеулікті Екі негізді Екі негізді

Шартты?

Билет

1-сұ рақ. Жай сө йлемді жайылмағ а айналдырып, оның іргесін ә рі қ арай кең іте беруге дің гек болатын тұ рлаусыз мү шенің бірі – толық тауыш. Толық тауыш ө зі бағ ынғ ан сө збен грамматикалық байланыста тұ рып, табыс, шығ ыс, барыс, кө мектес, жатыс жалғ ауларының бірінде жұ мсалады. Толық тауыш – қ имыл процесінің объектісі болатын мү ше. Толық тауыштар мағ ынасына, синтаксистік жә не тұ лғ асына қ арай екі топқ а бө лінеді.

1. Тура толық тауыш

2. Жанама толық тауыш

Табыс септігінде жұ мсалатын сө йлем мү шесі тура толық тауыш болады. Ол заттың қ имыл процесін білдіретін сабақ ты етістіктермен тығ ыз байланысты болады. Ө йткені сабақ ты етістіктер сө йлемде қ андай мү ше болмасын, ә р уақ ытта ө зіне басқ а затты тура толық тауышты – керек етіп, ілестіре жұ мсалады.

Табыс септігінде тура толық тауыштардан басқ а, барыс, шығ ыс, кө мектес жә не жатыс септіктеріндегі толық -тауыштар жанама толық тауыш деп аталады. Олай аталуы – оның сө йлемдегі басқ а сө здерге қ атысы қ алай болатынымен байланысты: жанама толық тауыштар тура толық тауыштардай сабақ ты етістіктермен ғ ана тығ ыз байланысты айтылмай, негізінде сабақ ты жә не салт етістіктермен алшақ байланыста тұ рып, оларды жанама тү рде толық тайды.

2-сұ рақ. Есімше. Егер кө семше, шартты райлы етістіктер бағ ының қ ы сө йлемнің баян-дауышы ретінде сол қ алпында немесе тек жақ тық кө рсеткіш арқ ылы кө рінсе, есімшенің байланыстыру қ ыз-метінде ө зіндік ерекшеліктер бар.

Қ абыса байланысқ ан сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауыштары -ғ ан/-ген тұ лғ алы есімшенің атау септігін керек ететін сайын, себепті, кезде т.б. шылаулар арқ ылы жасалады. Мысалы: Мақ сат ортақ болғ ан сайын, оларғ а да кө мектесу парыз.

Есімшеден жасалғ ан баяндауышқ а –ша, -ше жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы да сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауышы жасалады: Асығ ып-ү сігіп келгенімше, хатшының кең сесінде мә жіліс басталып кетіпті.

Дай/-дей жұ рнақ тары да есімшеге жалғ ану арқ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауышы болады: Жаз шыбыны қ ысылар, Ү стінен зіл басқ андай (Абай).

Мең геріле байланысқ ан есімшелі сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдердің жасалуында да септік жалғ ауларымен тү йдектелген шылаулардың қ ызметі еркін. Барыс септік арқ ылы: Баласы жақ сы оқ ығ анғ а дейін, ә кесі абыржумен болды.

Жатыс септік арқ ылы: Деревняның шетіне таянғ анда, бұ л ү йге кө зі тү сті.

Шығ ыс септік арқ ылы: Тиісті документтер жіберіл-геннен кейін, Ленинград университетінен қ абылдағ ан хабар да келді.

Кө мектес септік арқ ылы: Басқ а кісі білмегенмен, Қ асымның жанын сен білесің.

Мең геріле байланысқ ан есімшелі бағ ының қ ы сың ар есімшеге -дық тан/-діктен қ осымшаларының жалғ ануы арқ ылы да жасалады: Совхоз шабындық жері аз болғ андық тан, пішенді алыстағ ы мал жайылымынан дайындау керек-ті.

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауышы қ ызметінде есімшенің ар/-ер/-р жұ рнағ ы қ атыспайды. Кейде Жұ рт ө сектеп жү рер деп, хатшының ү йінің маң ына жолатпады сияқ ты сө йлемнің баяндауышы - жү рер деп. Бұ л баяндауыш - -ер жұ рнақ ты жү р етістігі. Жү рер етістігі осы қ алпында сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рай алмайды. Оны баяң дауыш етуге кө семше тұ лғ алы деп кө мекші етістігі атқ арып тұ р. Осының негізінде кө семшелі сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем жасалуда.

Мағ ыналық тү рлері: Етістіктің есімшелі тү рі мезгіл мә нін береді. Бағ ының қ ы сың ардағ ы есімшелер ә р алуан септік жалғ ауларымен тіркесіп, бағ ының қ ының баяндауышы болады: ә сіресе, жатыс жалғ ауы икемдірек келеді: Станциядағ ы екі жылдық училищеге оқ уғ а бергенде, мен он жаста едім.

Мезгіл бағ ының қ ы сө йлем барыс жалғ аулы есімшеге шейін, дейін шылауларының тү йдектелуі арқ ылы да беріледі: Бұ л кісі ә бден орналысып болғ анғ а дейін, сен ешқ айда кетпе.

Шығ ыс жалғ аулы есімше де, оғ ан соң, бері, кейін шылау-ларын тіркестіру арқ ылы да мезгілдік мағ ына жасалады: Бала би атқ а мінгеннен, жұ ртқ а хабар тарады

Келер шақ тық есімше мен қ имыл есіміне бұ рын шылауының тү йдектелуі де мезгіл бағ ының қ ы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем жасайды: Қ ұ нанбай ел жашауғ а шығ ардан бұ рын, былтыр ө зі Қ арашоқ ыдан кө шірген Бө кенші, Борсақ қ а Жігітек жерінің жапсарынан жайлау берген болатын.

-ша-ше жұ рнақ ты есімшенің мезгіл мағ ына тудыруы жиі: Бір тізерлеп отыра қ алып, биені қ алқ анындай бетке ұ стап кезеніп ү лгергенше, алдың ғ ы қ азытық аты биеден бір-ақ адымдай жер жанап ө те шық ты.

Ө ткен шақ тық есімшеден соң кезде, кү нде, уақ ытта, жақ та, мезгілде, сағ атта, минутта сынды мезгіл мә нді сө здердің тү йдектелуі де мезгіл бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас жасайды: Біз тың жерді игере бастағ ан кезде, жаң адан қ ұ рылып жатқ ан совхоздар ү шін егіннің гектарына 8 центнерден ө нім алуды белгіледік.

Бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышы есімшенің -ғ ан/ген жұ рнақ ты тү рінің жатыс септікте келуі арқ ылы шартты бағ ының қ ы сабақ тас жасалады: Егер жү гері суармалы жерге егілгенде, онда кө лемі аз жерден шаруа-шылық қ а керекті мө лшерде шө п ө ндіруге болар еді.

Бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышы ө ткен шақ тық есімшенің кө мектес септікте келуі арқ ылы қ арсылық ты бағ ының қ ы сабақ тас жасалады: Бетпердесі бұ зылмағ анмен, аяқ басуы ауырлап кеткен ә кесінің хал-жайы оғ ан енді тү сінікті болды.

Ө ткен шақ тық есімшеге дық тан -діктен қ осымшаларының жалғ ануы арқ ылы себеп бағ ының қ ы сабақ тас жасалады: Қ ұ лағ ына жайлы хабар тигендіктен, Ақ ан киіне бастады.

Ө ткен шақ тық есімшеге соң, кейін шылауларының тү йдек-телуі арқ ылы: Раушанды кө рген соң, сө здерін қ оя қ ойды

Нольдік жалғ аулы есімше жә не тә уелдік жалғ ауының III жағ ындағ ы қ имыл есіміне себепті сө зінің тіркесуі арқ ылы жасалады: Ү ш-тө рт кү ннен бері жаттығ у жасамағ ан себепті, денеміз ауырлап қ алыпты

3-сұ рақ. Адамдардың сенімі мен қ ұ рметінен асқ ан ештең е жоқ екенін ескере отырып, халық сенімін ақ тау керек.

Баяндауыш – ескере отырып, ақ тау керек

Бастауыш – халық сенімін

Толық тауыш – сенімі мен қ ұ рметінен асқ ан ештең е жоқ екенін

Анық тауыш – адамдардың

Халық сенімін ақ тау керек – предикаттық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -і тә уелдік жалғ ауының 3 жағ ы, -н табыс септігінің жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан қ иысу

Сенімі мен қ ұ рметінен асқ ан ештең е жоқ екенін ескере отырып – толық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -ін табыс септігі жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан мең геру

Адамдардың сенімі мен қ ұ рметінен асқ ан ештең е жоқ екенін – а нық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен –дар кө птік жалғ ауы, -дың ілік септігінің жалң ауы арқ ылы байланысқ ан матасу

Бұ л сө йлем:

1. Айтылу мақ сатына қ арай: Баяндау мә нді хабарлы сө йлем

2. Қ ұ рылысына қ арай: қ ұ рмалас

а) 2 компонентті

ә) септеуліксіз сабақ тас

Б)

в) мағ.тү рі: қ имыл-сын бағ ының қ ылы сабақ тас

1-ші жай сө йлем: