А) жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

2-ші жай сө йлем

А) жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Кү рделенген сө йлем – жай жә не қ ұ рмалас сө йлемдердің аралығ ындағ ы категория. Солай бола тұ рса да, жай сө йлемнің ең жоғ арғ ы тү рі ретінде қ арастырылады. Кү рделенген сө йлемдер екі тү рде қ арастырылады:

1. Айқ ындауыштық қ осалқ ы сө йлемдер. Оғ ан оң ашаланғ ан айқ ындауышты, қ ыстырма, қ ыстырынды жә не бірың ғ ай мү шелі сө йлемдер жатады.

2. Cинтаксистік оралымдар. Олар – қ абыспалы жә не жанаспалы оралымдар;

Негізгі ой, негізгі мазмұ н сө йлемнің тү п қ азығ ында болғ андық тан, оң ашаланғ ан, қ ыстырма, бірың ғ ай тә різдес «сө йлемдер» негізгі сө йлемнің мазмұ нын айқ ындай тү су мақ сатында қ олданылатын-дық тан, тә уелді конструкция-лар қ атарына жатады. Ө йткені бұ лар негізгі ойдың негізін айқ ындаушы, ә р тү рде тү сініктеме беруші қ осалқ ы жол-жө некей сө йлемдер ғ ана. Бұ лардың тірелетін жері де, негізделетін ошағ ы да негізгі сө йлемнің тү п қ азығ ында болады. Олар қ осалқ ы тү рде негізгі сө йлемге жанаса айтылатындық тан, оларды айқ ындауыштық қ осалқ ы сө йлемдер деп атаймыз.

Сө йлем дегеніміздің ө зі айтушының тү рлі кө зқ арасын білдіретін болса, бұ л қ асиет кө п жағ дайда бас мү шелер мен тұ рлаусыз мү шелердің бойына сия бермейді. Осындай жағ дайда сол сө йлемде оң ашаланғ ан айқ ындауыш мү шелер мен оң ашаланғ ан сө йлемдер қ абат-тастырыла айтылып, сө йлемді тү рлі жақ тан толық тырып отырады. Осыдан барып сө йлем-нің қ ұ рылысы да кү рделенеді, ой білдіру мазмұ ны да кү рделенеді. Бұ л ретте сө йлемді кү рделендіріп тұ ратын оң аша-ланғ ан мү шелер мен тү рлі оқ шау сө йлемдер. Сондай-ақ бірың ғ ай мү шелі сө здер де кү рделенген сө йлемдердің бас-ты элементі болып табылады. Осы аталғ ан конструкциялық топтар сө йлем ішінде біріге, қ осақ тала айтылып, ой желісінің мазмұ нын одан сайын толығ ырақ ашып отырады. «Қ осалқ ы» деп аталатын себебі-сө йлем мазмұ нындағ ы жә йттерді анық тауда, дә лел-деуде қ осарлана, қ абаттаса айтылатын кө мекші мә ндегі екінші дә режелі конструкциялық топтар. Бұ лардың кейбіреуі сө йлем мә нінде жұ мсалса, кейбіреуі оғ ан жете алмайды.

Оң ашаланғ ан айқ ындауыш ө з атына сай айқ ындалатын сө збен тығ ыз байланысты болып келеді. Айқ ындалатын сө зді не сө з тізбегін негізгі сө з тіркестері деп қ арап, ал айқ ындаушы бө лшекті тә уелді бағ ынышты топ деп қ арауымыз керек. Олар қ осалқ ы конструкциялар болғ андық тан, негізі бір мү шенің тү сіндірмесі болып табылады.

Кейбір оң ашаланғ ан айқ ын-дауыштар сабақ тас қ ұ рмаластың қ ұ рылысын еске тү сіреді. Мысалы, Полкан, ит те болса, ө зінен кіші ә лсіздерді ренжітуді ұ ятсынып, қ анденге тимей тұ р. Осындағ ы ит те болса тіркесі ө з алдына оң ашаланып, ө зінен бұ рынғ ы қ имыл иесі Полканның не екенін білдіруде айқ ындауыш ретінде жұ мсалғ ан. Осы кү йінде сө йлемдік қ ұ рылысқ а ие, бұ л жерде жеке сө йлем емес, бастауышты айқ ындау барысына байланысты тә уелді конструк-ция. Негізгі конструкция, негізгі сө йлем Полкан жайында болып тұ р. Сө йлемдердің ішінен сө йлем шығ ып жатса да, олар бағ ының қ ы болып танылмай, айқ ындауыштық мә нде жұ мсалғ ан.

Қ ыстырма сө йлемдер де - тә уелді бө лшек, негізгі сө йлемнің ың ғ айына қ арай айтылып, айтушы адамның тү рліше кө зқ арасын, ық ылас-тілегін білдіріп тұ рады. Осы мә ндік қ ызметіне қ арай қ ыстырма ретінде жұ мсалатын сө йлемдер негізгі тү пкі ойғ а айқ ындауыштық қ осалқ ы болады. Бұ л жердегі айқ ын-дауыштық қ осалқ ы дегеніміз- мә н-мағ ынасын ашып, айқ ындау функциясы емес, айтылғ ан ойғ а айтушының ө з тарапынан болатын ә р тү рлі кө ң іл-кү й, ө зіндік кө зқ арасын білдіретін қ атынасын айтамыз.

Қ ыстырынды сө йлемдер деп отырғ анымыз - қ ыстырма сө йлемдердің ерекше бір тү рі. Бұ л категория туралы алғ ашқ ы сө з еткен 1967 жылы «ескертпе сө йлемдер» деген атпен Р.Сыздық ова академиялық грам-матиканың синтаксис бө лімінде сө з еткен. Бұ л сө йлемдердің ә деттегі қ ыстырмалардан елеулі айырмашылығ ы бар: қ ыстырма сө йлемдер негізгі баяндалғ ан оқ иғ а желісіне байланысты айтушы адамның тү ліше кө зқ арасын, ө зіндік пікір тұ жырымын білдіріп тұ рса, ал қ ыстырынды сө йлемдер сол тұ тас сө йлемге не болмаса сондағ ы кейбір жеке сө здерге қ осымша тү сінік, ескерту жасай кету ың ғ айында жұ мсалады, яғ ни, қ ыстырынды сө йлем-негізгі сө йлемнің жанама тү сініктемесі. Мысалы, Оның айтқ ан мә ліметтеріне қ арағ анда, біздер біраз кү нде жә рдемші кө мек алатын сияқ тымыз. Мынау Қ абан сияқ ты адамның (Шоқ ан оны Ә лібек деп жорыды) қ имылы сол байкал қ амалына ұ қ сайды.

«Сө йлемнің бірың ғ ай мү ше-лері» жә не «бірың ғ ай мү шелі сө йлемдер» деген екі тү рлі атаудың ө зіндік айырмашылық -тары бар. Алғ ашқ ысы-сө йлем ішіндегі жеке сө здердің біркелкі тұ лғ ада бірың ғ ай жұ мсалуын аң ғ артса, екіншісі-сө йлемдегі сө йлем мү шелерінің бірың ғ ай кү рделенуін байқ атады. Мыса-лы, Шешем орысқ а кү йеуге шық қ анымен, кө п жыл қ азақ арасында тұ рғ анымен, біраз жағ дайда ө збек салтын қ олданылатын. Бұ л сө йлемде хабарланғ ан оқ иғ а желісі бір ғ ана субьектінің (шешем) тө ң ірегіне жинақ талып, оның алуан тү рлі қ имылдық сипаты ө зара саралай, санамалай кө рсе-тілетіндіктен,

бұ л конструкция бірың ғ ай мү шелі кү рделенген сө йлем деп танылатын болады.

Қ азақ тіл білімінде ү йірлі мү шелі сө йлемдерді алғ аш зерттеген ғ алым С.Жиенбаев еді. 1935 жылы кө біне ү йірлі мү шенің бастауышпен жұ мса-латыны айтылады.

Айқ ындауыштық қ осалқ ы сө йлемдер де, синтаксистік оралымдар да кү рделенген сө йлемдер қ атарынан танылса да, екеуінің бір-бірінен елеулі айырмашылығ ы бар: айқ ын-дауыштық қ осалқ ылар-хабарланғ ан ой желісіне байланысты айтушы адамның ә р тү рлі кө зқ арасы, ық ылас тілегі, болмаса белгілі бір жайдың мә н-жайын айқ ындау, толық тыру ың ғ айын білдіре жұ мсалса, синтаксистік оралымдар-сө йлемдегі негізгі тү йіннің мазмұ н барысын ә р тү рлі сапалық, қ имылдық дә режеде саралап кө рсете айтылады. Синтаксистік оралымдар, бағ ының қ ы сө йлем тә різдес, негізгі ойғ а шарт, мезгіл, амал тә різдес мә ндерде жұ мсалады. Демек, синтаксистік оралымдар-дың сабақ тас қ ұ рмаласпен сырттай ұ қ састық тары неғ ұ рлым кү шті болады.

Қ азақ тіліндегі оралымды сө йлемдерді 2 ү лкен топқ а жіктеуге болады:

1. Қ абыспалы оралымдар

2. Жанаспалы оралымдар

Қ абыспалы оралымдар дегеніміз - ү йірлі мү шелі сө й-лемдер. Мұ ндағ ы конструкция ө зінен кейінгі бө лшекпен тығ ыз жымдасып кетеді де, соның негізгі обьектілі сө зіне мең геріліп, сің ісе айтылады. Кө бінесе -ғ ан формалы есімшенің қ атысуы арқ ылы жасалады. Мысалы, Баласы жақ сы оқ ығ ан Асан кө ң ілді отыр.

Жанаспалы оралым дегеніміз - осы кү нге дейін та-нылып келген ортақ баста-уышты бағ ының қ ы сө йлемдер алшақ тү рде жанаса келіп, оқ иғ а желісі бір бастауышқ а негізделе айтылады. Жанаспалы оралым есімше, кө семше, шартты рай тұ лғ алары негізінде жасалады. Сө йлемнің табиғ атын анық тауғ а бастауыш меже болады. Мысалы, Мұ ғ алім шә кірттің сабақ қ а ынта қ ойып келе жатқ анын аң ғ арып, іштей риза болып қ алғ ан.

2-сұ рақ. Мә тін синтаксисі – жеке сө йлемдік тү рлердің граммати-калық -мағ ыналық байланысы. Жеке сө йлемдер ә бден қ алып-тасқ ан, тұ рақ талғ ан тілдік тұ лғ а. Бұ л жағ ынан олардың қ арым-қ атынасы тең. Бірақ адам ойын жеткізуде жеке сө йлемнің қ ызметі ә лсіз. Сондық тан олар бір-бірімен ұ штасып, ой қ ұ ралы қ ызметін атқ арады. Жалпы, мә тін синтаксисі деп ерекшелеу жеке сө йлемдердің байланыс қ ызметінен туындағ ан. Ал жеке сө йлемдердің бір-бірімен параллель байланыста тұ руы ү шін абзацтық кү рделі синтаксистік тұ тастық, бір сө збен айтқ анда кіші мә тіндік қ ұ рылым қ ажет. Мә тін синтак-сисі сонымен бірге сө йлем-дердің қ ұ рамындағ ы сө здердің функциялық (қ ызметтік) қ арым-қ атынасын, тү гел текст ішінде-гі дара-дара сө йлемдердің де ө зара байланысу, селбесу амалдарын зерттейді. Мұ ны тіл білімінде текст немесе мә тін деп атайды. Осындай кү рделі ойды білдіретін бір абзац немесе мә тін синтаксистегі сө йлеудің қ ұ рылысын, тілдік нормаларын зерттейтін тіл ғ ылымының саласы деп есептеуіміз керек.

Қ азақ тілі білімінде кү рделі синтаксистік бірлік туралы айтылғ ан алғ ашқ ы пікір 1964 жылы жарық кө рген «Тарихи синтаксис мә селелері» атты монографиялық зерттеуде кездеседі. Қ азақ тілінде синтакеистік кү рделі шумақ тар проза жанрында да, поэзия жанрында да жиі кездеседі, бірақ олар осы уақ ытқ а дейін зерттелген жоқ.

Қ азақ тілінің сө йлеу-жү йесінде жай сө йлемге де, қ ұ рмалас сө йлемге де қ ұ рылысы жағ ынан да, мағ ынасы жағ ынан да ұ қ самайтын, олардан ә лдеқ айда кү рделі болып келетін сө йлеу тү рі бар. Мысалы, Игілік Қ ызылжардан бұ л жолы да ренжіп қ айтып еді. Ү ш ақ шыл кү рең жеккен пэуескемен келе жатса да, кө ң ілі ә лі кө терілер емес. Қ араө ткел базары да кө ң ілін кө тере алғ ан жоқ. Аяп кетті, ә лі қ уынгып жү р.Одан кейін ө зі де қ орланып келеді.Ө зін-ө зі асқ ам баймын деп ойлаушы еді, енді есептеп қ араса мұ ның бар байлығ ы Ушаковтің сарапқ а тү скен жарнамасына ә рең жетеді екен.​

Бірнеше сө йлемнен қ ұ ралғ ан осы тексті синтаксистік кү рделі бірлік деген бір ғ ана атаумен атауғ а болады. Ө йткені мұ ндағ ы сө йлемдер бір ғ ана кү рделі ой, бір ғ ана қ амтиды. Сондық тан Игілік – сол бү кіл текстің қ азығ ы, орталық кіндігі.

3-сұ рақ. 1) Ә йелдердің қ ұ лақ қ а салатын сырғ алары ә ркелкі болып жасалады.

Баяндауыш – жасалады

Бастауыш – сырғ алары

Пысық тауыш – ә ркелкі болып

Анық тауыш – қ ұ лақ қ а салатын

Анық тауыш – ә йелдердің

Сырғ алары жасалады – предикаттық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -лар кө птік жалғ ауы, -ы тә уелдік жалғ аудың 3 жағ ы арқ ылы байланысқ ан, қ иысу.

Ә ркелкі болып жасалады – пысық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан, жанасу.

Қ ұ лақ қ а салатын сырғ алары – анық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан, қ абысу.

Ә йелдердің сырғ алары – анық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -дер кө птік жалғ ауы, -дің ілік септігі жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, матасу.

Бұ л сө йлем

1. Айтылу мақ сатына қ арай: Баяндау мә нді, хабарлы сө йлем.

2. Қ ұ рлысына қ арай: Жай сө йлем