ХVIII ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет және өнер, қазақ әдеби тілінің қалыптасуы.

Қ азақ ә деби тілінің тарихы, ә деби тілдің қ апыптасып, дамуы алдымен қ оғ амдық ой-сананың кемелденуіне, халық тың мә дени ө рлеуіне, ә сіресе кө ркем ә дебиеттің кең ө ріс апуына тікелей байланысты. Ө йткені, кө ркем ә дебиет тілі таң даулы сө з ү лгілерін, жетістіктерін жинақ тай отыра жалпығ а ортақ тілдік нормалардың қ алыптасуына ә сер етіп, ә деби тілдің негізгі тірегі қ ызметін атқ арады. Сондық тан ә деби тілдің қ алыптасу тарихын қ азақ тың тел кө ркем ә дебиетінің бастапқ ы кө рініс беруінен іздеу қ ажет. Алайда қ азақ филологиясында қ азақ тың профессионал кө ркем ә дебиетінің тарихы женінде ә р кез ә р қ илы пікір айтылды. Кейбір ең бектерде қ азақ ә дебиетінің алғ ашқ ы нұ сқ аларын V-VIII ғ асырдан іздеу бағ ыты байқ алады. Ә рине, қ азақ халқ ы ө з алдына XV ғ асырдың орта тұ сында отау тіккенімен, оның қ ұ рамына енген ру, тайплық одақ тардың (ү йсін, қ аң лы, дулат, қ ыпшақ, арғ ын, найман, алшын т. б.) тарихы тым ә ріде. Тү ркі халық тарының орхон-енисей, талас жазбалары (V-VIII ғ асыр), ерте ортағ асырлық " Қ ұ тадгу білік" (XI ғ асыр), кейінгі ортағ асырлық " Мұ хаббатнама" (XIV ғ асыр) тә різді ә деби жә дігерліктері болғ ан. Ерте кездердегі жазба ә деби тіл мен халық тілінің ө зара байланысын кө рсететін М.Қ ашқ аридың " Диван лұ ғ ат ат-тү рік" (XI ғ асыр), " Кодекс Куманикус" (XIII ғ асыр), " Оғ ызнама" (XIV ғ асыр) сияқ ты ескерткіштері де бар. Бұ л аталғ ан мұ раларғ а ө зге де тү ркі халық тары тә різді қ азақ халқ ының қ ұ рамына енген ру, тайпапардың да қ атысы болғ андығ ы даусыз. Сондық тан аталғ ан кө не тү ркі, орта тү ркі дә уірлеріне қ атысты жазба ү лгілердің қ азақ тілі тарихын зерттеуде, қ азақ тілінің ертедегі жайкү йін сипаттауда, сондай-ақ қ азақ ә дебиетіндегі керкемдік ой-тә жірибенің бастау жолдарын анық тауда маң ызы айрық ша. Осы тұ рғ ыдан алғ анда оларды қ азақ тіліне, қ азақ ә дебиетіне қ атысы бар ү лгілер деуге болады. Бірақ бұ ларды халық тық негіздегі ә деби тілде жасалғ ан тел тума деп тануғ а болмайды. Қ азақ халқ ының ез алдына дербес отау тігіп, халық болып қ алыптаса бастағ ан кезі XV ғ асыр десек, оның арғ ы-бергі кезең дерінде қ азақ халқ ында жазу-сызу немесе сауатты адамдар болмады деудің қ исыны келмейді. Сол кездегі шағ атай аталғ ан немесе ортаазиялық тү ркі тілі қ азақ қ оғ амының ә р тү рлі мә дени қ ажетін ө туде ү лкен роль атқ арғ аны белгілі. Бірақ бұ л жазба ә деби тіл де қ азақ тың халық тық тіліне негізделген тө л ә деби тілі емес, тү ркі халық тарына ортақ тіл болатын. Осы атапғ ан ортаазиялық тү ркі ә деби тіліне тә н жазба ү лгілердің ішінде дә уірі жағ ынан да, тілдік ерекшеліктері жағ ынан да қ азақ тіліне жақ ыны — Қ адырғ али Жалайыридың " Жамиғ ат тауариғ ы" (XVI ғ асыр) мен Ә білғ азы Баһ адү рдың " Тү рік шежіресі" (XVII ғ асыр). Ал бұ дан кейінгі кезең дердегі қ азақ хандарымен сұ лтандарының сырт елдермен, ө зара жазысқ ан қ атынас қ ағ аздары мен хаттарында (XVIII ғ асыр) қ азақ тілінің элементтерін қ олдану тұ рақ ты сипат ала бастады. Қ азақ қ ауымында қ одданылғ ан жазба ә деби тіл кө птеген зерттеулерде кітаби тіл, ап кейбір зерттеулерде (Б.Ә білқ асымов) ескі қ азақ ә деби тілі деп аталады. Атапғ ан тіл бергі дә уірге жақ ындағ ан сайын бірте-бірте қ азақ ыланып, XIX ғ асырдың аяғ ына таман жаппы халық тық негіздегі жаң а жазба ә деби тілмен астасып кетті. Халық тық негіздегі жаң а жазба ә деби тіліміздің публицистика, іс қ ағ аздары тә різді стильдік тармақ тары алғ ашқ ы кезде (XIX ғ асырдың екінші жартысы) кө не жазба тілдің лексика-грамматика тұ лғ алары мен синтаксистік қ ұ рылымдарын едә уір пайдаланды. Сондай-ақ мұ сылманша оқ ығ ан кейбір арқ ындар да ө з шығ армаларында жалпыхалық тық лексикалық қ орды пайдапана отырып, жазба тіл нормаларына иек артты. Бірақ бұ л процесс ұ зақ қ а созылмады. Қ азан тө ң керісінен кейін жалпыхалық тық тілдегі қ олданыстар кө не жазба тіл элементтерін бірте-бірте мү лдем ығ ыстарып шығ арды.1930-50 жылы қ азақ ә дебиетінің тарихы XIX ғ асырдың екінші жартысынан бастапады деген кө зқ арас қ алыптасып, одан кейінгі жылдары ә дебиет тарихын XVIII ғ асырдың екінші жартысынан, яғ ни Бұ хар шығ армаларынан бастау идеясы басым болды. Ал 1960-80 жылы XV-XVIII ғ асырлар аралығ ында ө мір сү рген тарихта аты мә лім ақ ын-жыраулардың мұ ралары жинақ тапып, жарияланып, жү йелі зерттеу объектісіне айналғ аннан кейін, қ азақ ә дебиеттану ғ ылымында XV-XVIII ғ асырлардағ ы жыраулар мен ақ ындар творчествосы бір-бірімен сабақ тасып жатқ ан, желісі ү зілмеген профессионал ә дебиет деген дұ рыс тұ жырым қ апыптасты. Ә деби тіл тарихын зерттеушілер тарапынан да XV-XVIII ғ асыр ақ ын-жыраулар шығ армаларының тілін қ азақ ә деби тілінің алғ ашқ ы ү лгілері ретінде тану бағ ыты ү стемдік алды. Қ азіргі, қ азақ ә деби тілінің қ алыптасуы XV ғ асырдан басталады деген нақ ты пікір қ алыптасты. Ол кезде (XV ғ асыр) қ азақ ру-тайпаларының халық болып біріге бастауы, бір орталық қ а бағ ынғ ан қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы қ азақ ә деби тілінің қ алыптасуына тарихи қ олайлы жағ дай туғ ызды. Қ азақ ә деби тілінің ә уелде бастау алғ ан негізгі қ айнар кө здері жалпыхалық тық тіл мен аса бай фольклор тілі болды. Ә деби тілдің жаппы халық тілі негізінде дамуында поэзия тіл ү лгілерінің рө лі ерекше. Сол кездегі кө ркем поэзияның кө рнекті ө кілдері жыраулар мен ақ ындар халық тіліндегі тілдік жү йелерді, сө з асылдарын ө з шығ армапарына таң дап, талғ ап енгізу арқ ылы ауыз ә деби тіл нормаларын қ алыптастыра тү сті. XV-XVIII ғ асырда ауыз ә деби тілінің қ ұ рылымдық жү йесінде тағ ы бір тармақ тың публицистикалық стильдің ауызша тү рі қ ызмет ө ткендігі байқ алады. Ә дет-ғ ұ рып заң дарын жү ргізудегі, қ оғ амдық мә ні бар мә селелерді шешудегі атақ ты билердің шешендік сө з толғ ауларында мақ ал-мә тел, қ анатты сө з орамдары мен фразеологиялық тіркестер молынан қ олданыла, сомдала келіп, ә деби тілдің саралана тү суіне жағ дай жасады. Ә деби тіл кезең дерін анық тауда белгілі бір кө ркем сө з шеберлерінің шығ армаларындағ ы тілдік материалдар, яғ ни олардың халық тық тілдің мол байлығ ын қ аншлық ты дә режеде игеруі, оларды жаң а сапада жұ мсауы, бө где тіл элементтерін ә деби тіл мү ддесіне жарату тә різді жайттар тірек болады. Осы тұ рғ ыдан апғ анда, қ азақ ә деби тілінің тарихын тө рт кезең ге бө ліп қ арастырып жү рміз.XV-XVII ғ асырдың aрaсын қ амтиды. Асан Қ айғ ы, Қ азтуғ ан, Шалгез, Доспамбет, Жиембет т. б. жыраулардың толғ аулары, ел арасына ауызша тарағ ан шежірелер, шешендік сө з немесе билер сө зі осы кезең дегі ә деби тілдің ү лгілері деп танылады. Бұ лар ө з дә уіріне тә н лексика-грамматикалық ерекшеліктерді біршама сақ тап қ алғ ан. Мә селен, Шә лгездегі " сындырау арқ а", " сырт соқ пақ ", " тү нде жү ріп тү лкі ө тер" сияқ ты сө з тіркестері мен сақ алына сары шіркей ұ ялап, миығ ына қ ара шыбын балалап" тә різді реалистік суреттер, Қ азтуғ андағ ы " Буыршынның бұ та шайнар ауызы, бидайдық тың кел жайқ ағ ан жалғ ызы" сынды тең еу образдар уақ ыт ө згерісіне тө теп беріп, бізге дейін жеткен. Сол сияқ ты астана, жұ рт, аруұ л, қ ом су, алаң жұ рт сияқ ты фразеологизмдер мен байрақ, адырна, жезайыр, шора ағ а (басшы), азамат (жасақ) тә різді ә скери лексика бұ л кездегі ә деби ү лгілерде жиі кездеседі. XV-XVII ғ асырдағ ы ауызша ә деби тілдің лексикалық қ ұ рамы негізінен жалпыхалық тық тілдің есебінен толығ ып, молайып отырды. Дегенмен, ә деби тіл айналымында діни тақ ырыпқ а қ атысты халил, қ ағ ба, шаһ ид, ғ азрейіл, бә йтолла тә різді араб тілі сө здерінің болғ андығ ын байқ аймыз, бірақ олардың саны ә деби тілдің кейінгі кезең дерімен салыстырғ анда тым аз. Сол тұ стағ ы грамматика норманың мысалы ретінде шығ ыс септігінің дың /дің тү рінде келуін (" Бұ л Бұ зылдін қ айтпассың ") ілік септігінің ьш/ім тұ лғ асында (бізім, менім), етістіктің ө ткен шақ мағ ынасы ғ ай-гей формасында (" қ алғ а қ абылан жау тигей ме? ") берілуін, екінші жақ буйрық райдың ғ ыл тү рінде ұ шырауын келтіруге болады.Ә дебитілдің XVIII-ғ асырдан XIX ғ асырдың екінші жартысына дейінгі ү лгілеріне Бұ хар, Тә ттіғ ара жыраулардың шығ армалары жатады. Ә деби тілдің лексикалық қ ұ рамында бұ рынғ ы кезең дегі жаугершілік тақ ырыптан гө рі кү нделікті тұ рмыс салт тақ ырыптарына байланысты лексик. топтар актив жұ мсалады. Семіз жарау байда бар, қ ұ йрығ ы бітеу қ ойда бар (Бұ хар); Кө з болып қ ой бұ зауғ а шамаң келсе, біреуге тамақ ү шін жағ ынарсың (Шал) т. т. Жыраулар туындыларының негізі ақ ыл-ө сиет айту, адамзат, қ оғ ам туралы толғ ану болғ андық тан, ә ділдік, адамдық, жарлылық тә різді дерексіз ұ ғ ымды білдіретін атаулар мен араб, парсы сө здері бұ л кезең де молырақ кездеседі. XVIII ғ асыр жә не оғ ан дейінгі дә уірлерге жыраулық дә стү р басым болса, ендігі жерде ақ ындар ә леуметтік ү нге ие бола бастайды, олардың тақ ырыбы қ уаныш, реніш мұ ң -мұ қ таж, арман-тілек, ө з ортасы, айналадағ ы табиғ ат кө ріністері болды. Бұ л кезең де бел ала бастағ ан ақ ындық дә стү р поэзияның тақ ырып ерісін кең ітіп, сө зді ә деттегі номинатив мағ ынасында жұ мсау epic алды. Кірме сө здердің кө бі араб, парсы жә не орыс тілдерінен алынды.XIX ғ асырдың екінші жaртысы. Бұ л дә уірде қ азақ тың жазба ә деби тілі халық тың мә дени ө мірінде кең қ олданыс тапты. Ә деби тілдің нормалану процесін танытатын ү лгі нұ сқ алардың тү рлері кебейді. Бұ л кезең дегі ә деби тіл ү лгілері ө зінің мазмұ ны жағ ынан азаматтық, діни функциясы жағ ынан кө ркем ә дебиет жә не оқ убілімге, іс-қ ағ аздарына қ атысты ә дебиет болып тү рлене тү сті. Ә деби тіл функциянальдық стильдерге тарамдала бастады. XIX ғ асырдың екінші жартысы қ азақ тың ұ лттық ә деби тілі ү шін кү рес кезең і болды. Яғ ни, ұ лттық ә деби тіліміздің (кө не жазба ә деби тілі негізінде ме, ә лде жалпы халық тық ауыз ә деби тілі негізінде ме деген) даму бағ ытын айқ ындау қ ажет болады. Міне, осы кезең де қ азақ халқ ының ұ лы ағ артушысы Ыбырай Алтынсарин, Абай Қ ұ нанбаев жалпы халық тық тіл негізіне арқ а сү йеді, халық тың кө п ғ асырлық сө йлеу тілі мен ауыз ә деби тілін кө ркем тіл кестесіне тү сіріп, жаң а ө ң беріп, қ уатын арттырды. Сө йтіп, Ыбырай мен Абай халық тық тілдің тұ рақ ты ә рі ортақ белгілерін ө здерінің кө ркем туындыларында молынан пайдаланды. Ұ лттық жазба ә деби тілдің негізін қ алап, ә деби тілдің жаң а сапа дамуына жол сапды. Ыбырай Алтынсарин жалпыхалық тық тіл мен ауызша қ ызмет ө ткен тө л ә деби тілдің нормаларын арқ ау ете отырып, проза жанрының, ғ ылыми стильдің, ап Абай ө з қ ара-сө здері мен поэзиясында публицистика мен кө ркем ә дебиет стилінің негізін салды. Сө йтіп, олар ә деби тілдің жанр жағ ынан тү рлене тү суіне зор ү лес қ осты.Қ азан тең керісінен кейінгі кезең. Ә деби тіл халық қ а білім берудің, мә дени, рухани мұ раларды жасаудың қ уатты қ ұ ралына айналды. Қ оғ амдық емірдің барлық саласында дерлік қ ызмет етті. Кө ркем сө з зергерлерімен қ атар ғ ылым, мә дениет қ оғ ам қ айраткерлері де ә деби тіл нормасының тұ рақ, талуы, қ ызметінің жан-жақ ты кү шейе тү суіне белсене ат салысты. Ә деби тілдің жазбаша тү ріне сә йкес шаршы топ алдына (жиналыста, радио мен теледидар алдында, сахнада т. б.) сө йленетін ауызша тү рінің де қ ызметі кең ейе тү сті. Ә деби тілдің бірсыпыра нормалары кодификациялау арқ ылы тұ рақ ты сипат алды: қ азақ тілінің грамматика жазылып, емле ережелері белгіленді, орфографиялық, орфоэпиялық жә не тү сіндірме сө здіктері қ ұ растырылды. Сө йтіп, ә деби тіл нормапарының тұ рақ талуына саналы тү рде арапасу жан-жақ ты сипат алды. Соң ғ ы кезең дегі ә деби тіліміздің даму қ арқ ыны біркелкі емес, сондық тан оны да бірнеше белестерге бө ліп қ арауғ а болады.