Азақстан мәдениеті

Сол тарихи кезенде елге танымал жырау Бұ қ ар Қ алқ аманұ лы (1693-1787) болды. Ол Баянауылда туып-есті. Оның жырларының непзп тақ ырыбы: Отанғ а деген сү йіспеншілік, халық бірлігі мен батырлық идеясына тоғ ысып жатты. Ол ө з жырларында жоң ғ ар шапқ ыншылығ ына қ арсы қ азақ тың ү лт азаттық кү ресінің батырлары: Бө генбай, Қ абанбай, Жә нібек сынды батырлардың ерліпн жырларына арқ ау етіп, оларды жастарғ а ү лп етті. Бұ хар жырау бір орталық тан басқ аратын кү шті мемлекет қ ұ руды мақ сат еткен, ү ш жү здің басын біріктіру жолына кү ш-қ айратын сарп еткен Абылай ханның қ ызметін дә ріптеді. Ө зінің «Сабалақ» атты жырында Абылайдың кө регендігін жырла-ды. Ол Абылайдың кең есшісі болды, оны ісімен де, ақ ылымен де қ олдап отырды. Оның: «Ә й, Абылай, Абылай!», «Ей, заман-ай, заман-ай!», «Ашуланба, Абылай!» т.б. жырларынан біз сол замандағ ы тарихи оқ иғ алардың қ ыр-сыры жайлы мә ліметтер аламыз. Буқ ар жырау ө з халқ ына: «таусылмас мал азабы ү шін ө зің ді-ө зің қ инама, мал ө леді, жер сен ө лген соң да қ алады. Алланың бергеніне разы бол, ө зің нің беделің ді сақ та», - деп береке-бірлікке шақ ырады. Сол уақ ыттағ ы ақ ын, жыршы Тә ттіқ ара, эпикалық ақ ын Ақ тамберді жырау (1675-1768), ә йплі Шал ақ ын (1748-1819) т.б. жыршы, жыраулар халқ ының мұ ң -мұ қ тажын пенделіктен жоғ ары қ ойғ ан ұ станымдарымен танымал болды. Олар батырлардың ерліпн дә ріптеді, ал ел басына қ ауіп тө нген кө зде халық -ты ерлікке, батырлық қ а, кү реске шақ ырды. Халық ауыз ә дебиетіндеп «Елім-ай!», «Қ ап қ ағ ылғ ан», «Шаң ды жорық» сияқ ты туындыларда қ азақ халқ ының жоң ғ арларғ а қ арсы жү рпзген Отан соғ ысының оқ иғ алары баяндалды. Қ азақ халқ ы музыка ө неріне ерекше мә н берген. Халық тық ә н-кү йі енө рі жақ сы дамыды. Сырым Датү лы кө терілісіне «Сырым сазы» кү иі арналды. Сол заманның атақ ты домбырашы сазгері Байжігіт халық арасында кең шен танымал болды. Ол «Ақ табан шұ бырынды», «Қ айың сауғ ан» (ақ табан шұ бы-рынды кезінде аштық тан аман қ алу ү шін халық қ айың шырынын ішкен) т.б. тарихи тақ ырыпқ а арналғ ан кү йлер шығ арды. XIX ғ асырдың басындағ ы музыкалық жә не ақ ындық енерде Исатай батыр бастағ ан кө теріліске, оның серігі батыр, ақ ын Махамбетке арналғ ан ө лең -жырлар халық арасында кең тарағ ан. Ал еркіндік, Отанғ а деген махаббат тақ ырыбы Махамбеттің «¥ лы арман», «Сұ лтан Баймағ анбетке», «Жә ң прге», «Қ ызғ ыш қ ұ с» жә не т.б. ө лең -жырларына арқ ау болғ ан. Ол кө терілісшілердің қ айсарлығ ын, Исатайдың кө зсіз ерлігін жырлады. Сол кезде шығ армашылық ө нерін жаң а бастағ ан атақ ты кү йші композитор Қ ұ рманғ азы Сағ ырбайұ лы (1806-1879) ө зінің алғ ашқ ы шығ армасы - «Кішкентай» кү йін Исатай Тай-манұ лына арнады. Қ азақ жерінің Ресейге қ осылуы елдің географиялық жағ дайы мен қ азба байлық тарын, экономикасын, тарихын, этнографиясын зерттеу ү шін орыс-тың ғ алымдары мен саяхатшыларының жү йелі тү рде жұ мыстар жү рпзуіне мү мкіндіктер ашылды. 1779жылы Қ азақ жеріне алғ ашқ ы ғ ылыми экспедиция-ның бірін П.С. Паллас басқ арып келді. Оның экседициясының жемісі «Ресей империясының ә ртү рлі аймақ тарына саяхат» (1773 ж.) атты ең беп болды. 1772 жылы Н. Рычков «1771 жылғ ы қ ырғ ыз-қ айсақ даласына капитан Н. Рычков саяхатының кү нделік жазбалары» атты ең бепн жариялады. Орыс ғ алымдарының Қ азақ жерін зерттеудегі ірі жетістік 1832 жылы шық қ ан А.И. Левшиннің «Қ ырғ ыз-қ азақ немесе қ ырғ ыз-қ айсақ ордалары мө н дала-ларының сипаттамасы» дө ген ең бегі болып табылады. Қ азақ ө лкесін зерттеуде бағ а жетпес ү лес қ осқ ан орыс мә дениетінің кә рнекті ө кілдерінің ішінде В.И. Дальдың алатын орны ерекше. Ол 1833-1841 жылдары Орынбор губернаторы жанындағ ы ерекше тапсырмалар жө ніндегі қ ызметкер болып істеген кө зінде қ азақ халқ ының ауыз ә дебиетін, ә дет-ғ ұ рпы мен тұ рмыс тіршілігін зерттеді 1833 жылы А.С. Пушкин Орынбор мө н Оралғ а Е. Пугачев кө терілісі тура-лы материал жинау ү шін арнайы келіп, бұ л аймақ та қ азақ халқ ының мә де-ниетімен де танысады. Осы сапарында Пушкин «Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу» жырының бір нұ сқ асын жазып алғ ан. ХІХғ асырда Қ азақ станды зерттеушілердің ішінде ә лемдікдең гейдеп ғ алым П.П. Семенов-Тянь-Шаньский (1827-1914) болды. Ол Орталық Тянь-Шань-ды зерттеді, Алтай, Жетісу, Орта Азияғ а саяхат жасады. Оның басшылығ ы-мен «Ресей. Біздің Отанымыздың толық географиялық жазбалары» деген кө птомдық зерттеулері жарық кө рді. Бұ л ең бектің «Қ ырғ ыз ө лкесі» жә не «Тү ркістан елкесі» деген екі томы Қ азақ стан мен Орта Азияғ а арналғ ан. Мұ нда географиялық орта, табиғ ат, қ азба байлық, тарих, қ азақ тардың тұ рмыс-тіршілігі жө нінде ғ ылыми мә ліметтер топтастырылды. Қ азақ станның геогра-фиясын, ө сімдіктер жә не жануарлар дү ниесін, оның қ азба байлығ ын зертте-гендердің келесі бір ө кілдері Н.А. Северцев пен И.В. Мушкетов болды. Сон-дай-ақ қ азақ халқ ының мә дениеті мен этнографиясының беймә лім сырла-рын ашуда белгілі шығ ыстанушы, тү ркітанушы, этнограф, Петербор акаде-миясының академип В.В. Радлов (1837-1918) та қ омақ ты ү лес қ осты. Ол Алтай, Солтү стік Қ азақ стан, Жетісу қ азақ тары мен басқ а да халық тарының салт-дә стү рі мен ә дет-ғ ұ рыптары, фольклоры туралы қ ұ нды ең бектер қ ал-дырды. Оның «Тү ріктайпаларының халыктық ә дебиетінің ү лплерінде» қ азақ -тың ертеплері, эпикалық шығ армалары мен лирикасы жинақ талғ ан. Қ азақ халқ ының тарихы туралы қ ү нды деректерді ірі шығ ыстанушы ғ алым, архео-лог, лингвист, академик В.В. Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) ең бектер-інен ала аламыз. Ол «Қ асымдық патшалар мен ханзадалар туралы зерт-теу», «Қ ырғ ыз-қ айсақ тар туралы тарихи мә ліметтер» жә не басқ а да ең бек-терінде Қ азақ тарихының езекті мә селелері талданады. Қ азақ ө лкесінің та-рихын А.И. Добросмыслов, Н.Н. Аристов, М Красовский сынды ғ алымдар да зерттеді. Еліміздің тарихы, этнографиясы, географиясы туралы мә ліметтерді саяси жер аударылғ андар, патшалық ә кімшіліктің қ ызметкерлері, Бас штаб-тың офицерлері жинастырды. XIX ғ асырдың екінші жартысында Қ азақ стандағ ы қ оғ амдық ой мен мә де-ниетті дамытуда мә дени-ағ арту мекемелері мен ғ ылыми қ оғ амдар маң ыз- ды рө п атқ арды. Орыс географиялық қ оғ амының белімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда (1867 ж.), ал кейінірек Семей бө лімшесі мен Тү ркютанда (1897 ж.) бө лімі ашылды. Олар жиналғ ан мә ліметтер бойынша тарих, этнография, география туралы жинақ гар жариялап отырды. Қ оғ ам жү мысына қ азақ зия-лылары да белсене араласты. Мысалы, Орыс географиялық қ оғ амының Орынбор бө лімінің корреспондент мү шесі Ы. Алтынсарин болды жә не ол ө зінің ғ ылыми зерттеулерін осы жинақ тарда жариялады. XIX ғ асырдың екінші жартысында Қ азақ станда облыстық статистикалық комитеттері қ ү рылды. Бү л комитеттер статистика, тарих, этнография, мә де-ниет жайлы мә ліметтер жинақ тап, ә рбір облыс бойынша шолу жасап отыр-ды. Семей облыстық статистикалық комитет жү мысына Абай да қ атынасты. Қ азақ станды зерттеумен Ресейдің басқ а да ғ ылыми ұ йымдары - Ауыл шаруашылық қ оғ амы, Шығ ыс тарихы мен археологиясының ә уесқ ойлары, жаратылыстану, шығ ыстану мен антропология ә уесқ ойлары қ оғ амы т.б. ай-налысты. Бұ л кезең де Қ азақ станда қ оғ амдық кітапханалар ашыла бастады. 1883 жылы Семейде кө пшілікке арналғ ан алғ ашқ ы кітапхана ашылды. Қ азақ станның Ресейге қ осылуы білім беру жү йесінің дамуына да ү лкен ық пал жасады. Ауқ атты адамдардың балалары Бұ хара, Самарқ анд, Хиуа, Ташкент қ алаларындағ ы медреселерде білім алды. Қ арапайым кө шпелі адамдардың балалары сауаттарын мұ сылман мектептерінде немесе ауыл молдаларынан ашты. Діни емес оқ у орындары жерплікті патша ә кімшіпіпнің қ ызметкерлерін: тілмаштар мен хатшылар дайындау қ ажеттілігіне байла-нысты ашылды. Ондай оқ у орындарына 1786 жылы Омбыда ашылғ ан Азия-лық мектебі, 1789 жылы ашылғ ан Орынбордағ ы Ү кіметтік мектеп жатты. Онда орыс балаларымен бірге, қ азақ шә кірттері де оқ ыды. 1825 жылы Орын-борда, ал 1846 жылы Омбыда ә скери мамандар мен ә кімшілік чиновник-терін дайындайтын Кадет корпусы ашылды. Қ азақ балаларына арналғ ан зайырлы мектеп 1841 жылы Бекей хандығ ында, 1850 жылы Орынборда Шекаралық комиссия жанынан ашылды. Қ азақ даласында ә йелдерге білім беру ө те нашар дамыды. 1887 жылы Ырғ ызда Ы. Алтынсариннің белсенді педагогикалық қ ызметінің нә тижесінде қ ыздарғ а арналғ ан училище ашыл-ды. 1890-1896 жылдары Торғ айда, Қ останайда, Қ арабұ тақ та, Ақ тебеде орыс-қ азақ қ ыздар училищелері пайда болды. Алғ ашқ ы кә сіби білім беретін оқ у орындарынан 1879 жылы негізі қ аланғ ан Тү ркютан мұ ғ алімдер семинария-сы мен 1883 жылы ашылғ ан Орынбордағ ы қ азақ мұ ғ алімдер мектебі болды. Кейіннен мұ ғ алімдер семинариясы Ақ тө бе, Верный, Семей, Орал қ ала-ларында жұ мыс істей бастады. Қ азан тө ң керісіне дейінп уақ ытта олар 300-ге жуық қ аэақ мұ ғ алімдерін даярлап шығ арды. Сондай-ақ XIX ғ асырда ауыл шаруашылық жә не фельдшерлік мектептер де пайда болды. Бірақ қ азақ ө лкесінде бірде-бір жоғ ары оқ у орны болмады. Сол уақ ытта емір сү ріп, қ азақ мә дениетіне ө лшеусіз ү лес қ осқ ан қ азақ тың кө рнекті қ айраткерлері Шоқ ан Уә лиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Қ ұ нанбаев XIX ғ асырдың екінші жар-тысында қ азақ тарихында ө шпес із қ алдырды Шоқ ан Уә лиханов (1835-1865) Қ ұ смү рын бекінісінде дү ниеге келген. 12 жасына дейін жекеменшік мектепте білім алады 1847 жылы Омбыдағ ы Сібір кадет корпусына оқ уғ а тү сіп, 1853 жылы оны кавалерия корнеті деген ә ске-ри шенмен бітіріп шығ ады. Ш Уә лихановтың алғ ан білім дең гейінің қ аншалық ты терең екенін Кадет корпусында оқ ытылғ ан пә ндерден кә руге болады. Ә скери тактика, ә скери бекіністер қ ұ рылысы пә ндерінен басқ а, философия непздері, орыстарихы жә не жалпы тарих, орыс жә не батыс еуропа ә дебиеті, география, ботаника, зоопо-гия, физика, математика, геодезия, архитектура, сурет, сызу, еуропа жә не шығ ыс тілдері оқ ытылғ ан. Сібір, Қ азақ стан, Қ ытай, Иран, Ауғ анстан, Ү ндістан сияқ ты елдер туралы арнайы оқ ытылды. 1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың адъютанты ретінде Ш. Уә лиханов Омбыдан Вер-ный бекінісі қ аланғ ан Іле Алатауына дейінгі саяхатқ а қ атысты Осы уақ ыт ішінде ол қ азақ тардың тарихы, діні, дә стү рі, ауыз ә дебиеті туралы қ ұ нды мағ лұ мат-тар жинады. 1856 жылы ол Алакө лден Ыстық кө лге дейінп жә не Қ ұ лжа экспе-дицияларына қ атысады. Осы саяхаттан алғ ан ә сері мен кө ң ілге тү йгендерін: «Ыстық кө л сапарының кү нделіпнде», «Қ ырғ ыздар туралы жазбаларында», сондай-ақ «Қ ытай империясының батыс провинциясы жә не Қ ұ лжа қ аласы» туралы ең бепнде жан-жақ ты баяндаган. Халық ауыз ә дебиеті ү лплерін зерт-теудегі Ш. Уә лихановтың ү лкен ең беп, оның қ ырғ ыз халқ ының белплі «Ма-нас» жырының ү зінділерін жазып алуы болды. Оның ғ алым-зерттеуші ретінде танылуының дә лелі - жас ғ алымның 1857 жылдың ақ панында Орыс геогра-фиялық қ оғ амның толық мү шесі болып қ абылдануы еді. 1858-1859 жылдары Ш. Уә лиханов Марко Полодан кейін алғ аш рет Қ аш-қ арғ а саяхат жасап, аса қ ұ нды тарихи жә не этнографиялық материалдар, қ олжазбалар, грамоталар, ө нер туындыларын ғ ылыми айналымғ а енгізді. Ол Мырза Мұ хаммед Хайдар Дулатидщ «Тарих-и Рашиди», «Шығ ыс Тү ркістандағ ы қ ожалар ә улетінің тарихы», Қ арахан ә улетінің негізін қ алау-шы «Сатуқ Богра хан сұ лтанның ө мірнамасы» сияқ ты аса қ ұ нды тарихи ең бек-терді тапты. Сапар қ орытындысы ретінде «Алтышар немесе Қ ытай провинциясы Нан-лудың (Кіші Бұ хара) алты шығ ыс қ алаларының жағ дайы тура-лы» тарихи ең бепн жазды. Бұ л ең бекте Ш.Уә лиханов мұ сылман тү рік халық -тары: ұ йғ ыр, қ азақ, қ ырғ ыз, езбек жә не дү нгендер мекендеген Шығ ыс Тү ркістанды Қ ытай ү кіметінің отарлық басқ ару жү йесінің ерекшеліктеріне алғ аш рет талдау жасады. Кіші Бұ хараның алты қ аласы — Жаркент. Хотан, Қ ашқ ар, Ақ су, Жанысар, Туфан бір-біріне тә уелсіз болды. Ө йткені, Қ ытай ү кіметі халық ты отарлық саясатқ а қ арсы кү реске шығ армаудың барлық амал-дарын жасағ ан болатын. Бү л округтарды басқ ару жү йесі осы мақ сатқ а қ ыз-мет етті. 1856-1861 жылдары Ш. Уә лиханов Петербургте қ ызмететті. Ол Бас штаб-тың Ә скери-есеп комитетінде, Азиялық департаментте, Орыс география-лық қ оғ амында жұ мыс істеді. Ш. Уә лиханов мұ нда шығ ыстанушылар В.В. Григорьев жә не В.В. Вельяминов-Зерновпен, ғ алымдар А.Н. Бекетов, В.П. Васильевтермен, достығ ы Семейде басталғ ан жазушы Ф.М.Достаев-скиймен, ақ ындар А.Н. Майков жә не Я.П. Полонскийлермен тығ ыз шығ арма-шылық ә рі достық байланыста болды. 1861 жылы кө ктемде ол қ атты науқ астанып, еліне қ айтады. 1865 жылы 10 сә уірде Тезек ауылында Кө шентоғ ан шатқ алында қ айтыс болды. Ш. Уә ли-ханов халқ ына бай ғ ылыми мұ ра қ алдырып кетті. Жоғ арыда айтылғ ан ең бек-терден басқ а, «Абылай», «Қ ырғ ыз шежіресі», «Ежелп қ ырғ ыздардың қ ару-лары жә не олардың ә скери сауыт-саймандары», «Сот реформасы туралы жазбалары», «Даладағ ы мұ сылмандық туралы», «Қ ырғ ыздардағ ы шаман-дық тың ізі», «Кө шпелі қ ырғ ыздар» т.б. ең бектерін атауғ а болады. Ол жан-жақ ты ә рі терең білімді азамат болды. Шоқ ан қ айда жү рсе де кө ргендерін суретке салып, эскиздер жасап отырғ ан. Орталық Азияның аз зерттелген аймақ тары Жетісу, Қ ырғ ызстан, Шығ ыс Тү ркістанның тарихы, этнографиясы, фольклоры, ә дебиеті, саяси, ә леу-меттік жә не экономикалық дамуы туралы қ ұ нды материалдар жинады Ол осындай ғ ылыми ізденістері арқ ылы орыс жә не ә лемдік ғ ылымдағ ы «ақ таң -дақ тарды» азайтуғ а езіндік ү лесін қ осып кетті. Ш. Уә лиханов алғ ашқ ылардың бірі болып қ азақ жә не қ ырғ ыз эпостары, фольклоры туралы тарихи деректердің ү лкен тобын ғ ылыми айналымғ а енгізді, тү ркі халық тары тарихының тү иінді мә селелері: этногенез, ә леуметтік қ ү рылымы, саяси жағ дайы, ұ лт-азаттық кү ресі, олардың ө міріндегі ислам-ның орны туралы ғ ылыми тү жырымдары мен кө зқ арастарын негіздеді. Осы кезең де қ азақ тың ағ артушы-педагог ә рі қ оғ ам қ айраткері Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) белсенді қ ызмет атқ арды. Ә кесінен ерте айырылғ ан ол ө зінің атасы, белплі би, Орынбор Шекаралық комиссиясының ә скери стар-шыны Балқ ожа Жаң быршиннің қ олында тә рбиеленеді. Содан кейін шекара комиссиясы жанында қ азақ мектебінде оқ ыды. Ыбырай Алтынсарин Қ азақ стан-дағ ы тү ң ғ ыш бастауыш жә не кә сіптік білім беруге арналғ ан мектептер ашқ ан қ айраткер. Оның белсенді қ ызметі нә тижесінде ө лкеде қ азақ қ ыздарына арнал-ғ ан қ олө нер, ауыл шаруашылық училищелері ашылды. 1879 жылы Ы. Алтын-сарин Торғ ай облысы мектептерінің инспекторы болып тағ айындалды. Қ ажырлы ағ артушылық қ ызметінің барысында педагогика, этнография, ауыз ә дебиеті саласында мынадай оқ у қ ұ ралдарын жазды: «Қ ыргыз хресто-матиясы», «Қ ырғ ыздарғ а орыс тілін ү йретудің бастапқ ы жетекшісі», соны-мен қ атар қ азақ халқ ының эпостық жырлары «Қ обыланды батыр», «Жә нібек батырдан» ү зінділер, тарихи материалдар - «Қ ыпшақ Сейітқ ұ л», «Байұ лы» жә не т.б. жариялады. Орыс географиялық қ оғ амының Орынбор бө лімінің «Жазбаларында» Ы. Алтынсарин қ азақ халқ ының этнографиясына қ атысты «Орынборғ а қ арай-тын қ ырғ ыздардың қ ұ да тү су, той жасау салт-дә стү рі туралы очерк», «Орын-бор ө лкесі қ ырғ ыздарының жерлеу жә не ас беру дә стү рлерінің очеркі» атты зерттеулерін жариялады. Ы. Алтынсарин қ азақ халқ ын оқ у-ағ арту ісі арқ ылы ғ ана ө ркениетке жеткізуге болатынын жақ сы тү сінді. XIX ғ асырдың екінші жартысында халық ауыз ә дебиеті де даму ү стінде болды. Халық ауызә дебиетіндеп непзп тақ ырыптар: тарихи оқ иғ алар, батыр-лардың ерліктері, ру аралық қ атынас, махаббат жырланды. Бұ л кезең де ақ ын-дар Шө же, Шортанбай, Сү йінбай, Жамбыл, Сара сынды ақ ындар халық сү йіспеншілігіне бө леніп, кең інен танымал болды. Осы кезең нен бастап дә стү рлі халық ауыз ә дебиетімен қ атар жазба ә де-биеті де қ алыптаса бастады. Оның кө рнекті ө кілі Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904) болды. Абай бұ рынғ ы Семей облысының Шың ғ ыс тауында, Тобыкты руының ағ аманының отбасында дү ниеге келді. Ол алғ ашқ ы білімін ауыл молдасынан, кейін Семейдеп Ахмет Риза медресесінен алды. Ол қ азақ халқ ының жыр-дастандарымен, қ исса ә ң пмелерімен сусындап ө сті. Абай қ азактың ауыз ә дебиетін, шығ ыс поэзиясы мен орыс, еуропа клас-сиктерінің ә дебиетін ү йлестіре отырып игерді Ол 1886 жылы ақ ындық шы-ғ армашылығ ының бастауы болғ ан «Жаз» дегө н ө лең ін жазды. Абай А. Пушкин, М. Лермонтов, Гете шығ армаларын қ азақ тіліне аударды. Халқ ының ру-хани ә леуетіне терең сің ген жә не оның мұ ң -мұ қ тажын жү регіне жақ ын қ абыл-дағ ан Абайдың шығ армалары «қ азақ халқ ының айнасы» болып табылады. Абайдың философиялық кө зқ арасы «Ғ ақ лия» атты қ арасө здерінде жан-жақ ты кө рініс тапқ ан. «Ғ ақ лияда» нақ ыл сездер, тә лімдік мысалдар, фило-софиялық ой-толғ амдар арқ ылы қ азақ халқ ының жетістіктері мен кемшілік-терінің табиғ атына терең талдаулар жасағ ан. Абай Қ ұ нанбаев қ азақ руха-ниятына аса қ ажет болғ ан қ оғ амдық сын мен ө зіндік ақ ындық мектебін қ алып-тастырды. Бұ л тарихи кезенде Қ азақ станда «Акмолинские областные ведомости», «Оренбургский листок» жә не т.б. газеттер басылып шығ а бастады. 1870 жылы 28 сә уірде «Тү ркістан уалаяты» газетінің қ азақ жә не ө збек тілдеріндегі бірінші номері жарық кө рді. Музыка ө нері де жаң а сапалық дең гейге кө терілді. Кең байтақ қ азақ жерінің ә р ө ң ірінде кү йшілер мектебі мен сал-серілер мектебі қ алыптасты. Ә р ө ң ір мектебі ө зіндік қ айталанбас ө нерімен ерекшеленді. Мысалы, кү й ө нерінде қ азақ жерінің батыс ө ң ірінде «тө кпе кү й» бағ ыты ерекше дамыса, солтү стік жә не шығ ыс ең ірінде «шертпе кү й» мектебі қ алыптасты. XIX ғ асырда қ азақ музыка ө нерінде терең із қ алдырғ ан, музыкалық мұ ралары бү пнп кү ннің ру-хани қ ұ ндылығ ына айналғ ан дү лдү лдер қ атарында Қ ұ рманғ азы Сағ ырбай-ұ лы, Дә улеткерей Шыгайұ лы, Тә ттімбет Қ азанғ апұ лы, Ық ылас Дү кенұ лы сын-ды дарынды кү йшілер: Сепз сері, Біржан сал Қ ожағ ұ лұ лы, Ақ ан сері Қ орам-саұ лы, Жаяу Мұ са Байжанұ лы, Мұ хит Мералыұ лы сияқ ты кө птеген сал-сері-лер болды. Мысалы, Қ ұ рманғ азының бізге мә лім 60-тан астам кү йлері, со-лардың ішінде «Сарыарқ а», «Балбырауын», «Тү рмеден қ ашқ ан», «Кішкен-тай» жә не т.б. қ азақ музыка мә дениетінің асыл қ азынасына кіретін аспаптық шығ армашылық тың биік шың ы ретінде бағ аланады. Ал Дә улеткерейдің 40-тан астам куйлері бупнп ұ рпақ қ а мұ ра болып қ алғ ан. Бұ л кезең қ ылқ алам шеберлерінің Қ азақ стан, оның табиғ аты, халқ ының ө мірі жайында салынғ ан сурет ө нерінің туындыларымен белплі болды. Мә се-лен, 1847-1857 жылдары Қ азақ жерінде айдауда болғ ан Т.Г. Шевченконың қ ылқ аламынан туғ ан «Ат ү стіндегі қ азақ», «Қ азақ балалары», «Байғ ү стар» деген т.б. қ азақ ө мірін бейнелейтін туындылары бү пнп кү нге жеткен. 1860-70 жылдары суретші В.В. Верещагин «Хазірет Йассауи мешіті», «Алатау тауларында» сияқ ты ү здік суреттерін салғ ан. Ө йткені бұ л кезде ол Тү ркістан ө ң ірінде саяхатта болғ ан еді. Сондай-ақ ү й ішін, ыдыс-аяқ, жиһ аздарды безендіру, тері, жү н, ағ аш, темір, тас ең цеу арқ ылы тұ рмысқ а қ ажетті бұ йымдар жасау халық тық қ олө нердің жоғ ары дә режеде дамығ анын айғ ақ таса керө к. XIX ғ асырдың екінші жартысында Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени дамуы Ресей империясының ө лкені толық отарғ а айналдыру процесіне тікелей байланысты болды.

Билет

Неолит ескерткіштері, Қ азақ стан территориясындағ ы неолит дә уірінің тұ рақ тары, рулық қ ауымны аналық тан аталық қ а кө шуінің басталуы

4-билет.1-сұ рақ