Білқайыр хандығы,хандық биліктің нығаюы және мемлекеттік құрылымы

ХҮ ғ. 20-жылдарында Қ азақ станның орталық, батыс жә не солтү стік-батыс аймақ тарында тә уелсіз феодалдық иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан ұ рпағ ы Ә білқ айыр (1428-1468) осы аймақ тардағ ы билікті қ олына алды. Ол Сырдария бойындағ ы қ алалар мен Хорезм ү шін Темір ұ рпақ тарымен ұ зақ соғ ысты. Шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тың бытыраң қ ы тайпаларының басын қ осып «Кө шпелі ө збектер мемлекетін» қ ұ рды.Ә білқ айыр хандығ ының территориясы батысында Жайық тан бастап, шығ ысында Балқ аш кө ліне дейін, оң тү стігінде Сырдарияның тө менгі жағ ы мен Арал ө ң ірінен солтү стігінде Тобылдың орта ағ ысы мен Ертіске дейінгі ұ лан байтақ жерді алып жатты. Астанасы – алғ ашқ ыда Тура, 1431 жылдан Орда-Базар, 1446 жылдан Сығ анақ. Халқ ы - ө збектер деп аталғ ан тү рік тайпалары (қ ыпшақ тар, қ оң ыраттар, наймандар, маң ғ ыттар, қ арлұ қ тар, қ аң лылар, ү йсіндер т.б.). Елді 40 жыл билесе де, Ә білқ айыр хан мемлекетінің ішкі саяси жағ дайын тұ рақ ты ете алмады. Мемлекет бір орталық тан басқ арылмай бірнеше иеліктерге бө лініп, оларды Шың ғ ыс ә улетінің билеушілері басқ арып, олардың арасында билік ү шін толассыз соғ ыстар тоқ тамады.Ә білқ айыр хан ө з билігін нығ айтып, жаң а жерлер қ осып алу ү шін кө птеген соғ ыстар жү ргізіп 1430 жылы Тобыл ө зені бойында Шайбани ұ рпағ ы Махмұ т Қ ожаханды жең ді, Хорезмді басып алып, Ү ргенішті талқ андады. Сырдария ө ң іріндегі далада Жошы ә улетінің Махмұ д жә не Ахмет хандарын жең іп, Орда-Базар қ аласын тартып алды. 1446 жылы Мұ стафа ханды тізе бү ктіреді. Сырдария бойындағ ы Сығ анақ, Созақ, Ақ қ орғ ан, Ө згент, Аркө кті жаулап, Сығ анақ ты астана етті.ХҮ ғ. 50-жылдары Самарқ анд, Бұ харды шабуылдап, осы ө ң ірдегі Темір ұ рпақ тарының ішкі саяси ө міріне араласты. Бірақ та 1457 жылы Ө з Темір бастағ ан ойраттардан Сығ анақ тү бінде жең іліп, онымен ө зін қ орлайтындай ауыр шарт жасасты.Бұ л жағ дай Ә білқ айыр ханның саяси беделін тө мендетті. Нә тижесінде ХҮ ғ. 50-жылдарының аяғ ында Кө шпелі ө збектер мемлекетінен Жә нібек пен Керей сұ лтандар бастағ ан халық тың бір тобы Моғ олстанғ а кө шіп кетті. Оларды жазалау ү шін 1468 жылы Ә білқ айыр хан Моғ олстанғ а жорық қ а аттанып, жолда кенеттен қ айтыс болды. Осыдан кейін Ә білқ айыр хандығ ы ыдырап кетті.Ә білқ айырдың мұ рагері Шайх-Хайдар хан ішкі тартыста ө лтірілді. Ал Ә білқ айырдың немересі Мұ хаммед Шайбани (1470-1510) қ азақ хандарымен Сырдария мен Қ аратау аймағ ындағ ы қ алалар ү шін ұ зақ соғ ыс жү ргізді. Қ азақ хандығ ы қ ұ рылғ аннан кейін Ә білқ айырдан тарағ ан Шайбанилар ұ рпағ ының Шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тағ ы билігі бітеді. Бұ л жерлердегі билік қ азақ хандарына толық кө шті. ХҮ І ғ. басында кө шпелі ө збектердің бір бө лігі Шайбанилердің бастауымен Мә уереннахрғ а кө шіп кетті. Ондағ ы Темір ұ рпақ тарынң билігінің ә лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағ ы ө кімет билігін тартып алды. Қ азақ стан жерінде қ алғ ан тайпалар Қ азақ хандығ ының қ ол астына қ арайды. XV ғ асырдың 50-ші жылдары Ә білхайыр Мә уеренахрдағ ы Темір ұ рпақ тарының ішкі тартысына араласып, Самарқ анд пен Бұ харағ а талау-тонау жорық тарын жү ргізді. Соғ ыстар барысында Ә білхайыр қ анша жерлерді қ осып алғ анымен, хандық ішінде саяси берік бірлік болмады, ә леуметтік-экономикалық қ айшылық тар кү шейді. Ірі феодалдық топтар, ру басылары, сұ лтандар оны қ олдамады, қ арсы шығ ып отырды. Ә білхайыр мемлекетінің ішкі ә лсіздігі, Шың ғ ыс ә улеті арасындағ ы тоқ таусыз қ ырқ ыстар, кө шпелі рулар мен тайпалар сұ лтандарының ө з алдына бө лінуге ұ мтылуы 1456–1457 жылдардағ ы Ә білхайырдың Ү з-Темір-Тайшы басқ арғ ан ойраттармен Сығ анақ маң ындағ ы шайқ аста кү йрете жең ілуіне алып келді. Ол Тү ркістандағ ы талан-таражғ а тү скен қ алаларын тастап, Дешті-Қ ыпшақ даласына кетуге мә жбү р болды. Тек 60-жылдардың басында ғ ана Ә білхайыр Сырдария бойындағ ы бұ рын ө зі жаулап алғ ан қ алаларына қ айта оралды. Осы жерден Ә білхайыр 1468 жылы Моғ олстанғ а қ арсы жорық қ а кетіп бара жатқ анда кенеттен қ айтыс болды.Ішкі жә не сыртқ ы қ айшылық тардың шиеленісуі, бітпейтін феодалдық соғ ыстар мемлекеттің шаң ырағ ын шайқ алтып, Ә білхайыр хандығ ының ыдырап тарауына ұ рындырды. Сө йтіп Шайбан ә улетінің Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тағ ы билігі тоқ тады. Кө шпелі ө збек тайпаларының бір бө лігі XVI ғ асырдың бас кезінде Мә уеренахрғ а кө шіп кетті. Қ азақ стан жерінде қ алып қ ойғ ан ру-тайпалар қ азақ хандарының қ ол астына кірді. Темір ұ рпақ тары ө кіметінің ә лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағ ы ө кімет билігін басып алды.