Шаруашылығы. 12 страница

79.Патшалық Ресейдің Оң тү стік Қ азақ станды жаулап алу барысы жә не оның салдары. 1850-1860 жылдардағ ы Оң тү стік Қ азақ станды Ресейдің басып алуы Қ азақ станды отарлаудың соң ғ ы кезең і ретінде сол дә уірде оң тү стік Қ азақ стан аумағ ын алып жатқ ан Қ оқ ан, Бұ қ ар жә не Хива хандық тарына қ арсы ресейлік ә скери жорығ ынан кейін орын алды.Қ азақ станның бұ дан кейінгі тағ дырының жалпы бейнесі қ оғ амдық прогресстің еуропалық ү лгісімен, соның ішінде Ресейдің мемлекеттігі мен оның халқ ының тағ дырымен байланысты болды.XIX ғ асырдың бірінші жартысында қ азақ тардың кө пшілігі отырық шылық қ а ауысып, егіншілікпен айналыса бастайды, бұ л Ресейдің ішкі облыстарынан қ оныс аударып келген орыс шаруаларына қ азақ тардың кең қ ұ нарлы жерлерін тартып алып беруімен тү сіндіріледі. Қ азақ станның экономикасы Ресейдің шаруашылық қ ызметі аясына біртіндеп кіре берді. Оның аумағ ында ө ндірістің, кө ліктің, сауданың кө птеген салалары қ арқ ынды дами бастайды. Ұ лттық жұ мыс тобын, зияткерлерді қ алыптастыру жү ргізілді.Жаппай ә леуметтік-экономикалық сараптаулармен бірге Қ азақ станда этномә дени синтездеу ә рекеттері жә не орыстың рухтандырушылығ ының ү здік ү лгілері тү рінде еуропалық ө ркениет жетістігінің жергілікті жағ дайына ү йрену жә не ө з халқ ы ү шін қ олайлы мә дени перспективадағ ы қ азақ тың шығ армашыл зияткерлерін іздеу ә рекеттері жү зеге асырылады. Осы іздеулерді ө з қ ызметімен іске асырғ ан керемет оқ ымысты Шоқ ан Уә лиханов (1835-1865) – ол батыс оқ ымыстылары арасында бірінші болып ө з кезегінде сыртқ ы ә лемге беймә лім Қ ашқ ариғ а барғ ан жә не ұ лы ауызша шығ армашылығ ындағ ы шығ арма – «Манас» эпосын жазғ ан тамаша оқ ымысты-шығ ыс зерттеушісі. Қ азақ мә дениетінің тарихында ұ лы ойшыл-ақ ын Абай Қ ұ нанбаевтың (1845-1904) ролі ерекше. Қ азақ тың ә деби тілінің негізін қ алаушылардың бірі, қ азақ тың жазба ә дебиетінің классигі, ол тек дарынды ақ ын ғ ана емес, шығ ыс, орыс жә не еуропа ә дебиеттері шығ армаларының шебер аудармашысы.Қ азақ елін отаршылдық тан босатуғ а тырысқ ан жә не Қ азақ станның ұ лттық тә уелсіздігіне ұ мтылғ ан, қ азақ елінің ұ лттық -бостандық қ озғ алысын басқ арғ ан жә не 1917-1918 жылдары «Алаш» партиясын жә не «Алаш-Орда» ү кіметін ұ йымдастырғ ан келесі қ азақ зиякерінің тағ дыры қ айғ ылы. Бұ л тек саяси қ ызметпен айналысып қ ана қ оймай, ірі мә дени-ағ артушылық жұ мыстарды, ә деби-публицистикалық қ ызметті, ғ ылыми зерттеулерді жү зеге асырғ ан Ә лихан Бө кейханов, Ахмет Байтұ рсынов, Міржақ ып Дулатов жә не басқ алары. Ә сіресе ө зінің ойларындағ ы тұ рақ ты жалпы адами гуманистік қ ұ ндылық тарды насихаттағ ан дү р ақ ын-ойшыл Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лының ролі айрық ша. Бұ лардың барлығ ы Кең ес билігі орнағ ан жылдары қ удалауғ а ұ шырап, атылды.

80.Ресей империясының 1867-1868 жж. Қ азақ стандағ ы реформалары жә не олардың нә тижелері. 1865 жы­лыү кіметҚ азақ да­ласынбасқ аруту­ралы «Ере­женің» жо­басында­яр­лауү шінДа­лалық ко­мис­сияқ ұ рды.Оның қ ұ ра­мына Ішкі істер ми­нистрліктің жә не жергілікті ге­нерал-гу­бер­на­тор­лық тар­дың ө кілдері кірді. Ре­сей Қ азақ стан­ды басқ ару­дың бұ рынғ ы жү йесін тү бірімен қ ай­та қ ұ ру міндетін алғ а қ ой­ды. Ре­фор­ма­ны да­яр­лау кезінде қ алың бұ қ ара­ның кө ң іл кү йі на­зарғ а алын­ба­ды. Ш. Уали­ханов Қ азақ стан­да ха­лық тың ө зін-ө зі басқ ару­ына негіздел­ген ә кімшілік билік жү йесін енгізуді ұ сын­ды. «Сот ре­фор­ма­сы жө ніндегі жаз­ба­ларын­да» ол қ азақ халқ ы ү шін ә ле­уметтік-эко­номи­калық жаң ашыл­дық тар­ды аса маң ыз­ды деп есеп­теді.

81.Ә кімшілік-сот реформасын аяқ тау, 1886 жә не 1891 жж. ө лкені басқ ару жө ніндегі ережелер. 1886 жыл­дың 2-ма­усы­мын­дағ ы Тү ркістан ө лкесін басқ ару ту­ралы ере­же. III Алек­сандр пат­ша­ның Тү ркістан ө лкесін басқ ару ту­ралы 1886 жылғ ы 2 ма­усым­да қ ол қ ойғ ан Жар­лығ ы кең -бай­тақ ө лкені басқ ару­дың бү кіл қ ұ ры­лымы­на ре­фор­ма жа­са­уды бас­тап берді. Жаң а ере­жеге сә й­кес Тү ркістан ге­нерал-гу­бер­на­тор­лығ ына ү ш об­лыс: Сыр­да­рия, Ферғ ана, Са­марқ анд кіргізілді. Кейінірек­те, 1897 жы­лы, Жетісу об­лы­сы да жаң а ге­нерал-гу­бер­на­тор­лық тың қ ұ ра­мына берілді. Об­лыстар­дың билігі ә ске­ри гу­бер­на­тор­ларғ а берілді. Ха­лық са­ны 800 230 адам, жер кө лемі 353 430 шар­шы шақ ырым бо­латын, кө ршілес Жетісу об­лы­сы 6 уез­ден: Вер­ный, Қ апал, Лепсі, Пішпек, Прже­валь­ский жә не Жар­кент уез­дерінен тұ рды.1886 жылғ ы Ере­женің негізгі ө зегі бү кіл жер қ орын мем­ле­кеттің меншігіне бе­ру бол­ды, ол қ азақ тар­дың эко­номи­калық ә л-ауқ аты­ның негізгі ны­саны – мал ша­ру­ашы­лығ ына ора­сан нұ қ сан келтірді. Жерді мем­ле­кеттік меншік деп жа­ри­ялап, жергілікті ха­лық ты жерін бей­мерзім жалғ а бе­рушілер деп қ арағ ан ү кімет, соң ғ ыла­рына «мал жаюғ а, то­пырақ жә не тас, бал­шық жи­науғ а» қ ұ қ ық бе­ре оты­рып (253-бап), но­мад­тардан қ ұ нар­лы алап­тардың алып қ ойылу­ын тез­детті, ол XX ғ асыр­дың ба­сын­да сто­лыпиндік аг­рарлық ре­фор­ма­лар­дың жү ргізілуімен аяқ тал­ды. 1886 жылғ ы Ере­женің отар­шылдық бағ ыты са­лық жү йесінен де ө з кө рінісін тап­ты. Ол 1867 жылғ ы Уақ ыт­ша ере­женің бап­та­рын қ ай­та­лады; ә р тү рлі міндет­керліктердің кө лемін кө бей­тті. Мы­салы, шаң ырақ алы­мы 4 сомғ а дейін кө бейтілді. Сот қ ұ ры­лымын­дағ ы ө згерістер Ере­жеде кө рсетілген жаң алық тар­дың іске асы­рылу­ын заң тә ртібімен қ ам­та­масыз ету­ге тиіс бол­ды жә не ол ры­нок­тық қ аты­нас­тарғ а тар­тылғ ан ә ле­уметтік жіктердің мү дде­лерін қ орғ ауды кө здеді. Негізгі ү ш сот инс­тан­ци­ясы – бітістіруші судья, об­лыстық сот жә не ү кіметтік Се­нат отар­шылдық тә ртіптер енді ғ ана ор­нығ а бас­тағ ан жағ дай­лар­да қ оғ ам­ның тіршілігін қ ұ қ ық тық жағ ынан қ ам­та­масыз етуді рет­те­ген бұ рынғ ы заң ере­желерін жоқ қ а шығ ар­ды. 1891 жыл­дың 25 на­уры­зын­дағ ы Да­лалық об­лыстар­ды басқ ару ту­ралы ере­же. Ө ң де­уші ө неркә сіптің ұ лғ аюы, кен ө ндіретін ө неркә сіптің бірша­ма тез да­муы, жаң а темір жол желілерінің са­лынуы, ур­ба­низа­ция ү рдісі, жұ мыс­шы та­бының қ алып­та­суы – осы­ның бә рі жи­нақ тап алғ ан­да ә ле­уметтік-эко­номи­калық фак­торлар­дың бү кіл жү йесінің ө зге­руіне ә кеп соғ ып, Қ азақ стан­ды отар­лық шет ай­мақ қ а ай­нал­дырды, барғ ан сайын нығ айып ке­ле жатқ ан ры­нок­тық кә сіпкерлікті заң арқ ылы қ ам­та­масыз етті.Ерек­ше Ко­митеттің пікірі бойын­ша, «бірінші алғ ашқ ы ере­женің» бар­лық ө згерістері «оның уақ ыт­ша си­патын жоюғ а» жә не оны жү зе­ге асы­ру ба­рысын­да «іс жү зінде кез­дестірілген» ала­уыз­дық ата­улы­ны неғ ұ рлым «дә л ре­дак­ци­ялау» арқ ылы жоюғ а, сон­дай-ақ «им­пе­ри­яның басқ а бө лімдеріне неғ ұ рлым қ олай­лы ке­луі мү мкін негіздер­де» басқ ару жә не сот жү йесін да­мытуғ а, то­лық ты­руғ а тиіс бол­ды. Ұ сы­нылып отырғ ан «Ере­же» ка­пита­лизмнің «кең ейе» да­му­ына бай­ла­ныс­ты ө згерістерді ес­ке­ру негізінде Қ азақ стан­дағ ы Ре­сей ә ске­ри-ә кімшілік ө кіметін ор­нық ты­ру ү рдісін аяқ тауғ а тиіс бол­ды. Со­нымен, 1891 жыл­дың 25 на­уры­зын­дағ ы пат­ша жар­лығ ын Қ азақ стан­ның ә р тү рлі тілде сө й­лейтін халқ ының ө мірін қ ай­та қ ұ руғ а ны­сана­лы тү рде жа­салғ ан ә ре­кет деп қ арау ке­рек. Жаң а ре­фор­ма­ны қ абыл­дау уақ ыты им­пе­рия халқ ының са­яси бел­сенділігінің жан­да­ну­ымен, азат­тық қ озғ алы­сының ө рістеуімен ерек­ше­ленді. Об­лыстар­ды басқ ару жү йесі тә ртіпке келтірілді: пат­ша­ның қ ала­уы бойын­ша ар­на­улы «пат­ша жар­лығ ымен» тағ айын­да­латын жә не бо­саты­латын, да­лалық ге­нерал-гу­бер­на­торы­на бағ ына­тын Ақ мо­ла, Се­мей жә не Жетісу об­лыста­рының Бас басқ ар­ма­лары қ ұ рыл­ды. 1891 жылғ ы ере­жеде да­лалық об­лыстар­дағ ы сот қ ұ ры­лысы­на еле­улі то­лық ты­рулар мен нақ ты­ла­улар жа­сал­ды. Ең ал­ды­мен он­да «Уақ ыт­ша ере­женің» кө шпелілерді де, оты­рық шы­лар­ды да Ре­сейдің ішкі гу­бер­ни­яла­рының се­лолық тұ рғ ын­да­рына тең естіру ту­ралы ба­бы нығ ай­тыл­ды.Ү кіметтің бұ рынғ ы сот жү йесін қ ат­ты ө згер­туіне се­беп болғ ан негізгі міндет ис­лам ша­риғ атын уағ ыз­да­ушы би­лерді жә не қ ұ қ ық тық жү йені ығ ыс­ты­рып шығ ару, олар он­дағ ан ғ асыр­лар бойы пай­да­ланып кел­ген жең ілдіктерді жою бол­ды. Жаң а ере­же би­лер со­тын жойып, ха­лық со­ты де­ген жал­пы ата­умен қ ұ қ ық тық қ ұ ры­лыс­тың жаң а қ ұ ры­лымын енгізді.Жал­пы алғ ан­да 1886–1891 жыл­дардағ ы Ере­же XIX ғ асыр­дың аяғ ын­дағ ы Қ азақ стан­ның ә ле­уметтік-эко­номи­калық да­му жағ да­ят­та­рын кө рсе­те оты­рып, XIX ғ асыр­дың 20-жыл­да­рының ө зінде-ақ бас­талғ ан жаң алық тар­дың жалғ асы жә не аяқ та­ушы ке­зең і бол­ды.Тұ тас алғ анда 1886-1891 жылдардағ ы реформалар отаршылдық жә не феодалдық езгіні кү шейте тү суге бағ ытталғ ан еді.

82.1867-1868 жж. «Уақ ытша ереже» енгізілуіне қ арсы Орал, Торғ ай жә не Маң ғ ыстаудағ ы қ азақ тардың кө терілістерінің барысы жә не нә тижесі.
Орал, Торғ ай об­лыста­рын­дағ ы кө теріліс (1868–1869 жж.) «Уақ ыт­ша ере­женің» енгізілуі Ор­та жү зде қ ар­сы­лық қ а кез­деспеді, сө йтіп кө теріліс негізінен Кіші жү зді қ ам­ты­ды. Зерт­те­уші Н. А. Се­реда Орал об­лы­сын­дағ ы ашу-ыза­ның се­бебі «ха­лық пен ре­фор­ма­лар­да» емес, қ азақ тар­ды сұ лтан­дар арқ ылы басқ ару ә дісінде деп білді. Кө шпелі ха­лық тың ашу-ыза­сын туғ ызғ ан фак­торлар­дың бірі ү кіметтің фис­калдық са­яса­тының қ атай­ты­луы еді. Оның ү стіне қ атар­дағ ы кө шпелілер мен ауқ ат­ты от­ба­сылар бірдей міндет­керлік атқ ар­ды. Мұ ның ө зі пат­ша ө кіметінің қ азақ қ оғ амы­ның ар­тық шы­лық та­ры, топ­та­ры жө ніндегі қ амқ ор­шы­лық са­яса­тының кө рінісі бол­ды; са­лық тар мен басқ а да міндет­керліктердің кү рт кө бейтілуі Орал, Торғ ай об­лыста­рын­да ха­лық тық бой кө рсе­тулердің бас­та­лу­ына тү рткі бол­ды.Пат­ша «Уақ ыт­ша ере­жені» мақ ұ лдағ ан­нан кейін ү кіметтің бірден дерлік жү зе­ге асы­рыла бас­тағ ан са­лық са­яса­тына қ азақ тар­дың на­разы­лығ ы 1868 жылғ ы қ ара­шаның аяғ ына қ арай қ ару­лы қ ар­сы­лық қ а ұ лас­ты. На­шар қ ару­ланғ ан, бірақ жер жағ дайын та­маша білген кө терілісшілер­ге қ ар­сы қ имыл­дағ ан шағ ын ка­зак шолғ ын­шы­лары олар­дың те­ге­урінін ә лсіре­те ал­ма­ды.Жа­зала­ушы­лар­дың неғ ұ рлым ұ йым­дасқ ан қ имыл­да­ры 1869 жыл­дың кө ктемінен бас­та­лады. На­урыз айының ба­сын­да Орын­бордан Жем ауда­нына екі жү здік ка­зак от­ря­ды жіберілді. Бірақ да­лада ке­ле жатқ ан кезінде от­ряд ү кіметтің ә лі де ре­фор­ма енгізу­ге ба­тылы бар­май отырғ ан Қ об­да жә не Елек ө зен­дерінің бойын­да қ имыл жа­сап жү рген «қ азақ тар қ арақ шы­лары­ның» ша­бу­ылы­на ұ шы­рады. Кө терілісшілердің бұ л то­бы біріне Ханғ али Арс­ла­нов сұ лтан, екіншісіне Ық ылас До­сов бас­шы­лық ет­кен екі жа­сақ тың біріккен кү ші болғ аны анық тал­ды.

Кө теріліс Орал об­лы­сының солтү стік-ба­тыс аудан­да­рын, атап айтқ ан­да, бұ рынғ ы ха­лық кө терілістері бойын­ша да отар­шылдық қ а қ ар­сы қ озғ алыс­тарғ а бел­се­не қ атысқ аны аң ғ арылғ ан жа­уын­гер та­бын, шекті ру­лары­ның қ оныс­та­рын кең қ ам­тығ ан. Бұ л жо­лы да та­бын­дар ре­фор­ма­дан кейінгі ке­зең дегі отар­шылдық қ а қ ар­сы кү рес­ке еле­улі ү лес қ ос­ты.

Маң ғ ыс­та­удағ ы кө теріліс (1870 ж.)

«Уақ ыт­ша ере­же» Маң ғ ыс­та­уда 1870 жы­лы енгізілді. Пат­ша ә кімшілігі Маң ғ ыс­та­удың негізгі халқ ы – адай руы «Уақ ыт­ша ере­жені» кү рессіз қ абыл­да­май­ды деп қ ауіптенді жә не оны жү зе­ге асы­ру ү шін неғ ұ рлым қ олай­лы жағ дай­лар­ды кү тті.

Маң ғ ыс­тау прис­та­вы под­полков­ник Ру­кин да­ла тұ рғ ын­да­рының қ иын жағ дайымен са­нас­пай, адай­лар­дан 1869–1870 жыл­дар ү шін шаң ырақ алы­мын жаң а та­риф­ке сә й­кес де­реу енгізуді та­лап етті; кө пте­ген жергілікті тұ рғ ын­дар, со­ның ішінде Бо­зашы тү бегінің ба­лық шы жа­тақ та­ры Ру­киннің та­лабын орын­да­удан бас тарт­ты. Адай­лар­дың жай­лауғ а кө шуін кү штеп тоқ та­туғ а ты­рысқ ан Ру­киннің ой­лан­бай жа­сағ ан ә ре­кет­тері жер-жер­де кө терілістің бас­та­лу­ына се­беп бол­ды. Кө терілісшілердің же­текшісі Иса Тілен­ба­ев қ алың бұ қ арағ а бас­шы­лық ету­де ше­берлік жә не жа­зала­ушы­лар­мен келіссө здер­де дип­ло­мати­ялық ә дептілік та­ныт­ты. Кө терілісшілер сә уір айының ба­сын­да Ни­кола­ев ста­ница­сына, Алек­санд­ровск фор­ты­на ша­бу­ыл жа­сады, алай­да олар сә тсіздікке ұ шы­рады. Пат­ша­лық ө кімет орын­да­рын кө шпелілердің ба­тыл­дығ ы қ орқ ыт­ты, мұ ның ө зі олар­ды қ осым­ша ә ске­ри кө мек сұ рауғ а мә жбү р етті; Кав­каздан тың кү штердің ке­луі кү штердің арақ аты­насын ө згертті. Қ озғ алыс­ты ба­суғ а бас­шы­лық жа­сау қ олы­на шоғ ыр­ланды­рылғ ан граф Ку­та­исов «ең жа­байы, дө рекі жә не жа­уын­гер қ азақ тар­ды» ты­ныш­танды­рудың ө з жос­па­рын ұ сын­ды. Граф­тың жос­па­рын­да «елдің ішіне те­рең дей еніп, он­да жергілікті адай­лар ө здерінің кө шуі ү шін қ ажет болғ ан кез­де ай­на­лып ө те ал­май­тын­дай бекіністерді ал­дын ала ба­сып алып», сол арқ ылы олар­дың шегінетін жо­лына ке­дергі жа­сау, «бағ ынуғ а мә жбү р ету» кө зделді. Орыс от­рядта­рының алуы ү шін қ олай­лы бекіністер ретінде Ку­та­исов Маң ғ ыс­та­удың Кин­дері шығ анағ ынан жә не Ү стірт қ ыра­тының солтү стік бө лігінде, Орын­бор да­ласы­мен «кө ршілес» жатқ ан Сағ ым алқ абы­нан жү з шақ ырым жер­дегі Бе­сақ ты шатқ алын таң дап ал­ды. Граф­тың жос­па­ры сә тсіздікке ұ шы­рағ ан жағ дай­да Орын­бор ө лкесінің ге­нерал-гу­бер­на­торы Н. А. Кры­жановс­кий жергілікті тұ рғ ын­дардың Ү стіртке, «бейбіт ауыл­дарғ а ө здерінің шегіне кірер жо­лын жа­уып тас­та­уды ұ сын­ды». Қ озғ алыс же­текшілерінің Хи­уа хан­дығ ына оның та­рапы­нан сырт­тай қ ол­да­уды қ ам­та­масыз ету­ге ү міт ар­тып де­лега­ция жібе­руі жергілікті ө кімет орын­да­рын тағ ы да ма­засыз­дандыр­ды. Оның ү стіне пат­ша ө кіметі оң тү стік ай­мақ ты ба­сып алғ ан­нан кейін Хи­уаның Ре­сей сияқ ты қ ұ діретті ә ске­ри дер­жа­вамен жан­жалғ а ба­руы екіта­лай бо­латын. 1870 жыл­дың жел­тоқ са­нын­да қ озғ алыс­тың же­текшілері До­сан Тә жи­ев, Ер­жан, Ертімбет Қ ұ лов­тар, Иса Тілен­ба­ев жә не олар­дың кө пте­ген серіктері 3 мың шаң ырақ пен Хи­уа хан­дығ ының шегіне ө тті.Кө терілістің негізгі қ озғ аушы кү ші – қ азақ ша­ру­ала­ры ө з қ атар­ла­рын берік біріктіру­ге қ ол жеткізе ал­ма­ды, мұ ның ө зі са­ны жө нінен бол­ма­шы жа­зала­ушы от­рядтар­дың ха­лық қ ар­сы­лығ ының негізгі ошақ та­рын тұ ншық ты­ру­ына мү мкіндік берді; қ азақ ша­ру­ала­рының ру­лық тар ө рістері мү дде­лері отар­шыл им­пе­ри­яның ә ске­ри қ ұ ра­мала­рының ө зінің ұ йым­да­суы жағ ынан едә уір кем тү скен кө терілісшілер жа­сақ та­рын­дағ ы тұ рақ та­ма­ушы­лық ты туғ ыз­ды. Кө теріліс шағ ын си­пат­та болғ аны­мен, оның ге­ог­ра­фи­ялық шең бері тым ауқ ым­ды бол­ды – бү кіл дерлік Ба­тыс Қ азақ стан, Солтү стік Қ азақ стан­ның бір бө лігі қ азақ ша­ру­ала­рының бой кө рсе­тулерімен қ ам­ты­лып, «Уақ ыт­ша ере­женің» жү зе­ге асы­рылу­ын қ иын­датты.

83.XIX ғ. Аяғ ы – XX ғ. Басында орыс шаруаларын Ресейден Қ азақ станғ а қ оныс аудару.

Орыс шаруалардың Қ азақ станғ а қ оныс аудару. 1861ж. 19 ақ паннындағ ы ЕРЕЖЕ Ресейдің бірде-бір аграрлық мә селесін аяғ ына дейін шеше алмады.
Осындай жағ дайда Ресей ү кіметі, біріншіден, ішкі губерниялардағ ы ә леуметтік тоқ уларды ә лсірету жә не жер мә селесін ө зінше шешу ү шін орыс шаруаларын шығ ыс аудандарғ а қ оныс аудартуғ а ұ йғ арды.
Екіншіден, шаруалардың бір бө лігін ұ лттық аудандарғ а кө шіре отырып, патша ү кіметі ө зіне ә леуметтік тірек жасамақ болды.
Ә уелгі кезде патша ү кіметі қ азақ ө лкесін ә скери, яғ ни казак – орыс отарлауымен шектелді. Ресейдің отарлық аудандарынан шаруаларды Қ азақ станғ а қ оныс аударту ХIX ғ асырдың 60-жылдарының ортасында басталды. XIX ғ асырдың 70-жылдарынан Ақ мола, Семей, Жетісу, Орал, Сырдария, Торғ ай облыстарына орыс-украин шаруаларын қ оныстандыру жаппай етек алды. Жетісу облысының губернаторы Г.А. Колпаковскийдің ұ сынысына сай, 1868 жылы жетісуда шаруаларды қ оныстандыру туралы жаң а ереже қ абылданды. 1883 жылғ а дейін кү шін сақ тағ ан бұ л қ ұ жатқ а сә йкес жан басына 30 десятина мө лшерде жер берілді, бірқ атар басқ а да жең ілдіктер қ арастырылды.
1883 жылы Жетісу облысында жаң адан келушілерді, сондай-ақ Шығ ыс Тү ркістаннан қ оныс аударғ ан ұ йғ ырлар мен дү нгендер орналастыру туралы жаң а ереже бекітілді. Енді жан басына берілетін жер ү лесі 30 емес, 10 десятина болып белгіленді, сонымен қ атар қ оныстанушы орыс шаруалары салық тар мен міндеткерліктерден ү ш жылғ а босатылды. Ә рине, Жетісуда жердің тапшылығ ы жә не далалық аудандардан бұ л жердің қ ұ нарлылығ ы, табиғ и географиялық шарттардың қ олайлылығ ы осындай шешімдердің іске асырылуын тездетті.
Тобыл, Том губерниялары, Жетісу, Ақ мола, жә не Семей облыстары шаруаларды қ оныс аударатын басты аймақ тар ретінде белгіленді. 1891 жылғ ы ЕРЕЖЕ 1889 жылғ ы қ ұ жаттың жекелеген мә селелерін нақ тылады. Келімсектерге кө шпелі қ азақ тардың жерін тартып алып беру, тұ рақ ты қ оныстарынан ығ ыстыра бастау, жергілікті қ азақ ауылдарының мү ддесімен ешқ андай санаспаудың салдары байқ алды. Бұ л қ ұ былыс тіпті жылдан жылғ а терең деп, мал шаруашылығ ының дамуына да нұ сқ ан келтірді.
Патша ү кіметінің қ ауымдық жерлерді зорлық пен басып алу саясатын жү ргізуі, отаршылдық - ә кімшілдік басқ ару ә дісінің кү шеюі қ азақ шаруалары арасында ә леуметтік жіктелуді тездетті. Қ алалар мен орыс қ оныстарының манайында орналасқ ан немесе кө шіп – қ онып жү рген қ азақ шаруалары біртіндеп нарық қ а тартыла бастады. Сө йтіп, кө шпелі шаруашылық жү ргізудің ескі ә дістері ө згерді.
Ресейлік кә сіпқ ойлар ө з қ аражатың Қ азақ стан сияқ ты пайдалы табиғ и қ азба байлық тары мол елде ө ндірістік орындар салдыруғ а жұ мсай бастады.
Ауыл шаруашылығ ы шикізаттарын ө ндейтін тері, май кә сіпорындары іске қ осылып, Каспий, Арал тең іздерінде, Балқ аш кө лінде балық аулау кә сіпшілігі қ анат жайды.
Қ азақ станды елдің басқ а аудандарымен байланыстыратын темір жол тораптары салынды. Егер ХІХ ғ асырдың соң ғ ы он жылында ө лкеде 482 верста темір жол тартылса, ХХ ғ асырдың басындағ ы бес жылда бұ л кө рсеткіш 1 818 шақ ырымғ а жетті.
ХІХ ғ асырдың екінші жартысында негізгі бө лігі қ алаларда шоғ ырланғ ан ө ң деу ө неркә сібінің зауыт, фабрикалары ә лі де болса ә лсіз, жабдық талуы тым қ арапайым еді. Ешқ андай техникалық мамандығ ы жоқ жұ мыскер, ә сіресе қ азақ жұ мысшылары, сапалы да кө лемді ө нім шығ ара алмады. Тек ХІХ ғ асырдың соң ында ө неркә сіптегі жағ дай біршама ө згерді. 300-400 жұ мыскері бар, салыстырмалы тү рде ірі деп атауғ а келетін ө ндіріс орындары пайда болды. УСПЕН кешені, Қ арағ анды қ ө мір алабы, Екібастұ з, Риддер ө ндірістік орындары – бү кіл ел кө лемінде белгілі болды.
Табиғ ат байлық тарының қ ауырт игеріле бастауы, ақ ша –тауар қ атынастарының дамуы банк-кредит ұ йымдарынажол ашты.