Шаруашылығы. 15 страница

94.Қ азақ стан 1917 ж. Ақ пан революциясынан кейінгі кезең де. Бірінші жалпық азақ съезінің шешімдері. 1917 жылғ ы Ақ пан революциясынан кейін Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірінде белсенділіктің айтарлық тай арта тү суіне облыстық, уездік қ азақ комитеттері ү лкен ә сер етті. Мысалы, 1917 жылдың 10 наурызында - Оралда (тө рағ асы - Ә лібеков); 11-наурызында - Семейде (тө рағ асы - Р.Мә рсеков); Омбыда (тө рағ асы - Е.Итбаев); наурыздың аяғ ында - Верныйда (тө рағ асы - И.Жайнақ ов) қ ұ рылғ ан жә не т.б. облыстың қ азақ комитеттері " Қ азақ " газетінің кө мегімен бірден-ақ қ азақ тардың облыстық съездерін дайындауғ а кірісті. Олар съездерге дайындалу барысында облыстық қ оғ амдық жә не басқ а комитеттермен де, Уақ ытша ү кіметтің органдарымен де ынтымақ тастық жасады. Мысалы, Ә.Бө кейханов - Торғ ай облысы бойынша, М.Тынышбаев Жетісу облысы бойынша (эсер А.Шкапскиймен бірге) Уақ ытша ү кіметтің комиссарлары болды. Ал, А.Байтұ рсынов, М.Шоқ аев, М.Дулатов, Ж.Досмұ хамедов, Х.Ғ аббасов, Ж.Ақ паев, А.Бірімжанов, Ә.Кенесарин, Р.Мә рсеков, тағ ы басқ а қ азақ зиялыларының ө кілдері Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдарында жұ мыс істеді. Осындай байырғ ы қ азақ халқ ының, ә сіресе, ұ лт зиялыларының саяси белсенділігі ө скен жағ дайда 1917 жылдың кө ктемінде: Торғ ай (Орынбор қ аласы, 2-8 сә уір, 300-ден астам делегат, тө рағ асы - А.Байтұ рсынов), Жетісу (Верный қ аласы, 12-13 сә уір, 81 делегат, тө рағ асы - И.Жайнақ ов), Орал (Орал қ аласы, 19-22 сә уір, 800-ден астам делегат, тө рағ асы - Ж.Досмұ хамедов), Ақ мола (Омбы қ аласы, 25 сә уір-5 мамыр, 150-ге жуық делегат, тө рағ асы - А.Тұ рлыбаев) қ азақ облыстық съездері ө ткізілді. Бұ л съездер ұ лт азаттығ ын, жер мә селесін, діни, мә дени, қ оғ амдық -саяси, ә леуметтік-экономикалық жә не басқ а да проблемаларды шешу жолындағ ы кү рестегі қ азақ қ оғ амының қ алың топтарының стратегиялық міндеттерін белгілеуге ұ мтылуымен қ атар, олардың осы мақ саттарғ а жетудегі тактикалық бағ ыттарын жасау жолында ө здерінің одақ тастары мен қ арсыластарын да ашық кө рсетуге тырысты. Облыстық съездердің ішінде Торғ ай съезі кө лемі мен қ абылданғ ан шешімдері бойынша айрық ша ерекшеленді. Съезд жұ мыстарына Ә.Бө кейханов, А.Байтұ рсынов, М.Дулатов, А.Қ алменов, М.Шоқ аев, М.Жұ мабаев жә не басқ а да сол кезең дегі жас қ азақ ойшылдары шешуші ық пал жасады. Соның арқ асында съезд шешімдерінде " Алаш" қ озғ алысының бағ дарламалық талаптары ө з кө рінісін тапты.Сонымен қ атар, байырғ ы қ азақ жұ ртшылығ ының тү рлі топтарын біріктіріп, олардың аттарын анық тау мен шешу мақ сатында Торғ ай съезі Бү кіл қ азақ съезін шақ ыруғ а қ аулы қ абылдап, оны шақ ыру мен бағ дарламалық қ ұ жаттарын дайындау ү шін ұ йымдастыру бюросын сайлады. Оның қ ұ рамына Ә.Бө кейханов, М.Дулатов бастағ ан қ азақ ұ лт зиялыларының белгілі тобы енеді. Съезд осы жылы мамыр айында Мә скеуде ө ткізуге тиіс болғ ан Бү кілресейлік мұ сылмандар съезіне делегаттар сайлады.1917 жылы мамырда Петроградта бірінші Жалпы ресейлік мұ сылмандар съезі болып ө тті. Съезде ұ лттық -территориялық федеративті негіздегі демократиялық республика ұ лттық автономия қ ұ ру мә селелері қ аралды.Қ азақ станда алғ ашқ ы Кең естер 1917 жылы наурызда пайда бола бастады. Жұ мысшы жә не солдаттарғ а қ арағ анда шаруа депутаттарының Кең есі кейінірек, яғ ни мамыр жә не маусым айларында қ ұ рыла бастады. Кең естердің кө пшілігін алғ ашқ ы кезде эсерлер мен меньшевиктердің ұ сақ буржуазиялық партиясы ө кілдері басқ арды. Бұ ғ ан большевиктердің ә лсіздігі мен аздығ ы, жергілікті жұ мысшылар ұ йымшылдығ ының жеткіліксіздігі мен саяси жетілмегендігі, Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық даму дә режесінің тө мендігі себеп болды. Кейбір мә ліметтерге қ арағ анда, 1917 жылдың наурыз-сә уір айларында Қ азақ станда 25-тен астам Кең естер, оның ішінде 8 жұ мысшы, 9 шаруа, 7 солдат депутаттарының Кең естері жұ мыс істеген. Ө зінің пайда болуынан бастап Қ азақ стан Кең естері, ә сіресе, жұ мысшы жә не шаруа депутаттарының Кең естері ө здерінің қ ұ рамы жө нінен кө пұ лтты болды. Кең естердің қ ұ рамына орыстар, қ азақ тар, украиндар, татарлар, ұ йғ ырлар, ө збектер жә не басқ а халық тардың ө кілдері енді. Солдат депутаттары Кең естеріне кө бінесе орыстар, украиндық тар, ішінара татарлар кірді. Орталық Азияда жә не Қ азақ станның оң тү стігінде мұ сылман депутаттарының Кең естері қ ұ рылды. 1917 жылғ ы 16-21 сә уірде Ташкентте мұ сылман депутаттары Кең естерінің І ө лкелік (Тү ркістандық) съезі ө тіп, ол Уақ ытша ү кіметті қ олдады жә не Ресейді басқ арудың ең жақ сы нысаны Тү ркістанғ а жә не басқ а да ұ лттық аймақ тарғ а кең кө лемде автономия берілетін жағ дайдағ ы Федеративтік демократиялық республика деп таныды. Съезд Қ ұ рылтай съезіне дайындалуғ а жә не «Шура-и Ислам» мұ сылмандар партиясының бағ дарламасын тануғ а шақ ырды. Осы жерде айтып кететін жағ дай 1917 жылы кө ктемде мұ сылмандар қ озғ алысы негізінде «Шура-и Ислам» партиясы қ ұ рылғ ан болатын. Ташкенттегі съезде (1917 ж. сә уір) қ алыптасқ ан «Шура-и Ислам» партиясының Шымкентте, Ә улиеатада, Перовскіде, Қ азалыда жә не басқ а қ алаларда жергілікті ұ йымдары болды, оларғ а мұ сылман дінінің православие дінімен тең қ ұ қ ық тылығ ы, діни шектеулердің жойылуы, ислам діні оқ у орындарының ашылуы, Мекеге қ ажылық қ а баруғ а рұ қ сат ету жә не басқ а да діни қ ұ қ ық тар мен бостандық тар ү шін кү рескен татар, ө збек, қ азақ діни қ айраткерлері мен қ атардағ ы мұ сылмандар кірді. Қ азақ стандағ ы қ ос ө кіметтің орталық аудандарғ а қ арағ анда ө зіндік ерекшеліктері болды, бұ л ө лкенің отар ретінде ә леуметтік-экономикалық жә не саяси даму дең гейіне, оның кө пұ лттығ ы мен халқ ының қ ұ рамы негізінен ұ сақ буржуазия ө кілдерінен шық қ андығ ына байланысты еді. Тап осындай жағ дай Тү ркістан ө лкесінде де орын алды. Мұ нда патша ө кіметі қ ұ лағ ан соң биліктің ү ш тү рі орнады: олар – Кең естер, Уақ ытша ү кіметтің атқ ару комитеттері жә не мұ сылмандар ұ йымы. Егер алғ ашқ ы екі билік сырт жағ ынан қ арағ анда жергілікті халық тың мү ддесіне онша жаны ашымай бұ рынғ ы саясатты жү ргізсе, ал ұ лттық зиялылар басқ арғ ан оның соң ғ ысы жергілікті тұ рғ ындарды алаң датқ ан мә селелерді шешуге тырысты. Сонымен, Ақ пан революциясының жең ісінен кейін Қ азақ станда қ оғ амдық -саяси ө мірдің біршама жандануында Ресейдің саяси партиялары, ә сіресе, олардың жергілікті ұ йымдары мен топтары ө з ә серін тигізді. 1917 жылдың кө ктемінде болып ө ткен облыстық қ азақ съездері болашақ партияның бағ дарламасын ә зірлеуге кө мектесіп, съездерге қ атынасқ ан делегаттар мен қ азақ комитеттерінің мү шелері " Алаш" партиясының ә леуметтік негізін қ ұ рады. Осылайша, 1905 жылдың ө зінде-ақ қ ұ руғ а ә рекет жасалғ ан " Алаш" партиясы іс жү зінде 1917 жылдың мамыр айында қ алыптасып, ал оның ресми тіркелуі 1917 жылдың желтоқ санында жү зеге асқ ан еді.Тарихта " Алаш" партиясының саяси ұ йым болып қ ұ рылуының бастауын 1917 жылдың 21-28 шілде аралығ ында ө ткен бірінші Бү кілқ азақ съезі айқ ындап берді. Съезд жұ мысына сол кезде қ азақ даласының алты облысынан: Ақ мола, Семей, Торғ ай, Орал, Жетісу, Ферғ ана жә не Бө кей ордасынан делегаттар қ атысты. Съезде 14 мә селе кү н тә ртібіне қ ойылды: мемлекеттік басқ ару жү йесі; қ азақ облыстарының автономиялығ ы туралы; жер мә селесі; халық милициясын ұ йымдастыру; земство туралы, халық ағ арту ісі; сот ісі; дін мә селесі; ә йелдер мә селесі; қ азақ тар облыстарында Қ ұ рылтай жиналысына делегаттар сайлау; бү кілресейлік мұ сылман съезі туралы; қ азақ саяси партиясын қ ұ ру туралы жә не т. б. Осылардың ішінде ө зінің мазмұ ны мен саяси маң ызы жағ ынан ұ лттық автономия, жер мә селесі мен Қ ұ рылтай жиналысына дайындық мә селелері бірінші кезекте, ө те саяси пікірталас жағ дайында талқ ыланды. Мысалы, ұ лттық автономия туралы А.Байтұ рсынов пен М.Дулатов тә уелсіз автономиялық Қ азақ мемлекетін жақ тап сө йлесе, Ә.Бө кейханов қ азақ ұ лттық -территориялық автономияның Ресейдің қ ұ рамында болуын жақ тады. Бірақ, ол мемлекет демократиялық федеративті парламенттік республика негізінде қ ұ рылуына басты назар аударды. Бү л кө зқ арас кө пшілік делегаттардың қ олдауына ие болды. Сонымен съездің қ арарында: " Қ азақ облыстары территориялық -ұ лттық автономия қ ұ қ ығ ын алуы тиіс" деп жазылды. Сондай-ақ, жер мә селесі де қ ызу талқ ығ а салынды. Съезд Қ азақ станның барлық аймақ тары мен Бұ хара, Ферғ ана, Хиуадағ ы қ азақ тар қ ауымдастығ ынан Қ ұ рылтай жиналысына ұ сынылғ ан 81 кандидаттың 78-ін депутат етіп сайлады. Олардың арасында " Қ азақ " газетінің жетекшілері, қ азақ ұ лттық -либералдық қ озғ алысының кө семдері Ә.Бө кейханов, А.Байтұ рсынов, аймақ тардан А.Ермеков, Х.Ғ аббасов, Ж. Х. Досмұ хамедовтар, М.Тынышбаев, М.Шоқ аев, С.Асфендияров болды.Съезде қ аралғ ан барлық мә селелер талқ ыланып, шешімдер қ абылдану барысында қ азақ ұ лт зиялыларының ық палы басым болып отырды. Сайып келгенде, Орынборда ө ткен бірінші Бү кілқ азақ съезі " Алаш" қ азақ ұ лттық саяси партиясын шын мә нінде заң дастырды. Атқ ару комитеті негізінде партияның басқ арушы органы сайланды. Сонымен, қ орыта айтқ анда, Кең естік дә уірдегі Коммунистік партияның идеологтары Алаш партиясы мен Алашорда ү кіметін буржуазиялық ұ лтшылдық қ озғ алысының кө рінісі деп бағ алап келді. Алайда, біздің жоғ арыда атап кө рсеткеніміздей, жалпы Алаш қ озғ алысы, соғ ан байланысты XX ғ асыр басындағ ы қ азақ ұ лт зиялыларының қ оғ амдық -саяси қ ызметінде " ұ лтшылдық тың ", " буржуазияшылдық тың " ешқ андай да белгісі болғ ан емес. " Алаш" қ азақ халқ ының нағ ыз ұ лттық демократиялық партиясы болды. Сондық тан, қ азіргі де, болашақ ұ рпақ тың да санасында оның ө мір сү рген уақ ыты қ азақ халқ ының ғ асырлар бойы армандағ ан ө зінің толық тә уелсіздігін қ алпына келтіру жолындағ ы кү ресінің ең маң ызды бір кезең і деп бағ алануы керек.

95.Алаш партиясының қ ұ рылуы жә не оның бағ дарламасы. Саяси партия қ ұ ру ү шін қ ажетті алғ ышарттар тек 1917 жылғ ы Ақ пан революциясынан кейін ғ ана қ алыптасты. Алғ ашқ ы жалпық азақ съезін ө ткізу ү шін «Қ азақ» газеті жанынан қ ұ рылғ ан ұ йымдастыру бюросы кү н тә ртібіне «Қ азақ саяси партиясын жасау мә селесін» ұ сынып, оғ ан мынадай негіз келтірді: «Ресейде осы кү нде тү рлі саяси партиялар бар. Олардың кө здеген мақ саттары бағ дарламасында жазылғ ан. Оны білетін адамдарғ а мағ лұ м: қ ай партияның да болса бағ дарламасы тү п-тү гел қ азақ мақ саттарына ү йлеспейді. Сондық тан біздің қ азақ мақ саттарын тү гел кө здейтін ө з алдына партия жасалмайынша болмайды».1917 жылғ ы 21—26 шілде аралығ ында Орынбор қ аласында ө ткен Жалпық азақ съезі қ азақ саяси партиясын қ ұ ру туралы мә селе қ арап, мынадай шешім қ абылдайды: «Қ азақ халқ ының ө з алдына саяси партиясы болуын тиіс кө ріп, бұ л партияның жобасын жасауды съезд «Шуро-и-Исламғ а» сайланғ ан қ азак ө кілдеріне тапсырды. Партияның негізі демократиялық федеративтік парламенттік республикағ а қ ұ рылмақ...».Съездің соң ғ ы кү ні жаң а қ алыптаса бастағ ан партияның басшысы Ә.Бө кейханов ресейлік Кадеттер партиясына мү шеліктен шығ атынын жә не оның себептерін мә лімдеді. Партияның ұ йымдық тұ рғ ыдан қ ұ рылуы кү зге, яғ ни Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына депутаттар сайлау науқ анына тұ спа-тұ с келді. «Қ азақ» газеті ө зінің бас мақ аласында партияның атын «Алаш» қ ойып, оғ ан тілектестерді Қ ұ рылтай жиналысына депутаттық қ а кандидаттар тізімін осы партияның атынан жасауғ а шақ ырды. Сонымен бір мезгілде «Қ азақ» басқ армасынан барлық облыстардағ ы Қ азақ комитеттеріне қ азақ саяси партиясының атын «Алаш» деп қ ою туралы жеделхаттар жіберілді.Алаш партиясының облыстык ұ йымдары 1917 жылдың қ азан айынан қ алыптаса бастады. Ә.Бө кейхановтың тікелей ұ йымдастыруымен жә не басшылығ ымен қ азанның 12—20 аралығ ында партияның облыстық ұ йымдары алдымен Семейде, кейін Омбыда, ал карашаның 10-на қ арай Орынборда ашылды. Семей облыстық партия комитетінің тө рағ асы болып Халел Ғ аббасов, Омбы обкомының тө рағ асы болып Айдархан Тұ рлыбаев, ал Торғ ай обкомының тө рағ асы болып Ә лихан Бө кейханов сайланды. Партияның арнайы съезін шақ ырып, баскару орындарын сайлауғ а, жарғ ысы мен бағ дарламасын бекітуге қ олайлы жағ дайдың болмауынан Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына депутаттық қ а кандидат есебінде тіркелген топ партияның басқ арушы ұ йытқ ысы саналды.Алаш партиясының бағ дарламасы.Алаш партиясы жарияланғ ан бағ дарламасында Ресей мемлекетінің демократиялық, федеративтік республика болғ андығ ын жақ тады. Бағ дарлама бойынша шашыраң қ ы қ азақ облыстары ө з билігі ө зінде тұ тас бір мемлекетке бірігіп, автономиялық негізде Ресей Федерациясының қ ұ рамына ең бек. Ә леуметтік қ атынаста феодалдық ақ сү йектер қ ұ қ ын шектеу, таптық жіктелуді жеделдету мә селесі қ ойылғ ан жоқ, керісінше, жалпыұ лттық мү дде, ұ лттык тұ тастық бағ ытына басымдылық берілді. «Алаш партиясы ғ аділдікке жақ, халі нашарларғ а жолдас, жебірлерге жау болады. Кү ш-қ уатын игілік жолына жұ мсап, жұ ртты тарқ ы ету жағ ына бастайды» деп кө рсетілді. Салық мә селесі де осы тұ рғ ыдан шешілуге тиіс болды. «Салық мал-ауқ ат, табысқ а қ арай байғ а байша, кедейге кедейше ғ аділ жолмен салынады,...бар жұ мысшылар заң панасында болады».Бағ дарламаның антифеодалдық сипаты «негізгі қ ұ қ ық», «ғ ылым-білім ү йрету» сияқ ты тарауларынан байқ алады. «Ресей республикасында дінге, қ анғ а қ арамай, еркек-ә йел демей, адам баласы тең. Жиылыс жасауғ а, қ ауым ашуғ а, жария сө йлеуге, газет шығ аруғ а, кітап басуғ а еркіншілік», заң орындарының рұ ксатынсыз жеке адамдардың табалдырығ ынан аттап, ешкім тінту жү ргізе алмайды, сот сұ рап, билік айтылмай ешкім тұ тқ ынғ а алынбайды, т.б.Бағ дарламадағ ы ең негізгі мә селе — жер мә селесі. Қ азак жері, оның асты-ү сті байлығ ы қ азақ елінің меншігі болуғ а тиіс. Қ азақ елінің ық тиярынсыз ішкі Ресейден қ оныс аудару токтатылады. Жер мә селесіне байланысты заң қ абылданып, қ азақ алдымен ө з жерінен енші алады. Жер сыбағ асы тұ рғ ан жерінен, атамекенінен ә ркімнің тілегіне сай ауылғ а, ұ лысқ а, руғ а бө лінеді. Адам басына, жеке ү й басына тиетін сыбағ а жер шаруағ а, жердің топырағ ына, жергілікті табиғ атына байлаулы болады. Жер сыбағ асын жергілікті жер комитеттері анық тайды. Заң жерді сатуғ а тыйым салады.1917 жылдың соң ына карай ұ йымдық тұ рғ ыдан қ алыптасқ ан Алаш партиясының жергілікті ұ йымдары облыстық, уездік Қ азак комитеттері, ал жергілікті сауатты, партиялық ниеттегі зиялылар партияның активі, тірегі болды. Алаш партиясы кү рделі ү ш ірі мә селені шешуге ү лкен ү лес қ осты. Біріншіден, партия мү шелері халық арасында, қ азақ зиялылары ішінде, ең алдымен, шешілуге тиіс жалпыұ лттық зә ру мә селелерді талқ ылауғ а мұ рындық болып, сол мә селелер бойынша ортақ тұ жырымдарғ а келуде басты рө л аткарды. Бұ л тұ жырымдар партия бағ дарламасының жобасында берілді. Екіншіден партияның ұ йытқ ысы болғ ан қ айраткерлер 1917 жылы желтоқ санда қ азак елінің Алаш автономиясы атанғ ан ұ лттық мемлекеттігі ө мірге келгенін жария етті. Осы съезде ө мірге Алашорда — ұ лттық Кең есі ү кіметі келгені мә лім. Оның мү шелері тү гелдей дерлік ө здерін Алаш партиясының мү шесі санағ андығ ы кү мә н тудырмайды. Ү шіншіден, осы жылғ ы қ арашада болып ө ткен Бү кілресейлік Қ ұ рылтайғ а депутаттар сайлауында барлық қ азақ қ айраткерлері Алаш партиясының атынан тіркелді жә не оның атынан депутат болып сайланды. Осы қ ұ рылтайғ а депутаттар сайлау барысында барлық қ азақ облыстарында Алаш партиясы ең кө п дауыс алғ ан партия болды. Объективті жағ дай, кү рделі де қ атал ө мір ағ ымы Алаш партиясының саяси кү реске білек тү ріп араласып кеткен ірі саяси кү шке айналуына мү мкіндік бермеді. Қ ым-қ иғ аш азамат соғ ысы тұ сында ондай міндетті тек Алашорда ү кіметі ғ ана атқ ара алатын еді.

96.1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісі: мә ні мен мазмұ ны. Қ азақ станда Кең ес ө кіметінің орнатылуы. Уақ ытша ү кіметтің халық кү ткен аграрлық мә селені шеше алмауы, езілген халық тарғ а ө зін-ө зі билеуі немесе автономия алу мә селесін кү н тә ртібіне қ оюғ а тырыспауы, жұ мысшыларғ а 8 сағ аттық жұ мыс кү нін енгізу сияқ ты кө кейкесті мә селелерді шешпеуі халық наразылығ ын одан ә рі кү шейтті. 1917 ж. жазының соң ы мен кү зінің бас кезінде бү кіл Ресейдің жер-жерінде бұ қ араның Уақ ытша ү кіметке деген қ арсылығ ы ө се тү сті. Бұ л Кең естердегі большевиктердің ық палының артуына жағ дай жасады. Ал Корнилов бү лігінің талқ андалуы большевиктер беделін біржола кө терді. Осындай жағ дайда большевиктер партиясы 1917 жылғ ы шілде оқ иғ асынан кейін алынып тасталғ ан “Барлық билік Кең естерге берілсін” деген ұ ранды қ айта кө терді. Енді бұ л ұ ран қ арулы кө теріліске, Уақ ытша ү кіметті қ ұ латуғ а, пролетариат диктатурасын орнатуғ а бағ ытталды. 1917 ж. 24 қ азанда (6 қ арашада) Петроградта қ арулы кө теріліс басталды. Келесі кү ні кө терілісшілер қ аланың ең маң ызды объектілерін басып алды. 1917 ж. 25 қ азанда (7 қ арашада) Ә скери-революциялық комитет Уақ ытша ү кіметтің билігінің жойылғ андығ ын жариялады. Осылайша Қ азан тө ң керісі жең іске жетті.Қ азан қ арулы кө терілісінің Петроградта жең іске жетуі, сондай-ақ Қ азақ станмен іргелес Ташкент, Омбы, Орынбор, Астрахань тә різді ірі қ алаларда Кең ес ө кіметінің орнауы Қ азақ станда да биліктің Кең естердің қ олына ө туіне ық пал етті. Алайда Қ азақ станда Кең ес ө кіметін орнату тө рт айғ а, 1917 ж. соң ынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бұ л процесс аймақ тың ә леуметтік–экономикалық жә не мә дени баяу дамуымен, ұ лтаралық қ атынастардың кү рделілігімен, жұ мысшылар мен большевиктік ұ йымдардың аздығ ымен шиеленісе тү сті. Кең ес ө кіметінің Қ азақ станда орнауына Ленин бастағ ан большевиктердің халық қ а бейбітшілік, жұ мысшыларғ а зауыт пен фабрика, шаруаларғ а жер, ұ лттар мен ұ лыстарғ а тең дік пен бостандық беру жө ніндегі уә десі ө з септігін тигізді. Кең ес ү кіметін орнатуғ а Орал, Жетісу, Сібір, Орынбор казак ә скерлері мен қ ұ лағ ан Уақ ытша ү кіметтің жақ тастарының табанды қ арсылық кө рсетуі жағ дайды одан ә рі шиеленістіре тү сті. Кең ес ө кіметі Уақ ытша ү кіметтің жақ тастары қ арулы қ арсылық кө рсете алмағ ан Сырдария, Ақ мола облыстары жә не Бө кей Ордасында бейбіт жолмен орнады. Ал, Торғ ай, Орал, Орынбор, Семей жә не Жетісу облыстарында Кең ес ө кіметін орнату ү шін қ иян-кескі кү рес болды. Облыстық орталық тар мен уездік қ алаларда кең ес ө кіметі қ ызыл гвардиялық отрядтардың жә не жергілікті горнизондар солдаттарының қ арулы кө терілісі арқ ылы орнады. Перовск (Қ ызылорда) жұ мысшылары мен солдаттары ө кімет билігін 1917 ж. 30 қ азанда (12 қ араша) ө з қ олына алды. Ташкентте Кең ес ү кіметі 1917 жылы 1 қ арашада кескілескен ұ рыс нә тижесінде орнады. Ал 1917 жылдың қ араша айының орта кезінде Кең ес ө кіметі Черняев (Шымкент) қ аласында жең ді. Қ араша-желтоқ сан айларында Кең ес ө кіметі Ә улиетада, Тү ркістанда, Қ азалыда, Арал поселкісінде жә не облыстың басқ а да ірі елді мекендерінде бейбіт жолмен орнады. Кө кшетау, Павлодар, Атбасар, Ө скемен уездерінде казак-орыс ә скерлерінің басым болуынан Кең ес ө кіметі ү шін кү рес біраз қ иындық қ а кездесті. Кең ес ө кіметі 1918 ж. наурыз айында Жаркентте, Сергиопольде (Аягө зде), Талдық орғ анда, сә уірдің бас кезінде Лепсіде орнады. 1917 ж. соң ы мен 1918 ж. наурызы аралығ ында Кең ес ө кіметі Қ азақ станда негізінен қ алалар мен басқ а да ірі халық тығ ыз орналасқ ан жерлерде орнады. Кең ес ө кіметін орнатумен бірге ө лкенің шаруашылығ ы мен мә дениетін қ айта қ ұ ру шаралары қ атар жү ргізілді. Ө неркә сіп орындарында, мә селен Спасск заводында, Қ арағ анды шахтасында, Успен кенішінде, Ембі мұ най кә сіпорындарында бақ ылау қ ойылып, сондай-ақ банктер мемлекет меншігіне кө шірілді. Кең естердің 2-ші Бү кілресейлік съезінде қ абылданғ ан Жер туралы декрет бойынша алғ ашқ ы шаралар жү ргізіле бастады. Қ азан тө ң керісінің алғ ашқ ы кү ндерінен бастап-ақ облыстық жә не уездік орталық тарда да жұ мысшылар мен шаруалардың ө кіметін нығ айту ісі, ауылдық жә не селолық Кең естерді қ ұ ру ісімен бірге жү ргізілді. Алайда ауылдың экономикалық жә не мә дени жағ ынан артта қ алуынан туындағ ан қ иыншылық тар, ә лі де кү шті рулық байланыстар қ азақ ауылдары мен болыстарында Кең ес ө кіметінің органдарын ұ йымдастыру жө ніндегі жұ мыстарын қ иындатты. 1918 жылдың кү зінен бастап басқ арудағ ы ала-қ ұ лалық жойылып, билік Кең ес атқ ару комитеттері қ олына алына бастады. Сонда да болса, ауыл-селоларда ә лі Кең естер кү ш ала алмай жатты. Кең ес ө кіметінің нұ сқ ау, жарлық тарын іске асыруғ а қ арсылық кү шті болды. Халық азық -тү лік тапшылығ ынан зардап шекті. Кең ес ө кіметіне қ арсы кү штер бас кө терді. Кең еске қ арсы кү штердің қ арсылығ ын басу ү шін, жергілікті жерлерде ө кімет билігін нығ айту қ ажет болды. Кең ес ө кіметін нығ айту жолындағ ы кү ресте облыстық жә не уездік кең естер съездері кө п роль атқ арды. Облыстық, уездік, болыстық кең естерде жер, азық -тү лік, шаруашылық, сот, бақ ылау, қ аржы бө лімдерінің жұ мысын жолғ а қ оюғ а бағ ытталғ ан шаралар іске асырылды. Кең естердің жанынан ең бек, ағ арту, денсаулық сақ тау т.б. бө лімдері ашылды. Кең ес қ ызметкерлерін даярлайтын курстар жұ мыс істей бастады. Осындай тө ң керістік шараларды іске асыру барысында, асыра сілтеушілік, солақ айлық, теріс ә рекеттер орын алып, Кең ес ө кіметіне деген сенімсіздік кү шейді. Ә сіресе, Қ азан тө ң керісінің жең ісінен кейін ұ лттық, ең алдымен ұ лттық -мемлекеттік қ ұ рылыс мә селелері ө ткір сипат алып, талқ ылана бастады. Кең ес ө кіметінің ұ лттық саясатының негізгі принциптері маң ызды екі қ ұ жатта - 1917 ж. 2 қ арашада қ абылданғ ан “Ресей халық тары қ ұ қ ық тарының Декларациясында” жә не 1917 ж. 20 қ арашада жарияланғ ан Кең ес ө кіметінің “Барлық Ресей жә не Шығ ыс мұ сылман ең бекшілеріне” ү ндеуінде кө рініс тапты. 1918 ж. қ аң тарда кең естердің Бү кілресейлік 3-съезінде В.И.Лениннің дайындағ ан “Ең бекшілер мен қ аналғ ан халық тардың қ ұ қ ық тары Декларациясы” қ абылданды. Бұ л қ ұ жатта Коммунистік партияның кең ес республикасының мемлекеттік қ ұ рылымы тү ріндегі кең естік федерацияны ымырасыз жақ тайтыны айқ ын кө рсетілді. Декларацияда “Кең естік Ресей Республикасы еркін ұ лттар одағ ының негізіндегі кең естік ұ лттық республикалардың федерациясы тү рінде қ ұ рылады” делінген. РКФСР қ ұ рылғ аннан кейін елдің Шығ ысында жаң а автономиялық республикаларды қ ұ руғ а дайындық жұ мыстары басталды. Большевиктік ұ йымдар, Қ азақ стан жә не Тү ркістанның Кең естері кең естік бү кілқ азақ, бү кілтү ркістандық съездерін шақ ыруғ а дайындала бастады. 1918 ж. кө ктемінде еліміздің шығ ысында Тү ркістан автономиялық Кең естік социалистік республикасы қ ұ рылды. Оның қ ұ рылуы 1918 ж. сә уірдің 20-нан 1 мамырғ а дейін Ташкент қ аласында ө ткен Тү ркістан ө лкесі Кең естерінің Ү съезінде іске асты. Қ азіргі Қ азақ станның оң тү стік аймағ ы (бұ рынғ ы Сырдария жә не Жетісу облыстары) Тү ркістан автономиясының қ ұ рамына кірді. Бірақ та 1918 ж. қ аң тарда кең естердің 3 - Бү кілресейлік съезі Ленин дайындағ ан “Ең бекшілер мен қ аналушы халық тар қ ұ қ ық тарының Декларациясында” ө зге ұ лттардың ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ы жоқ қ а шығ арылды. Осылайша, ә уелі 1918 ж. 5 қ аң тарында Бү кілресейлік қ ұ рылтай жиналысы, одан кейін 5 ақ панда Ташкент кең есі шешімімен Қ оқ ан қ аласы шабуылмен алынып, Тү ркістан автономиясы кү шпен таратылды.