Магдебургское право

Привилеи на самоуправление, которые выдавались за под­писью великого князя, не противоречили традиционному местному праву, а позже — белорусским законам, и тем более не отме­няли их. Они только расширяли и обогащали обычное право. Магдебургское право было своеобразной частью законодательства Великого княжества Литовского. Поскольку не все белорусские города имели магдебургское право, то наличие его можно " назвать еще и отличительной чертой белорусского городского права.

Первым на территории Беларуси магдебургское право полу­чил Брест (1390), за ним - Гродно (1391), Слуцк (1441), Высо­кое (1494), Полоцк (1498), Минск (1499). До второй половины XVII в. магдебургским правом владели почти все более или ме­нее значительные города и местечки (более 50). Этому способ­ствовало то, что ВКЛ постоянно подвергалось нападениям, и го­сударство было заинтересовано в преобразовании городов в форпосты своей обороны. Получая магдебургское право, мещане в случае войны выходили охранять не только государство, но и свою «городскую независимость», личные свободы.

По магдебургскому праву, вместо многочисленных натураль­ных повинностей горожане платили один денежный налог, размер которого был четко определен. Они освобождались от суда и власти великокняжеских чиновников, что в значительной мере укрепляло неприкосновенность имущества и свободу экономи­ческой деятельности горожан. Горожане могли заниматься ре­меслом, тороговлей и земледелием, выбирать городской орган власти — магистрат, ратушу, создавать ремесленные объединения — цехи. Мещане Полоцка, Вильно и других городов с магдебур­гским правом освобождались от торговых пошлин на территории! всего ВКЛ. Города с магдебургским^ правом могли до 4 раз в год проводить ярмарки, на которых при­езжие купцы должны были продавать товар только оптом, от чего город имел определенную выгоду. Жители возлагали на себя дополнительные обязаннос­ти, в частности, ремонтировать и обновлять за свой счет оборони­тельные сооружения, что также было выгодно государству.

Согласно Привилею на магдебургское право в городах созда­вались органы самоуправления, независимые от воевод и старост. Городское управление — магистрат, ратушу—возглавлял войт из шляхты или богатых мещан, назначаемый великим князем. Это был выборный орган самоуправления. Он собирал налоги, выпол­нял судебные функции, управлял общественными работами, осу­ществлял контроль за торговлей, принимал в городскую общину новых мещан и т.д.

Магистрат (ратуша) состоял из двух структурных частей: го­родской рады, куда входили 12—20 мещан-радцев, избираемых из законнорожденных, проживающих в городе богатых мещан, и лавы, куда помимо войта входили избираемые лавники. Не вы­бирались нехристиане, бедняки, калеки и чужаки. Радцы из своей среды избирали 2, 4, 6 бурмистров, которые и руководили повседневной текущей работой рады. Лава действовала чаще все­го как судебный орган, рассматривая уголовные дела, а рада и управляла городом, и рассматривала гражданские дела мещан.

32. Дзяржаунае права ВКЛ па статутах.

Дзярж. Права замацоувала феадальна-грамацки лад и адначасова утрымливала нармы якия сведчаць аб зъяуленни бурж. права (Фармальна роунасць усих перад законам, але закон не быу аднолькавы для усих). Насельництва дзялилась на саслоуи: шляхта, духавенства, мяшчане, простыя люди. Кожнае сасл. дзялилась на группы. Прававое становишча шляхты адрознивалась ад иншых. Кирауник дзяржавы, галоуная асоба у краине – Вялики князь. Пасля Люблин. вунии князи ВКЛ адначасова были каралями Польшы, яны мели шырокия паунамоцтвы унутранняга киравання и мижнар.зносин. Князь киравау з удзелам рады, сойма, сужбовых асоб вярхоунага киравання. Нормы статута 1588 вызначали ст-ру, кампетэнцыю, хар-р дзейнасти центральных устаноу и важных службовых асоб. У статутах бачна зараджэнне органау галиновага киравання, у сяр. 60-х была завершана адм.-тер. рэформа. Дзяржава была падзелена на ваяводствы, паветы, воласци, трыманни. У системе мясцовага киравання выш. Службовыми асобами у ваяводстве быу ваявода, у павеце – стараста. На усе вышэйшыя пасады прызначалися буйныя феадлы значных радоу, уражэннцы ВКЛ, якия мели пэуную адукацию, практычны вопыт дзярж.службы.

33-34. КРЫМІНАЛЬНАЕ ПРАВА БЕЛАРУСІ Ў XVI ст.

Нормы крымінальнага права захоўваюцца ў раздзелах IX, XI—XIII Статута 1529 г., ХІ-ХІУ Статута 1566 г. і раздзелах ХІ-ХІУ Статута 1588 г. Найбольш даскана-лым і прагрэсіўным для свайго часу быў апошні — Трэці Статут. Абвешчаныя ў ім прынцыпы: роўнасць усіх перад законам, асабістая адказнасць перад законам за здзейсне-нае злачынства, індывідуалізацыя пакарання («нйхто йной нй за чый выступ й вчйнок не был каран, толькй каждый сам за свой выступ маеть терпетй й каран бытй» — раздзел I, артыкул 18), выкарыстанне толькі прадугледжанай зако-нам меры пакарання і адпаведнасць пакарання злачыннаму дзеянню. Самым значным укладам у тэорыю крымінальнага права быў абвешчаны ў Статуце 1588 г. прынцып прэзумцыі невінаватасці Злачынства - супрацьзаконнае, віноўнае дзеянне, якое ўключае ў сябе элемент грамадскай небяспекі, робіць замах на феадальны грамадскі лад, правапарадак, уласнасць, асобу, яе правы і інтарэсы. У Статутах сустракаюцца розныя назвы злачыннага дзеяння, якія раскрываюць характэрныя рысы злачынства. «Крыўда» — злачынства, накіраванае супраць асобы; «шкода» — дзяржаўнае злачынства, накіраванае супраць «пакою паспалітага»; «злодзейство» — злачынства супраць феадальнай маёмасці; «свавольства» — злачынства супраць парадку кіравання і супраць правасуддзя;

Статут звяртае ўвагу на змякчаючыя ці абцяжарваючыя віну абставіны. У статутным заканадаўстве добра распрацаваны інстытут саўдзелу ў злачынным дзеянні. Заканадавец адрознівае асноўныя формы саўдзелу: арганізатар злачынства, выканаўца, памагатыя, падбухторванне. Прычым падбухторшчык псіхічна хворага чалавека разглядаўся як выканаўца.

Асобую рэгламентацыю ў Статуце 1588 г. атрымала ўкрывальніцтва злачынства (хаванне саміх злачынцаў, сродкаў і прылад злачынства). У некаторых выпадках асобы, якія хавалі асабліва небяспечных злачынцаў, адказвалі, як і самі злачынцы.

«крайняя неабходнасць» і «неабходная абарона».У адрозненне ад папярэдніх нарматыўных актаў феадальнай Беларусі Статуты даюць пашыранае разуменне мэты пакарання. Парушэнне дзяржаўнага закона ўяўлялася парушэннем волі боскай, бо «законы свецкія на законах боскіх заснаваныя». Такім чынам, пакаранне разглядалася, як збавенне ад грахоў ці як пакаянне. Мэтаю пакарання таксама бачылася ахова праўды і справядлівасці, падтрыманне парадку і ўмацаванне агульнай свабоды. Жорсткая сістэма пакаранняў павінна была запалохаць магчымых злачынцаў і стрымліваць іх злыя намеры. Згодна са старажытнай прававой традыцыяй пакаранне мела на мэце і маёмаснае задавальненне пацярпеўшага, таму, у якасці дадатковай меры пакарання, прадугледжваліся маё-масныя санкцыі: штрафы, канфіскацыя маёмасці і інш.

Пры вызначэнні пакарання закон перш за ўсё ўлічваў саслоўнае становішча як злачынца, так і пацярпеўшага. Па-каранні падзяляліся на асноўныя і дадатковыя. Да асноўных адносіліся штрафы на карысць дзяржавы і пацярпеўшага, турэмнае зняволенне, цялесныя пакаранні, пазбаўленне гонару і правоў, смяротная кара. Да дадатковых — у пер-шую чаргу штрафы. Штраф на карысць сваякоў забітага называўся «галаўшчызна», і яго памер залежаў ад саслоўнага становішча забітага: за шляхціца — 100 коп. грошай, за рамесніка — 30 коп. грошай, за цяглага селяніна — 25 коп. грошай і г. д. Штраф за нанясенне пабояў называўся «на-вязка». Штрафы на карысць дзяржавы, судовых устаноў на-зываліся «вйна», «гвалт» і г. д.У якасці дадатковых прымяняліся такія пакаранні, як «вываланне» (выгнанне за межы дзяржавы), пазбаўленне правоў, пакаянне. «Вываланне» («баніцыя») прымянялася да абвінавачаных у цяжкіх злач.ынствах шляхціцаў, якія не з'явіліся ў суд па позвах, а таксама да тых, хто адмаўляўся выконваць рашэнні суда. За ўсе дзяржаўныя злачынствы ў якасці дадатковай меры прадугледжвалася пазбаўленне го-нару і шляхецкіх правоў («почтйвость тратйть»).

Смяротная кара падзялялася на простую (павешанне, адсячэнне галавы) і кваліфікаваную (спаленне, чвартаванне і інш.). Кваліфікаванай смяротнай карай каралася большасць дзяржаўных злачынцаў. Пакутлівым і ганебным спосабам каралася забойства дзецьмі сваіх бацькоў.

У Статуце 1588 г. упершыню прадугледжвалася смярот-ная кара для шляхціца за забойства простага чалавека. Пры-мянялася яна пры ўмове затрымання злачынца «на гара-чым учынку» або пры бяспрэчнасці віны, пацверджанай пераканаўчымі доказамі (раздзел XII, артыкул 1). Гэта нор-ма сведчыць аб прагрэсіўнасці крымінальнага права ВКЛ для свайго часу. Увогуле ў параўнанні з крымінальнымі за-конамі іншых сярэдневяковых краін карная палітыка ВКЛ была больш гуманнай. Жорсткасць крымінальнага пакаран-ня, замацаваная ў Статуце, змякчалася судовай практы-кай. Часцей за ўсё дзейнічала сістэма штрафаў. Гэта свед-чыць аб гуманістычным накірунку развіцця крымінальнага права і крымінальнай палітыкі феадальнай Беларусі.

36. ПРАЦЭСУАЛЬНАЕ ПРАВА ВКЛ

Панаваў іскавы характар працэсу, згодна з якім ісцец сам павінен быў збіраць доказы, прад'яўляць іх суду і падтрымліваць абвінавачанне. У любой стадыі працэсу ісцец мог адмовіцца ад іску ці абвінавачання, заключыць міравое пагадненне або памілаваць злачынца. Калі абвінавачанне не знаходзіла пацвярджэння, ісцец мог быць прыцягнуты да адказнасці.

Суб'екты працэсу мелі розную працэсуальную праваздольнасць. Поўнай працэсуальнай права-здольнасцю карысталіся найбольш багатыя феадалы. Чэлядзь дворная і феадальна-залежныя сяляне былі пазбаўлены праваздольнасці. За іх у судах павінны былі высту-паць паны або, па даручэнню апошніх, адвакаты ці іншыя прадстаўнікі феадалаў.

Судовы працэс пачынаўся з падачы скаргі («пратэста-цыі»), пасля чаго складалася позва. Яна адначасова была выклікам у суд і іскавай заявай з пераказам сутнасці спра-вы. Позва ўручалася адказчыку праз вознага, аб чым рабіўся адпаведны запіс у судовай кнізе.

Такім чынам, у працэсе ўдзельнічалі дзве стараны: хто ўзбуджаў справу, адносіўся да стараны павадовай, хто ад-казваў ці абвінавачваўся, — да стараны адпорнай.

Асноўным працэсуальным абавязкам старон было добрасумленнае вядзенне працэсу. Працэсуальныя правы ста-рон былі даволі шырокімі і давалі ім магчымасць актыўна ўздзейнічаць на ўвесь ход працэсу. Пры судах працавалі прафесійныя адвакаты.

Да 1564 г. буйныя феадалы карысталіся правам выключнай падсуднасці, іх справы разглядаў вялікакняжацкі суд, што ўскладняла парадак прад'яўлення ім іскаў дробнымі і сярэднімі феадаламі. Бельскі прывілей 1564 г. абвясціў роўную падсуднасць для ўсёй шляхты.У працэсуальным заканадаўстве першараднае значэнне надавалася вызначэнню сродкаў, з дапамогай якіх суд мог рабіць вывад аб правах і абавязках старон і прымаць пэўнае рашэнне. Тэорыя фармальных доказаў, што панавала ў феа-дальным працэсуальным праве, грунтавалася на ўста-ноўленай у законе сіле доказаў, якія дзяліліся на даскана-лыя і недасканалыя («доводы зуполные» і «незуполные»). Колькасць і якасці доказаў вызначаліся для кожнай катэ-горыі спраў асобна.

Важнейшы прынцып працэсуальнага права Вялікага княства Літоўскага заключаўся ў тым, што старана пава-довая (ісцец) па грамадзянскіх справах павінна была пры-весці факты, якія б сведчылі аб наяўнасці шкоды, а па крымінальных справах — віны. Ніхто не мог быць асуджа-ны без наяўнасці паўнаты неабходных доказаў. Закон пра-дугледжваў вызваленне падсуднага ад пакарання пры не-дастатковасці доказаў і пры з'яўленні ў суда сумнення ў яго вінаватасці. Пры аднолькава няпоўных доказах істца і адказчыка суд аддаваў перавагу апошняму.

Асноўнымі відамі доказаў лічыліся тлумачэнні старон, іх прызнанне, паказанні сведак, прысяга, пісьмовыя і рэ-чавыя доказы, вывады і тлумачэнні экспертаў. Тлумачэнне істца або адказчыка займала адно з цэнтральных месцаў у сістэме судовых доказаў. Прызнанне адказчыкам іску, зробленае ў судзе, разглядалася як поўны доказ і было дастатковай падставай для прыняцця судовага рашэння. Адказчык, або падсудны, прызнаўшы іск або абвінавачанне, пазбаўляўся права абскарджваць пастанову суда, у аснову якой было пакладзена прызнанне.

Самымі распаўсюджанымі доказамі былі паказанні сведак. Статут 1588 г. вызначаў, хто мог быць сведкам, і пра-цэсуальную працэдуру атрымання паказанняў. Прысяга і клятва лічыліся дапаможнымі доказамі. Найбольш вартымі веры лічыліся сведчанні духоўных асоб або служачых дзяр-жаўнай адміністрацыі.

У працэсе разгляду грамадзянскіх спраў важнае значэнне надавалася пісьмовым доказам. Найбольш важныя з актаў рэгістраваліся ў судовых кнігах. Падробка пісьмовых доказаў каралася смерцю. Рэчавы доказ разглядаўся як самы пераканаўчы, асабліва калі злачынец быў затрыманы на месцы злачынства.

Па найбольш цяжкіх злачынствах (дзяржаўныя, ваенныя, некат.крымінальныя) вышук, следства і суд былі абавязковымі незалежна ад таго, ці рабілася пацярпеўшым заява. Папярэдняе следства («шкрутыніум») па найбольш цяжкіх злачынствах ажыццяўлялася службовымі асобамі дзяржаўнага апарату, звычайна старастамі, іх намеснікамі ці замкавымі суддзямі. У якасці гарантыі ад злоўжыванняў службовых асоб і выключэння магчымага адмаўлення падазронага ці сведак у судзе ад сваіх паказанняў на папярэднім допыце пры-сутнічалі панятыя («два шляхціца веры годные»).

Непасрэдны разгляд справы пачынаўся з аб'явы суда аб пачатку судовага працэсу і выкліку ў судовае пасяджэнне старон. Першым выкладаў свае пэтрабаванні ісцец, потым адказчык даваў на іх тлумачэнні. Ісцец меў магчымасць адхіляць пярэчанні адказчыка, а адказчык — сцвярджэнніісца. Пасля выступлення старон, іх адвакатаў, даследавання доказаў, прыняцця прысягі старон і сведак суд прыступаў да вынясення рашэння. Адкладваць вынясенне рашэння суд мог не больш як на тры дні. Ісцец і адказчык па большасці спраў мелі права падаць апеляцыю ў вышэйшы суд, але аб гэтым яны павінны былі за-явіць адразу ў судзе пасля вынясення рашэння. Калі такой заявы не паступала, то рашэнне суда набывала законную сілу і падлягала выкананню.

Такім чынам, аналіз норм працэсуальнага права, выкладзеных у Статуце 1588 г., паказвае, што на ўзроўні тэа-рэтычнай распрацоўкі яны на той час былі даволі развітымі, рэгулявалі ўсе асноўныя дзеянні суда і ўдзельнікаў працэсу. Атрымала развіццё новая тэорыя доказаў, заснаваная на лагічным метадзе іх ацэнкі, пры захаванні фармальных доказаў, што было ўласціва феадальнаму праву. Новая тэо-рыя грунтавалася на зводнай ацэнцы пісьмовых і рэчавых доказаў, паказанняў старон, сведак, гэта значыць на такіх сродках, якія б маглі лагічна пераканаць суддзяў.

. АКТ «УРАЎНАВАННЕ ПРАВОЎ» 1697 г.

Вяршэнства ў палітычнай сістэме Княства пераходзіла ад Радзівілаў да Пацаў, ад Пацаў да Сапег. У канцы XVII ст. апошнія захапілі ўсе галоўныя пасады ў палітычнай іерархіі Княства. Казімір Сапега быў вялікім гетманам, яго брат Бенідзікт — падскарбіем. Гэта дазваляла ім кантраля-ваць эканоміку, фінансы, войска. Па сведчанню сучаснікаў, Сапегі жадалі «ўпрыгожыць сябе літоўскай каронаю». Дыктатарскія памкненні Сапегаў выклікалі рашучае су-праціўленне з боку шырокіх шляхецкіх мас. Яно адлюстравалася ў прынятым літоўскім соймам 19 чэрвеня 1697 г. акце «Ураўнаванне правоў Вялікага Княства і Кароны». Сутнасць яго зводзілася да пашырэння шляхецкіх свабод і абмежа-вання магнацкага свавольства. Так, права збору падаткаў пераходзіла ад падскарбія да абраных шляхтай на сойме зборшчыкаў. Гетман губляў права недатыкальнасці і мог быць прыцягнуты да суда за свае супрацьпраўныя ўчынкі. Адмяняўся звычай, згодна з якім рашэнне трыбунала ўсту-пала ў сілу толькі пасля таго, як было замацавана пячат-кай вялікага канцлера. Такім чынам, істотна абмяжоўваліся прэрагатывы органаў улады ВКЛ, якія знаходзіліся ўруках магнатаў. Разам з тым уніфікацыя некаторых правоў Кня-ства і Кароны мела і адмоўны бок, бо абмяжоўвала аўтано-мію Княства ў складзе Рэчы Паспалітай.

Небяспека страты дзяржаўнасці, а таксама незадаволе-насць палітычным крызісам у Рэчы Паспалітай, вы-кліканым шляхецкай анархіяй і дэцэнтралізацыяй улады, сталі прычынамі прыняцця на сойме ў Вільні 24 лістапада 1700 г. так званай «Літоўскай пастановы». Сутнасць гэтага нарматыўнага акта заключалася ў разрыве уніі з Польш-чай, усталяванні ў ВКЛ неабмежаванай манархіі. Прычы-най заняпаду Княства абвяшчаўся саюз з Польшчай, і, каб спыніць развал дзяржавы, дэпутаты патрабавалі выйс-ці з уніі, пазбавіць край ад анархіі, навязанай Польшчай, і вярнуцца да неабмежаванай улады вялікага князя, якая была пры Гедзіміне, Альгердзе, Вітаўце. Абсалютная ма-нархія бачылася залогам пераадолення магнацкага дэспа-тызму і эканамічнага росквіту Княства. Але адсутнасць ед-насці ў шляхецкім асяроддзі ВКЛ, а таксама складаныя міжнародныя адносіны (Паўночная вайна Расіі са Шве-цыяй, у якую было ўцягнута Княства) не далі магчымасці для рэалізацыі як першай, так і другой праграмы рэфар-мавання дзяржавы. Ідэі гэтых двух актаў шырока абмяр-коўваліся у 70—90-я гг. XVIII ст. і знайшлі пэўнае адлюс-траванне ў прынятых соймам законах, вядомых пад назвай Канстытуцыя 3 мая 1791 г.