Негізгі құралдардың жіктелінуі мен бағалануының есебінің аудиті

Негізгі қ ұ ралдар материалдық ө ндіріс саласында да, ө ндірістік емес салада да ұ зақ уақ ыт қ ызмет етеді. Осы негізгі қ ұ ралдарғ а: жер; ү йлер; ғ имараттар; кө п жылдық екпе ағ аштары; машиналар жә не жабдық тар; ө лшеу жә не реттеу аспаптары жә не қ ондырғ ылар мен лабораториялық жабдық тар; есептеу техникасы; басқ а машиналармен қ ұ рал- жабдық; кө лік қ ұ ралдары; қ ұ рал-сайман; ө ндірістік мү лік жә не жабдық тар; шаруашылық мү лкі; жұ мысшы жә не ө нім беретін мал; жерді жақ сартуғ а шық қ ан кү рделі шығ ын; басқ а да негізгі қ ұ ралдар жатады Кә сіпорында негізгі қ ұ ралдардың есебі Ұ Қ ЕС №2 немесе ХҚ ЕС №16 стандарттарына сә йкес ұ йымдастырылуы тиіс. Осы стандарт негізгі қ ұ ралдардың есебін жү ргізудің, ұ йымғ а жататын меншік қ ұ қ ығ ын, шаруашылық жә не оперативтік басқ ару жү йесін анық тайды.Инвентарлық объектілер негізгі қ ұ ралдың есеп бірлігі болып табылады. Инвентарлық объект кү рделі ә рі жай болып келеді. Негізгі қ ұ ралдың есебін дұ рыс ұ йымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады. Ө ндіріс процесіне қ атысу сипатына байланысты негізгі қ ұ ралдар ө ндірістік жә не ө ндірістік емес болып екіге бө лінеді.Негізгі ө ндіріс қ ұ ралдарына ө ндіріс процесіне тікелей қ атысатын объектілер жатады, олардың кө мегімен ө німді ә зірлеген кезде ең бек қ ұ ралдарына ә сер ету жү зеге асады немесе ө ндірісті жү ргізу ү шін қ ажет материалдық жағ дайын жасайды. Негізігі ө ндірістік қ ұ ралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық кө рсеткіші – қ ор қ айтарымы болып табылады, ол негізігі қ ұ ралдардың бір ө лшеміне шақ қ андағ ы ө ндірілетін заттай немесе ақ шалай тү ріндегі ө німді кө рсетеді.

Ө ндірістік емес негізгі қ ұ рал-жабдық тар – тұ тынуғ а арналғ ан қ ұ рал-жабдық тар. Олар ұ жымның мә дени-тұ рмыстық қ ажеттіліктерін ұ зақ мерзім бойы ө теуге арналғ ан. Иелігіне қ арай негізгі қ ұ ралдар меншікті жә не жалғ а алынғ ан болып бө лінеді. Меншік дегеніміз – ұ йымғ а тиесілі жә не оның балансында кө рініс табатын негізгі қ ұ ралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқ а ұ йымнан алынғ ан негізгі қ ұ ралдар, жалғ а алынғ ан қ ұ ралдар болып саналады. Оларды жалғ а берушінің балансында есептейді, жалғ а алушы 001-ші “Жалғ а алынғ ан негізгі қ ұ ралдар” баланстан тыс шотында есептейді.

Келтірілген негізгі қ ұ ралдардың ә рқ айсысының қ ұ рамына енетіндер:

- жер – ұ йым меншігіне сатып алынғ ан жердің кө лемі мен қ ұ ны. Жерге меншік қ ұ қ ығ ы бар болса, онда олар қ ұ қ ық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мү ліктік объект болып саналады;

- ү йлер – халық қ а ең бек етуге, тұ руғ а, ә леуметтік-мә дени қ ызмет кө рсетуге жағ дай жасауғ а жә не материалдық қ ұ ндылық тарды сақ тауғ а арналғ ан ә леуметтік қ ұ рылыс объектілері. Ә рбір тұ рғ ын ү й мү ліктік объект болып табылады;

- ғ имараттар – енбек заттарын ө згертуге қ атысы жоқ белгілі бір қ ызметерді орындау жолымен ө ндіріс процесін жү зеге асыруғ а арналғ ан инженерлік-қ ұ рылыс объектілері. Барлық жағ дайлары бар ә рбір жеке ғ имарат мү ліктік объект болып табылады;

- ө ткізгіш тетіктер - электр, жылу немесе механикилық энергияны ө ткізуқ ондырғ ылары;

- машинамен жабдық тар – кү ш беретін машиналар жә не жабдық тар; жұ мысшы машиналар жә не жабдық тар; ө лшеу жә не реттеу аспаптары жә не қ ондырғ ылар мен лабораториялық жабдық тар; ә рбір машина, егер ол басқ а мү ліктік объектінің бө лшегі болмаса, оғ ан кіретін бейімделген қ ұ ралдарды, соғ ан тиісті заттары, аспаптары, қ оршауды, фундаментті қ оса алғ анда, мү ліктік объекті болып саналады. Негізгі қ ұ ралдардың бұ л тобы бес топтан тұ рады;

- кү ш беретін машиналар мен жабдық тар – жылу жә не электр энергиясын ө ндіретін генератор-машиналарытү рлі энергияны механикалық энергияғ а яғ ни қ озғ алыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары;

- жұ мыс машиналары мен жабдық тар – ең бек ө німдерін жасау процесінде ең бек затына механикалық, жылу жә не химиялық ә сер етуге арналғ ан машиналар, аппараттар жә не қ ұ рал-жабдық;

- ө лшеу жә не реттеу приборлары, қ ондырғ ылар жә не лабораториялық жабдық тар - ө лшеуге, ө ндірістік процестерді реттеуге арналғ ан аспаптар мен қ ондырғ ылар, сондай-ақ лабораторияда пайдаланылатын приборлармен аппаратуралар;

- есептеу техникасы – процестерді жылдамдату жә не автоматтандыруғ а арналғ ан машиналар, қ ондырғ ылар, аспаптар;

- басқ адай машиналар мен жабдық тар – машиналар, аппараттар жә не басқ а қ ұ рал-жабдық;

кө лік қ ұ ралдары – адамдар мен жү ктерді тасымалдауғ а арналғ ан қ озғ алыс қ ұ ралдары. Ә рбір объект ө зіне тиісті барлық бейімдегіш қ ұ ралдары мен заттарын қ оса алғ анда мү ліктік объект болып табылады;

- қ ұ рал-сайман – қ ол ең бегінің механикаландырылғ ан немесе механикаландырылмағ ан қ ұ ралдары немесе металдары, ағ ашты жә не т.б. ө ң деу ү шін машиналарғ а бекітілген заттар. Басқ а мү ліктік объектінің қ ұ рамына кірмейтін заттар ғ ана мү ліктік объект болып табылады;

- ө ндірістік мү лік жә не соғ ан жататындар - ө ндірістік операцияларды орындау немесе жең ілдету ү шін қ ызмет ететін ө ндірістік заттар; ең бң кті қ орғ ауғ а кө мектесетін жабдық тар; сұ йық, сусымалы жә не басқ а материалдарды сақ тауа арналғ ан сыйымды заттар; ө ндірістік арналымы бар басқ а да заттар. Басқ а мү ліктік объектінің бө лшегі болып табылмайтын жә не дербес мә ні бар заттар да мү ліктік объекті бола алады;

- шаруашылық мү лік – кең се жә не шаруашылық мекемелерінің заттары. Дербес мә ні бар ә рбір объект – мү ліктік объект бола алады;

- жұ мысқ а пайдаланылатын жә не ө нім беретін мал – ат, ө гіз, тү йе, жә не басқ а жұ мысқ а пайдаланылатын малдар; ө нім беретін мал – мү йізді ірі қ ара мал; асыл тұ қ ымды айғ ырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұ ғ ылар, маралдар, еркек шошқ алар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қ ой мен қ ошқ арлар. Ә рбір ересек мал мү ліктік объект болып табылады;

- кө п жылыдық ө сімдіктер – қ олдан егілген, кө п жылдық ө сімдіктер. Жас ө сімдіктер даму дең гейі толық жетілген ө сімдіктерден бө лек есепке алғ анады;

- жерді жақ сартуғ а байланысты кү рделі шығ ындар – ауыл шаруашылық мақ сатта пайдалану ү шін жер қ ыртысын жақ сартудың шараларына жұ мсалғ ан мү ліктік емес сипаттағ ы шығ ындар;

- басқ а да негізгі қ ұ ралдар – кітапхана қ орлары, спорт мү лкі жә не басқ а да салымдар.

Негізгі қ ұ рал - жабдық тардың бастапқ ы, ағ ымдағ ы, баланстық, сату, жою, тозу жә не қ алдық қ ұ ндары болады.

Бастапқ ы қ ұ ны – негізгі қ ұ ралды сатып алуғ а немесе кеткен нақ ты ө діріс шығ ындарынан, соғ ан қ оса ө телмеген салық пен алымдардан, сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануғ а қ осу шығ ындары, несие ү шін пайыздар жә не т.б. шығ ындардан тұ рады.

Ағ ымдағ ы қ ұ н – бұ л негізгі қ ұ ралдардың белгілі бір мерзімдегі нарық тық бағ асы бойынша бағ аланғ ан қ ұ ны.

Баланстық қ ұ н – бұ л бухгалтерлік есепте жә не қ аржылық есеп беруде кө рсетілетін жинақ талғ ан тозу сомасын алып тастағ андағ ы негізгі қ ұ ралдың бастапқ ы немесе ағ ымдық қ ұ ны.

Сату қ ұ ны – бірін-бірі жақ сы білетін жә не мә мілеге келуге дайын тә уелсіз жақ тардың негізгі қ ұ ралдарды ө зара айырбастауына мү мкіндік беретін қ ұ н.

Жою қ ұ ны – тиімді қ ызмет ету мерзімі біткен негізгі қ ұ ралдарды жою кезінде пайдалану мү мкіндігі бар бағ асы бойынша бағ аланғ ан бө лшектердің, металл сынық тарының жә не басқ а да материалдық қ ұ ндылық тардың қ ұ ны.

Амортизацияланғ ан қ ұ н – негізгі қ ұ ралдардың бастапқ ы жә не болжанғ ан жою қ ұ ндарының арасындағ ы айырмашылығ ы, ал ол жү йелі тү рде амортизациялық жолмен нормативтік қ ызметіне немесе барлық пайдалы кезең іне ұ йымның шығ ысы ретінде таратылады, бұ л кезде:

• пайдалы кезең қ ызметі – бұ л кезең ішінде негізгі қ ұ ралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуды кә сіпорын топшылайды;
• нормативтік қ ызмет кезең і – бұ л кезең ішінде белгіленген нормағ а сә йкес кә сіпорын негізгі қ ұ ралдардың тозуын есептейді.

Негізгі қ ұ ралдардың аудиті бағ дарламасының қ ұ рамдас элементері болып келесі тексерістер табылады:

1. негізгі қ ұ ралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас кітабының мә ліметтерімен сә йкестігі;

2. негізгі қ ұ ралдардың қ олда бары мен сақ талуы;

3. мү лік негізгі қ ұ ралдарғ а жатқ ызудың, оларды жіктеу бойынша ттоптастырудың, ө ндірістік процеске қ атыстылығ ы;

4. негізгі қ ұ ралдардың тү суі мен істен шығ уы жө нідегі операциялардың есебінде бағ аланудың, рә сімдеудің жә не кө рсетудің дә лелдігі;

5. негізгі қ ұ ралдардың тозуы мен жө ндеу есептеу мен кө рсетудің мақ сатқ а сә йкестігі

6. бухгалтерлік есеп пен есептіліктің регистрлеріне негізгі қ ұ ралдардың бар болуы мен қ озғ алысытуралы мә ліметтерді дұ рыс кө рсетудің жү йелігі;

7. негізгі қ ұ ралдарды пайдаланудың оң тайлы ісі мен тиімділігі жә не т.б.

Негізгі қ орлар қ озғ алысын қ адағ алау. Негізгі қ ұ ралдар аудитінде тексерілген қ ұ жаттар бухгалтерлік баланс, бас кітап 1210 журнаол ордерлер тозу сомасы мен негізгі қ ұ ралдарды қ айта бағ алау есептеулері бойынша. Ә зірлеме кестелер, келісім шарттар, тү гендеу бойынша тізімдемесі жә не салыстыру ведомстілер, тү гендеу карточкалары жә не т.б.

3. Ағ ымдағ ы активтер аудиті