![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Тарау Өндірістік канцерогенді факторлар
Халық тың қ атерлі ісіктен зардап шегуінде кә сіби факторлардың ә сер ү лесі, дамығ ан елдерде кең ауқ ымдарда ауытқ ып тұ рады, яғ ни халық арасындағ ы барлық қ атерлі ісік жағ дайларының кө рсеткіші 4-тен 38 %-ғ а дейін. Кә сіби аурулардың статистикасында ө ндірістік факторлармен байланысты дамитын онкологиялық аурулар ереже сә йкес кө рініс таппайды. Ө ндірістік канцерогенді факторларғ а адамның ең бек іс ә рекеті барысында кә сіптік қ атерлі ісіктердің дамуына алып келетін физикалық, химиялық жә не биологиялық факторлар жатады. Кә сіби ісіктерге, дамуы ө ндірістік іс ә рекет жағ дайына байланысты болатын жаң а мағ лұ маттарды жатқ ызады. Кә сібіне байланысты қ атерлі ісіктерді басқ а да себептерден болғ ан қ атерлі ісіктерден ажырату мү мкін емес, сондық тан да бұ л мә селені шешудегі ең басты критерийге сандық кө рсеткіштер - белгілі бір ө ндірістік жағ дайларда жұ мыс істейтіндерде, ісіктердің ө те ерте жә не ең жиі даму саны жатады. Канцерогенді фактордың ә сер етуінің басталғ анынан бастап ісіктің анық талуына дейінгі ұ зақ жасырын кезең дерінің болуы (орта шамамен 10-15 жыл)онымен шұ ғ ылданатын жұ мыстарды кү рделендіре тү седі. Осы уақ ыт аралығ ында адам онкоқ ауіпті ө ндірістен шығ ып кетуі де мү мкін. Сондық тан, адамның кә сіби бағ дарын ескере отырып сыртартқ ы (анамнез) жинау жә не ө ндірістік ә сер ету уақ ытының ұ зақ тығ ы мен қ арқ ындылығ ына бағ а беру аса маң ыздылық қ а ие болады. Кә сіптік ісіктер канцерогенді фактордың ә сер етуіне ерте жауап беру реакциясы тү ріндегі қ абыну жә не ісік алды ө згерістердің кең спектірі аясында жиі дамиды. Адамның ө ндірістік іс ә рекеті барысында ө здігінен канцерогенді белсендігі жоқ, бірақ канцерогенезді кү шейтуге немесе кү рделендіруге қ абілетті агенттер кездесуі мү мкін. Оларды канцерогенез модификаторлары деп атайды. Мысалы, шылым шегу кө бінесе ө кпедегі қ атерлі ісіктердің даму жиілігін айтарлық тай жоғ арылатады. Ісіктердің дамуы ем-домдық тамақ тануғ а, семіздікке, механикалық жә не термиялық зақ ымдалуларғ а байланысты болады. Бластомогенді (ө кпелік) реакцияның ә ртү рлі антиоксиданттрадың (каротин, А, Е, С витаминдері, бірқ атар гормондар жә не т.б.) кө мегімен тежелетіні анық талғ ан. Сондық тан модифицирлеуші агенттерге канцерогенді қ осылыстармен ө зара ә рекеттесуге тү сетін жә не сол арқ ылы жасушалардың малигнизациясына (қ атерлену) алып келетін ү рдістерден оларды шығ аратын агенттерді (мысалы, SН-топтары бар қ осылыстар жә не т.б.) жатқ ызады. Модифицирлеуші факторлардың саны меншікті канцерогенді агенттердің санынан біршама жоғ ары болады. Қ андай да болмасын модифицирлеуші фактор бір мезгілде бір ісіктердің дамуын тежей де жә не басқ аларының ө суін ынталандыра алады. Ө ндірістік жағ дайларда канцерогенезді ынталандыратын модифицирлеуші факторларды анық тау жә не жою канцерогендерді анық тау сияқ ты қ атерлі ісіктің алдын алудағ ы кү рделі міндет болып табылады. Кә сіптік қ атерлі ісіктер ә ртү рлі мү шелер мен тіндерде дамуы мү мкін. Онкогенді фактормен тікелей қ атынас жасау салдарынан болатын жаң а тү зілімдер жиі дамиды (мысалы, мұ ржа тазалайтын адамдардың тері ісігі немесе шахтерлердің бірқ атар категорияларындағ ы тыныс алу мү шелерінің ісіктері). Ісіктер сің ірілгеннен кейін канцерогендердің кө пшілігі бауырғ а барып тү сетіндіктен, бауырда жә не ағ задан шығ арылатын жолда (ең алдымен қ уық та) жиі дамиды. Радиацияның бластомогенді ә серіне қ ан жасау тінінің жоғ ары сезімталдығ ын айта кеткен дұ рыс. Кә сіби ісіктерді жіктеген кезде алдымен этиологиялық факторды ескереді, содан кейін - ісіктің орналасқ ан орны мен гистологиялық қ ұ рылымын жә не кә сіптік арнайылағ ын ескереді, мысалы, «Рентгенологтардың рентген сә улесінің ә серінен болғ ан тері ісігі». Ө ндірістік канцерогендік факторларды зерттеу ә дістері. Кә сіби канцерогенді факторларды анық тау ү шін экспериментальды жә не эпидемиологиялық ә дістер керек, олар жекелеген кә сіп ө кілдерінің, қ атерлі ісікпен аурушаң дығ ы мен ө лім жітімге келуі, қ алғ ан басқ а жергілікті тұ рғ ындармен салыстыра отырып ретроспективті жә не перспективті зерттеуді ө ткізеді. Экспериментальды зерттеулер нақ ты канцерогенді (бластомогенді) агенттерді - адамдар мен жануарларда жаң а тү зілімдерді туғ ызатын химиялық заттар мен ә ртү рлі сә улелену тү рлерін, сонымен қ атар канцерогенді ә сердің алдын алу жолдарын анық тауғ а мү мкіншілік береді. Осылайша жаң а ғ ылыми бағ ыт –о н к о г и г и е н а ғ а жол салады. Канцерогенді факторлардың экспериментальді зерттеулерінде ісіктердің туу механизмі. Экспериментальды канцерогенді факторлардың экспериментальді зерттеулерінде ісіктердің туу механизмін ажыратып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен қ атар канцерогенездің механизмін — ісіктердің даму ү рдісін зерттеуге ық палын тигізді. Кө птеген органикалық заттар онкогенді қ асиеттерін кө рсету ү шін, ағ зада бірқ атар ө згеріске тү суі қ ажет. Канцерогендердің кө пшілігінің метоболикалық белсендірілуі микросомальды ферменттердің тотығ уы кө мегімен іске асады. Тү зілген канцерогенді метоболиттер ДНК-мен ә рекеттесіп қ атерлі ісіктің дамуына алып келіп соғ атын мутацияғ а жә не жасушалық онкогендердің белсендірілуіне, тіндердің пролиферациясы мен дифференсациясының бұ зылуына алып келеді. Бейорганикалық заттардың ішінде ауыр металлардың (никельдің, хромның, берилийдің, кадмийдің) жә не олардың туындаларының, сонымен қ атар енген жерінде тікелей ісіктің дамуына ә келетін талшық ты минералдардың (асбест) канцерогенді ә сері бә рінен де жақ сы зерттелген. Физикалық текті негізгі канцерогенді факторларғ а иондаушы сә улелер мен УК-сә улелер жатады. Енуші радиациямен жалпы сә улелену кезінде (гамма-сә улелермен, қ атты ренген сә улелерімен, протондармен, нейтрондармен) жаң а тү зілімдер іс жү зінде барлық мү шелерде дамиды. Енуші иондаушы сә улелердің ә сер етуі кезінде (жұ мсақ рентген сә улелері, α жә не β -бө лшектер) ісіктер тінінің радиациямен бө лшекті жә не ең ұ зақ қ атынасқ ан мү шесінде дамиды. Толқ ын ұ зындығ ы 2900-ден 3341 А-ге дейінгі кү н спектірінің қ ұ рамына кіретін УК-сә улелер ә сер еткен кезде, тері ісіктері дамиды. Канцерогенді ә сер механизмін мұ нда да ДНК зақ ымдалуымен жә не соның ә серінен болғ ан мутациямен байланыстырады. Канцерогенездің алғ ашқ ы кезең іне генетикалық ө згеріске ұ шырағ ан Ө ндірістік канцерогендердің жіктелуі (классификациясы) Ракты зерттеудегі халық аралық агенттіктің (РЗХА-МАИР, 1982) адамғ а қ ауіптілік дә режесі бойынша осындай химиялық заттар, екі химиялық топқ а бө лінеді. 1- т о п дә лелденген адам ү шін канцерогенділік заттар: аминодифинил; мышьяк оның қ осындылары асбест; бензол; бензидин; бис (хлорметил) жә не хлорметилді эфир; хром жә не кейбір оның қ осындылары; кү кіртті иприт; нафтиламин, кү йе, смола жә неминералды май; винилхлорид. П – т о п адамғ а ық тимал болотын канцерогенді заттар, оның ө зі екі бө лім тобына бө лінеді: ПА, болу дә режесі жоғ ары ПБ болу дә режесі кө п емес. ПА-б ө л і м ш е с і н е жататындар: акрилноитрил, бензапирен, берилий оның қ осындылары; диэтилсульфат; диметил-сульфат; никель оның кейбір туындылары; о –толуидин. ПБ- б ө л і м ш е с і н е амитрол; аурамин; бензохлорид; кадмий оның қ осындылары; тө ртхлорлыкө міртегі; хлорформ; хлорфенолдар;: ДДТ; 3, 3-дихлорбензидин; диметилкарбамоилхлорид; 1, 4-диоксан: тік қ ара 38; тік кө к 6; тік қ оң ыр 95; эпихлоргидрин; диброметан; этиленоксид; этилентимочевина; формальдегид; гидразин; гербицидтер; фенолоксисіркеқ ышқ ылы; полихлоринді бифенол; тетрахлордибензо-диокси-2, 4, 6-трихлорфенол. Екі топтағ ы кө птеген канцерогендер жануарларғ а арналғ ан. ПА бө лімшедегі канцерогендер эпидемиологиялық мә ліметтер бойынша қ ауіпті делінеді, бірақ онаң ө зінде бә секелестері бар.ПБ бө лімшедегілері эпидемиологиялық мә ліметтерге қ арама қ айшы. Канцерогендердерге химиялық факторлар ә сері, оның қ ұ рылымына байланысты. Шығ у тегі бойынша канцерогендер - химиялық, физикалық жә не биологиялық болады. Химиялық канцерогендер: 1. кө п циклді ароматты кө мірсутектер (КАК) - бенз(а)пирен; 2. ароматты азоқ осылыстар; 3. ароматты аминоқ осылыстар; 4. нитрозды қ осылыстар; 5. уретан сияқ ты карбоматтар; 6. хлор туындылы кө мірсутектер; 7. металдар, метал еместер, бейорганикалық тұ здар, асбест. Физикалық канцерогенді факторларғ а: иондаушы радиация, ультракү лгін сә улелену жатады. Биологиялық канцерогенді факторларғ а бірқ атар вирустар (Раус саркомасының вирусы, сү т бездерінің Биттнер вирусы жә не басқ алары), микотоксиндер (афлотоксиндер - бірқ атар кө герткіш саң ырауқ ұ лақ тардың метоболиттері) жатады. Адам ү шін канцерогенділік дә режесі бойынша химиялық қ осылыстар, қ осылыс топтары, ө ндірістік ү рдістер РЗХА (МАИР) бойынша ү ш категорияғ а бө лінеді: 1-топ. Адам ү шін канцерогенді химиялық қ осылыстар, қ осылыстар топтары, ө ндірістік ү рдіс немесе кә сібі бойынша жұ мыс атқ аратындарғ а ә сері (асбест, бензол, винилхлорид, кү йе, смола, темекі тү тіні жә не т.б.). Бұ лай бағ а беру категориясы, ә сері мен дамығ ан ісіктің арасында себептік байланыс бар екендігі туралы куә лік ететін эпидемиологиялық дә лелдер жеткілікті болғ анда ғ ана қ олданылады. 2 -топ. Қ атерлі ісік туғ ызуғ а қ абілетті химиялық қ осылыстар, қ осылыстар топтары, ө ндірістік ү рдіс немесе кә сіби ә сері. Бұ л категория екі топты бө лімшеге бө лінген: 2А -аса жоғ ары (акрилонитрил, берилий жә не оның қ осылыстары, бенз(а)пирен жә не басқ алары) жә не 2Б - аса тө мен (ацетальдегид, кадмий жә не оның қ осылыстары, хлороформ, гексахлорбензол жә не т.б.) дә режелі дә лелділік топтары. 3 -топ. Канцерогенді емес химиялық қ осылыстар, қ осылыстар топтары, ө ндірістік ү рдіс немесе кә сібі бойынша жұ мыс атқ аратындарғ а ә сері. 2А топ бө лімшесіне қ атысты эпидемиологиялық мә ліметтер канцерогенді ә серді дә лелдейді, бірақ баламалы тү сініктерді жоқ қ а шығ армайды. 2Б топ бө лімшесіне қ атысты эпидемиологиялық мә ліметтер керісінше болады. Барлық канцерогенді заттарды, тө рт қ ауіптілік класына бө лу ұ сынылғ ан: 1- класс - шектен тыс қ ауіпті. Олардың ө ндірілуіне тиым салынады. 2 -класс - жоғ ары қ ауіпті, осы класс заттары мен 1- класстың заттары, адаммен қ атынас жасау саласынан алынып тасталуы керек. 3- класс - орташа қ ауіпті. Қ ұ рамында 2 -жә не 3- кластық заттары бар ө неркә сіптік материалдар, шикізат, аралық ө німдер, оларғ а тиым салу мү мкін болмағ ан жағ дайда деконцерогенизация жасау ұ сынылады.2- жә не 3- кластық заттар ү шін канцерогенділік кө рсеткіші бойынша шектету міндетті болып табылады. 4-класс — аз қ ауіпті. Бұ л кластық заттары ү шін шектеу қ ою (лимиттеуші) кө рсеткіші бойынша, ШРЕК қ алыптастырылғ ан. Ө ндірістік канцерогендерді қ ауіптілік дә режесі бойынша жіктеу химиялық канцерогенді заттардың қ оршағ ан орта нысандарында, атап айтқ анда жұ мыс орнының ауыспағ ында, ауаның шектік рұ қ сат етілген концентрацияларының (ШРЕК) қ алыптастырумен тығ ыз байланысты. Осы жерде канцерогенді факторларды нормалауда екі пікір қ алыптасады: токсикологтар канцерогенділік ә сер табалдырығ ын дұ рыс деп санайды, ал ғ алымдардың кө пшілігі радиациялы канцерогенезге қ атысты табалдырық жоқ деген пікірді ұ станады. Бұ л, химиялық заттардың едә уір мө лшері бластомогенді белсендігін ескермей нормаланғ ан кезде. Химиялық заттардың адам ү шін канцерогенділік қ асиеттерін анық тау ө зектілігі туралы мә селе кү рделі болып келеді, ол ү шін келесі негізгі критерийлер ұ сынылады: - белгілі канцерогендермен химиялық қ ұ рылымдардың ұ қ састығ ы; мутагенді, алкилдеуші, гормон тә різді, ө суді ынталандыратын немесе цитотоксикалық қ асиеттерінің болуы; - ө ндірісте, затпен қ атынас жасағ ан контингенттредің санының кө п болуы; - халық арасында оның кең таралуы; ө ндірістік контингенттер арасында қ атерлі ісктермен аурушылдық тың жиілегені туралы эпидемиологиялық мә ліметтердің болуы (СаноцкийИ.В., Пылев П.Н.).
|