Газ тәрізді заттар

Газ — заттың атомдары мен молекулалары бір-бірімен ә лсіз байланысқ андық тан, кез келген бағ ытта еркін қ озғ алатын жә не ө зіне берілген кө лемге толық жайылып орналасатын агрегаттық кү йі. «Газ» (французша gas, грекше chaos – бей-берекет) атауын ғ ылыми қ олданысқ а 17 ғ асырдың басында голланд ғ алымы Ян Баптист ван Гельмонт енгізген. Газ молекулаларының соқ тығ ысу уақ ыты олардың еркін жолғ а кететін уақ ытынан ә лдеқ айда аз болады. Химиялық элементтердің ө те кіші бө лшекке бө лініп, бейтарап ұ шуы. Негізгі тұ рмыстағ ы газдар пропан, бутан, неон жә не тағ ыда басқ а Газ қ атты дене мен сұ йық тық тә різді еркін бет тү збейді жә не ол берілген кө лемді толық толтырып тұ рады. Газ тә різді кү й – заттардың (жұ лдызаралық заттар, тұ мандық тар, жұ лдыздар, планеталардың атмосферасы, тағ ыда басқ а) ғ аламдағ ы ең кө п таралғ ан кү йі. Химиялық қ асиеттері бойынша газдар жә не олардың қ оспалары (активтілігі аз инертті газдар мен қ опарылғ ыш газдар қ оспасына дейін) сан алуан болып келеді. Газғ а атомдар мен молекулалардан тұ ратын жү йе ғ ана емес, кейде басқ а бө лшектерден – фотондардан, электрондардан, броундық бө лшектерден, сондай-ақ плазмадан тұ ратын жү йелер де жатқ ызылады.

Газ кү йінің бө лшектері (атомдар, молекулалар, жә не иондар) электр ө рісі жоқ кездегі еркін қ озғ алысы.

Нақ ты (реал) газдар. Газдың тығ ыздығ ы артқ ан сайын оның қ асиеттері идеал газ кү йінен ауытқ и бастайды. Бұ л жағ дайда соқ тығ ысулардың рө лі артып, молекулалардың мө лшерлері мен олардың ө зара ә серлерін ескермеуге болмай қ алады. Мұ ндай газды нақ ты (реал) газ деп атайды. Газ алмасу, биологияда – организм мен оны қ оршағ ан орта арасындағ ы газ алмасу процесі. Адам мен жануарлар организмі тыныс алу кезінде сыртқ ы ортадан оттекті сің іріп, ө зінен кө мі қ ышқ ыл газын жә не зат алмасу нә тижесінде пайда болатын ә р тү рлі газ қ оспаларын сыртқ а шығ арады. Газ алмасусыз тірі организмде зат жә не энергия алмасуы дұ рыс жү рмейді. Зат алмасу процесінің нә тижесінде организм сің ірген қ оректік заттардың (белок, кө мірсу, май) қ ұ рамындағ ы химиялық энергия бө лініп, организмнің тіршілік ә рекетіне қ ажетті энергияғ а (мысалы, 1 литр оттек 4, 7 – 5, 0 ккал жылу береді) айналады. Организм пайдаланатын оттек пен одан бө лініп шығ атын кө мір қ ышқ ыл газдың мө лшері адамның жасына, тіршілік ә рекетіне, атқ аратын қ ызметіне, сыртқ ы ортаның температурасына жә не тағ амның қ ұ рамына байланысты ө згеріп тұ рады. Адам жұ мыс істегенде, ауа райы салқ ындағ анда, калориялы тамақ ішкенде организмдегі газ алмасу кү шейе тү седі. Демалыс кезінде, ұ йық тағ анда газ алмасу тө мендейді. Газ алмасу арқ ылы организмдегі энергия мө лшерін анық тауғ а болады. Газ алмасу процесі кезінде организм оттекті кө п мө лшерде пайдаланса, барлық дене мү шелерінің қ ызметі артып, тыныс алу жә не қ ан айналысы жақ сарады, осығ ан байланысты қ анның физикалық -химиялық қ ұ рамы да ө згереді. Газ алмасу бір клеткалы қ арапайымдыларда, олардың бү тіндей денесі арқ ылы, кө п клеткалы жануарларда арнаулы тыныс мү шелері (кең ірдек, желбезек, ө кпе) арқ ылы жү реді. Ө сімдіктердегі газ алмасу жануарлар мен адам организміндегіден ө згеше болады. Тірі организмдер сияқ ты ө сімдіктер де барлық мү шелері арқ ылы тыныс алады, тыныс алу процесі ө сімдіктің ө сіп келе жатқ ан жас мү шелері мен тіндерінде, ә сіресе, жапырақ тарында кү шті, ал сабағ ы мен тамырында баяу жү реді. Ө сімдіктер тыныс алғ ан кезде, керісінше, ауадан кө мір қ ышқ ыл газ сің іріліп, оттек бө лінеді. Химиялық заттардың кейбіреулері газ кү йінде болады, мысалы, Н2, O2, N2, Сl2, т.б. Бұ лардан басқ а кү рделі заттар да газ кү йінде бола алады: СO2, SO2, СН4, HCl, H2S, т.б. Газ кү йіндегі заттар газ заң дарына бағ ынатыны белгілі, оларды сендер физика курсынан білесің дер.

Газдардың кү йін сипаттайтын шамалар: қ ысым, кө лем, температура. Газдарды сипаттағ анда кө бінесе қ ысым мен температураны тұ рақ ты етіп алып, кө лемнің ө згерістерін қ арастырамыз, кө лемнің ө згерісі газдар ү шін дең гейлес болады, себебі олардың молекулааралық қ ашық тық тары шамамен бірдей.