Экономикалық теорияның функциялары.

Экономикалық теория - бұ л адамдардың шексіз қ ажеттілігін қ анағ ат-тандыру ү шін қ оғ амдағ ы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды пайдалану арқ ылы игіліктерді ө ндіруді зерттейтін ғ ылым.

Экономикалық ойлау адамзат қ оғ амының қ ұ рдасы болып табылады. Оның алғ ашқ ы қ айнар кө зі ежелгі Египеттен басталады.

Ең алғ аш рет б.д.д. III ғ асырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт ең бектерінде экономикалық болмыс тү сініктерінің бірнеше нұ сқ аулары дү ниеге келді. Философ, ә рі экономист Аристотель айырбас, ақ шаның пайда болуы мен атқ аратын қ ызметін зерттейді. Бірақ бұ л ғ алымдар экономикалық ілімді дербес бір тұ тас жү йеге айналдыра алмады.

Экономика деген гректің сө зі, сө збе-сө з аударғ анда «ү й шаруашылығ ын жү ргізу ө нері» деген мағ ынаны білдіреді.

Қ азір оның мазмұ ны айтарлық тай ө згеріске ұ шырады. Шаруашылық тек отбасы тө ң ірегінде емес, сондай ақ аймақ, ел, ә лемдік шең берде жү ргізіліп, басқ арылатын болды жә не тек теориялық белгілеріне ғ ана емес, сондай-ақ ө ндірістік белгілеріне байланысты (фирма, кә сіпорын, сала) ұ йымдастырылатын болды.

Экономикалық теория дербес ғ ылым болып XVI­XVII ғ асырларда тауар – ақ ша қ атынастары кең ейген капитализм кезең інде тү бегейлі қ алыптаса бастады.

Экономикалық теорияның даму кезең дері тө мендегідей бө лінеді:

Меркантилизм – Ең алғ аш экономикалық ілім XVI­XVII ғ асырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сө зі «мерканте» - саудагерлер, кө пес, сауда, пайда). Бұ л ілімнің негізінде қ оғ ам байлығ ының қ айнар кө зі материалдық ө ндіріс емес, тауар ақ ша қ атынастарында болды.

Меркантелистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге кө п сату олардан аз сатып алу, сө йтіп елдегі ақ ша қ орын кө бейту. Олар сыртқ ы сауданы дамыту арқ ылы елдегі алтын мен кү містің кө лемін молайту негізінде халық ты байытуғ а болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мү ддесін қ орғ ады. Сондық тан халық шаруашылығ ын толық қ амтитын ілімге айнала алмады. Бұ л ілімнің кө рнекті ө кілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.

Кесте 1

Физиократизм – (XVIII) қ оғ амның байлығ ы саудада емес, ө ндірісте деген қ ағ ида ең бірінші «физократтар» мектебінің ө кілі Франсуа Кэненің ең бегінде пайда болды, бірақ ол ұ лттық байлық тың қ айнар кө зі ауыл шаруашылығ ының ең бегінде деп есептеді.

«Физио» - табиғ ат, «кратос» - ү стемдік. Алайда ө ндірісті тек ауыл шаруашылығ ымен шектеп, халық шаруашылығ ының басқ а салаларын ө німсіз деп есептеу дұ рыс болмады. Бұ л кезең нің кө рнекті ө кілдеріФ.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.

Классикалық саяси экономия - ХҮ ІІІ ғ асыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - ө ндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың қ ұ ндылық ө лшемі негізі ең бекте деп дә лелдеген. Экономиканың нарық пен реттелуін жә не қ оғ амның барлық топтар табыстарының қ айнар кө зін анық тағ ан. ХІХ ғ асырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағ ытқ а бө лінді: марксизм жә не маржинализм.

а) Марксизм – (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің негізгі нысаны – капитализмнің экономикалық заң дылық тары. К.Маркстың ашқ ан басты жаң алығ ы: қ оғ амдық -экономикалық формация, капитализмнің даму заң дылық тары, социализмнің жаң а жү йе ретінде пайда болуы, ұ дайы ө ндіріс пен экономикалық дағ дарыстар теориясы, тауарғ а сің ген ең бектің екі табиғ аттылығ ы, қ осымша қ ұ н туралы ілімдерді қ алыптастырды, абсолюттік рентаның, жалдамалы ең бектің мә нін қ арастырды. К.Маркс қ оғ амды екі топқ а бө лу арқ ылы барлық экономикалық қ ұ былыстар да талдады. Қ осымша қ ұ нның теория мағ ынасы ө ндірісте пролетариаттың қ аналуы арқ ылы кө рініс тапты.

б) Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты категориялары шекті пайдалылық, шекті ө німділік, шекті шығ ындар. Шаруашылық ты тиімді ұ йымдастыру ү шін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бө лудің ә дістерін іздестіруде жү ргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті кө рсеткіштерді қ олдану ә дістері қ арастырылды. Маржинализмде экономикалық математика тә сілдері мен ү лгілері кең қ олданылғ ан. Л.Вальрос математикалық мектептің негізін қ алағ ан. Ол жалпы нарық тық тепе-тең дік ү лгісін жасағ ан, оның негізі сұ раныс пен ұ сынысты талдау.

Неоклассикалық теория - ХІХ ғ асырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл, А.Пигу). Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарық тық экономиканың субъектілеріне мү мкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе ө те жақ сы қ ызмет атқ арғ ан болар еді деп есептеді.

Кейнсиандық мектеп – ХХ ғ асыр (Дж.Кейнс). Бұ л ағ ымның «капитализмді реттеу» теориясы бойынша: экономиканы нарық тық реттеумен қ атар мемлекеттің араласуының қ ажеттілігін айқ ындады.

Институционализм – ХХ ғ асырдың 50 жылдарының аяғ ы (Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт жә не т.б.). Экономикалық дамудың сипатын қ ұ райтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жү йесі. Бұ л бағ ыт ө кілдері қ оғ амның жоғ ары мұ ратының кө рінісіне ә леуметтік бағ дарламаларды, индикативтік жоспарлауды жә не басқ а да экономикадағ ы мемлекеттің араласу шараларын жатқ ызу деп санағ ан.

Экономикалық ғ ылым ең алдымен экономикалық қ ажеттіліктер мен оларды қ анаттандыру жолдары мен ә дістерін зерттейді. Қ ажеттілік – бұ л адам баласының ө мір сү руіне бір нә рсенің жетіспеуін сезінуі. Ол сезім оларды қ ызметке, кү ш – жігер жұ мсауғ а, ойлауғ а итермелейді.

Экономикалық қ ажеттілік – адамдарды ө з мұ қ таждарын қ анағ аттандыру мақ сатында белсенді қ ызмет етуге мә жбү р ететін қ озғ аушы кү ш болып табылады. Қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру дең гейіне қ арай жаң а қ ажеттіліктер туады. Оның қ ұ рылымы, саны, сапасы, ө згеріп отырады. Қ ажеттіліктердің ү здіксіз ө суі адамдардың экономикалық эволюциясының кө птеген деректерімен дә лелденді. Ә р бір 10 жыл сайын тұ тыну тауарлары мен қ ызметтердің тү рлері екі есеге ө сіп отырады. Мұ ндай экономикалық заң дылық қ жеттіліктердің ө су заң ы деп аталады.

Қ ажеттіліктердің тү рлері:

- Алғ ашқ ы (тө менгі) - қ ажеттілік адамдардың ө мір сү руіне ең алғ аш керек қ ажеттіліктер. Оларғ а толық киім, баспана т.б жатады.

- Екінші реттік (жоғ арғ ы) қ ажеттіліктер. Екінші реттік (жоғ арғ ы) қ ажеттілік – бұ л адамның рухани жағ дайы, ә леуметтік ортасы, интеллектуалдық дең гейіне байланысты пайда болатын қ ажеттіліктер. Бұ л қ ажеттіліктерді альтернативті (таң дау) қ ажеттіліктер деп атайды. Мысалы: кітаптар, сә нді киімдер, қ ымбат бұ йымдар, сондай-ақ білімге, мә дениетке қ ажеттіліктер.

Кесте 2

Қ азіргі кездегі Қ азақ станның экономикалық ә дебиеттерінде тө рт негізгі бағ ытты кө руге болады. Біріншісі, маркстік концепцияның беріктігінен қ ұ растырылады. Екіншісінің ө кілдері марксизмді қ азіргі кездегі кейнсиандық пен байланыстырады (неокейнсиондық). Ү шінші тенденциясы батыс теориясын елдің ғ ылымына механикалық тү рде кө шіреді. Тө ртіншінің ө кілдері принципті жаң а концепцияны іздеуде. Бұ л ғ ылым басқ алар сияқ ты қ азіргі кезде ө зінің ә рі қ арай дамуында жә не жетілдірілу кезең інде.

Қ анағ аттандыру тү ріне қ арай қ ажеттіліктерді жеке жә не ұ жымдық деп бө луге болады.

Жеке қ ажеттіліктер – бұ л жеке адамның ө зін қ анағ аттындыра алатын қ ажеттіліктер. Мысалы: киім, тамақ, мұ здатқ ыш, машина т.б тауарлар сатып алуы.

Ұ жымдық қ ажеттіліктер - Кө пшілік кө мегімен ұ жымдық тү рде қ анағ аттандырады. Жеке бір адам ө з қ ажеттілігін қ анағ аттандыруы мү мкін емес, кө п шығ ын қ ажет ететін қ ажеттіліктер. Ұ жымдық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру жө нінде шешімдерді басқ ару органдары қ абылдайды.

Дегенмен, кез келген қ ажеттілікті тү рге бө лумен жіктеу шарты: бір адам ү шін алғ ашқ ы деп табылатын қ ажеттілік басқ а адам ү шін сә ндік бұ йым болуы мү мкін, немесе бұ рын сә ндік деп табылатын нә рсе, енді алғ ашқ ы қ ажеттілік қ атарында болуы мү мкін. Мысалы: жоғ арғ ы қ ажеттілік деп аталатын кітап.

Экономикалық игіліктер – бұ л қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру мақ сатындағ ы керек заттар. Олардың біреулері шексіз тү рде болады. (Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басқ алары шектелген, оларды экономикалық игіліктер деп атайды.

Экономикалық игіліктер заттар (тауарлар) мен қ ызметтерден тұ рады. Қ ызметтердің заттай тауарлардан айырмашылығ ы:

1. Олардың ө ндірісі мен тұ тынылуы бір мезгілде болады;

2. Оларды мұ рағ а қ алдыруғ а болмайды;

3. Оларды сақ тауғ а немесе жинақ тауғ а болмайды.

Мұ ндай қ ажеттіліктер тікелей адамдар арасындағ ы ә рекетке байланысты қ анағ аттандырады. Пайдалану мақ сатына қ арай заттай игіліктер мен тауарлар мынадай екі тү рге бө лінеді:

- Тұ тыну заттары (киім – кешек, тамақ, баспана).

- Ө ндірістік қ ұ рал – жабдық тар немесе инвестициялық (машина, станоктар, зауыт қ ұ ралдары).

Тауарды тұ тынуғ а ма, ә лде ө ндіріске ме, қ айсысына жататынын екі жағ дайғ а байланысты анық тауғ а болады.

Ø Тауарды кім сатып алады – жеке адам немесе фирма.

Ø Тауар не ү шін қ ажет: тұ тыну тауарлары қ ажеттіліктерді қ анағ аттандырады, ал ө ндірістік тауарлар басқ а тауарларды ө ндіру ү шін пайдаланылады, сондық тан олар қ ажеттіліктерді аралық тү рде қ анағ аттандырады. Тауардың екі тү рі де ұ зақ мерзім жә не қ ысқ а мерзім аралығ ында пайдаланылады. Кейде кө п мерзім қ олданылатын игіліктерді ұ зақ уақ ыттық жә не қ ысқ а уақ ыттық экономикалық игіліктерге бө луге болады.

Игіліктерді ө зара орын ауыстырушы жә не ө зара толық тырушы тауарлар деп бө луге болады. Орын ауыстырушы тауарларғ а тек тұ тыну тауарлары мен ө ндірістік ресурстарды (Мысалы: май мен маргарин балмұ здақ пен сусындар, плащпен пальто) ғ ана емес, сондай-ақ жол қ ызметін жатқ ызуғ а болады жә не мә дени қ ызмет саласы т.б жатқ ызуғ а болады. Экономикалық игіліктерді қ азіргі жә не болашақ тағ ы деп бө луге болады.

Басқ а ғ ылымдарғ а ұ қ сас экономикалық теория ғ ылыми танып-білудің ә ртү рлі ә дістерін қ олданады. Экономикалық теорияның зерттеу ә дістері келесі кестеде кө рсетілген.

Қ азіргі экономикалық теория позитивтік жә не нормативтік болып екі тү рге бө лінеді.

Кесте 3

Зерттелінетін қ ұ былыстардың маң ыздылығ ы экономикалық заң дылық тар мен категорияларғ а бағ ынышты.

Экономикалық заң дылық тар – бұ л қ оғ амдағ ы кө п кездесетін немесе қ айталанып жататын тұ рақ ты іс-ә рекеттер жә не олардың арасындағ ы қ атынастардың кө рінісі. Экономикалық заң дарды тө мендегідей заң дарғ а айырып қ арауғ а болады:

1. айрық ша экономикалық заң дар. Бұ л заң дар олардың іс-ә рекет жасауына жағ дайдың сақ талуындағ ы тарихи дә уірге тә н.

2. ерекше экономикалық заң дар. Бұ л белгілі бір шаруашылық тү рлерінің нақ ты тарихи дамуының заң дары.

3. жалпы экономикалық заң дар. Бұ л заң дар барлық тарихи дә уірге тә н, олар барлық дә уірлерді біртұ тас тарихи ү йлесімді процесс етіп байланыстырады.

Кесте 4

Экономикалық заң дар ұ зақ мерзімді емес. Экономикалық заң дар тарихи сипатта белгілі бір кезең де пайда болып, ө згеріп немесе жойылып кетіп отырады. Экономикалық заң дар қ оғ амдағ ы объективтік экономикалық процестердің ө згерісімен байланысты болады. Экономикалық теория экономикалық заң дармен қ атар экономикалық категорияларды зерттейді.

Экономикалық категориялар - адамдардың қ оғ амдық ө ндірістік қ атынастарының теориялық негізіндегі кө рінісі (тауар, бағ а, пайда жә не т.б.).

Экономикалық теория талдау дә режесіне қ атысты екі бө лімнен қ ұ ралады:

- Микроэкономика – жеке ө ндірушілердің қ ызмет-ә рекеттерін, кә сіпкерлік капитал мен бә секелік ортаның қ алыптастыру заң дылық тарын зерттейді. Бұ нда жеке тауарлардың бағ асы, ресурстар, шығ ындар, пайда, фирманың қ ызмет атқ ару механизмі, бағ аның қ ұ рылуы жә не т.б. категориялар талданады.

- Макроэкономика – мемлекеттің жалпы ұ лттық экономикалық жү йесінің қ ызмет-ә рекеттерін зерттейді. Талдау объектісіне жататындар: қ оғ амның жалпы табысы, жұ мыссыздық, инфляция жә не т.б.

Қ азіргі экономикалық теория позитивтік жә не нормативтік болып екі тү рге бө лінеді.

- Позитивтік экономика нақ ты деректер мен қ ұ былыстарғ а сү йенеді.

- Нормативтік экономика ұ сыныстар мен ұ йғ арымдар жасайды, яғ ни экономика қ андай болуы керек (болжау) жә не мақ сатқ а жету ү шін қ андай шаралар жү ргізу керек.

Кесте 5

Экономикалық теория қ оғ амдық ғ ылым ретінде ү ш сұ рақ қ а жауап беруі тиіс:

- Не ө ндіру керек? – қ андай тауарлар жә не қ ызметтер ө ндірілуі қ ажет?

- Қ алай ө ндіру керек? – қ андай ресустар, қ андай технологияны пайдалану арқ ылы ө ндіру қ ажет?

- Кім ү шін ө ндіру керек? - ө ндірілген тауар қ алай бө лінеді, кімге арналады, кім сатып алады? Қ оғ амның қ ажеттілігін барынша толық қ анағ аттандыру мә селелерін шешу барысында экономикалық теория таң дау проблемасымен тығ ыз байланыста болады.

Экономикалық заң дар адамдардың экономикалық іс- ә рекеттері мен қ атынастарын білдіреді.

Сонымен, экономикалық заң дар бұ л адамдар арасындағ ы экономикалық қ атынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қ оғ амдық іс-ә рекеттерінің тә уелді байланыстарын, жү йелі ұ ғ ым-атау формасындағ ы заң дарды қ арастырады.

Экономикалық заң дарғ а ә леуметтік, қ оғ амдық қ атынастар заң дары жатады. Осылайша, олар табиғ ат заң дарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығ ы -тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғ и заң дар мә ң гілік қ атынас ретінде зерттеу ә дісіне ғ ана тә уелді. Ө здерінің ә рекет ету сипатына қ арай экономикалық заң дар ерекше жә не жанама болып екіге бө лінеді.

Ерекше экономикалық заң дар жеке дә уірлерге, формацияларғ а тә н. Мысалы, қ ұ лдық жә не феодализм дә уіріндегі материалдық игіліктерді бө лу заң ы.

Жалпы экономикалық заң дар барлық экономикалық формацияларда ә рекет етеді, мысалы, ең бек ө німділігін арттыру заң ы, уақ ытты ү немдеу заң ы жә не басқ а да тарихи-ә леуметтік қ ажеттіліктер.

Абстрактылы ойлау кезінде мә н сыртқ ы қ абық тан босайды. Абстрактылы ойлау кезінде логикалық тү сінік қ алыптасады, аз не кө п зерттелген нақ ты шындық талданып, қ орытындыланады. Ө мірдің бұ л фактісінде таусылмайтын ғ ылыми зерттеулер жатыр.

Логикалық тү сінік қ оғ амның экономикалық ө мір жағ дайын талдап бейнелейтін экономикалық категория болып саналады. К.Маркс: «Категория ө мір сү ру жағ дайының кү н-кө ріс формаларының қ оғ амда белгілі кейбір жақ тарын ғ ана білдіреді деп жазды».

Қ оғ амның экономикалық даму заң ын анық тау – экономикалық ғ ылымның негізгі міндеті. Ф. Энгельстің «Заң дар туралы ғ ылым, ө ндірісті басқ ару жә не адам қ оғ амындағ ы материалдық ө мір игілігін айырбастау» экономикалық теориясы бұ ғ ан тура бағ ынады.

Экономикалық теория

Салалық экономикалық ғ ылым.

Функционалдық экономикалық ғ ылым.

Тү йіндес экономикалық ғ ылымдар.

Ө неркә сіп, қ ұ ры­лыс, ауыл­ шаруа­шылығ ы, кө лік, бай­ланыс ө нді­ріс­тік емес сфералар жә не басқ алар экономикасы

Ең бек эконо­ми­ка­сы, қ аржы, ақ ­ша айналымы, статистика, бух­гал­терлік есеп, биржалық іс, менеджмент, аудит.

Экономикалық тарих, эконо­ми- ­калық тарихи ой, экономикалық география, таби- ­ғ а­тты пайдалану экономикасы, информатика.

Суретте экономикалық теорияның басқ а экономикалық ғ ылыммен байланысы, ә рқ айсысының ө зіне тә н пә ні, қ ойғ ан мақ саты кө рсетілген.