Аралас экономикалық жүйе.

Меншік қ атынастарымен ұ йымдастырылу тү рлеріне сә йкес болатын барлық экономикалық іс-ә рекеттердің жиынтығ ы сол қ оғ амның экономикалық жү йесін қ ұ райды.

Экономикалық жү йенің элементтеріне меншік негізінде қ алыптасқ ан ә леуметтік – экономикалық қ атынастар шаруашылық ты ұ йымдастыру мен басқ ару ә дісі. Экономиканы реттеуші механизм жә не кә сіпорындар мен басқ а да шаруашылық субъектісі арасындағ ы нақ ты экономикалық байланыстар жатады.

Қ оғ амның саяси жү йесінің негізін экономикалық жү йе қ ұ райды, мысалы: «капитализм»; «социализм» – деген ұ ғ ымдар саяси жү йеге жатады. Ал «нарық ты экономика», «аралас экономика» деген сө здер экономикалық жү йеге жатады.

Барлық жү йелер қ оғ амдық ө ндірістің негізін қ ұ райтын 5 мә селені шешу ә дістеріне қ арай анық талады.

1. Не ө ндіру керек? Қ андай қ ызмет кө рсету қ ажет.

2. Қ анша ө ндіру керек? Қ анша қ ызмет кө рсету керек?

3. Қ алай ө ндіру керек? (қ андай технология керек?)

4. Кім ү шін ө ндіру керек?

5. Ө згерген жағ дайларғ а бейімделе ала ма? (яғ ни кә сіпкерлердің еркіндігі).

Экономикалық ө суді зерттеуде екі бағ ытты бө леді. Бірінші бағ ытты жақ таушылардың ойынша, (Макконнел, Брю) экономикалық ө суді екі ә діспен есептеп шығ аруғ а болады:

1) не ЖҰ Ө (немесе ТҰ О) жалпы ө суін санап;

2) не осы кө рсеткіштердің кісі басына ө суі;

Екінші бағ ыттағ ылардың ойынша, экономикалық ө су бұ л сан жағ ынан ғ ана емес, сонымен қ оса ө німдердің жә не ө ндіріс факторларының сапасы жағ ынан жетілдірілуі деп санайды.

Экономикалық ө судің ү ш типін ажыратады: экстенсивтік, интенсивтік, аралас (нақ тылы) экономикалық ө су.

Экстенсивтік ө су - қ осымша ө ндіріс факторларын қ атыстыру арқ ылы ұ лттық ө німді ө сіру.Мысалы, 1950-ші жылдардың аяғ ында астық ө ндірудің кө лемін кө бейту ү шін Қ азақ станда тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру арқ ылы жү ргізілді.

Интенсивтік ө су - технологияны жә не техниканы жетілдіру арқ ылы ұ лттық ө німді ө сіру. Нақ ты ө мірде экстенсивтік жә не интенсивтік типте болмайды. Олар аралас болып келеді.

Аралас (нақ ты) ө су – технология мен техниканы жетіл­діру арқ ылы жә не қ олданатын ө ндіріс факторлары­ның санын ө сіру нә тижесінде ө ндірстің қ уаттылығ ын (кү шін) ө сіру.Экономикалық ө су пайызда алынғ ан жылдық ө су қ арқ ынымен ө лшенеді.

Мұ нда Ұ ЖО₁ – есеп беретін жылдағ ы ұ лттық ө нім

Ұ ЖО₀ - базистік жылдағ ы ұ лттық ө нім

Қ андай қ арқ ын қ олайлы екені ә лі айтыста жә не талқ ылануда. Бірақ мү мкін болатын варианттар: а) жоғ ары қ арқ ынды; б) нө лдік қ арқ ыны; в) жағ ымсыз қ арқ ыны (қ айшы); г) ү йлесімді қ арқ ыны (қ олайлы).

Алғ ашқ ы кө зқ арасқ а жоғ ары қ арқ ыны болғ аны пайдалы сияқ ты.

Біріншіден, ө німнің сапасын ескеру керек: сө йтіп жарылатын теледидарларды ө ндірудің жоғ ары қ арқ ыны бұ л - қ ауіпті.

Екіншіден, ө німнің ө суінің қ ұ рылымы маң ызды: соғ ыс ө німінің ү лес салмағ ының жө нсіз кө беюі (ө суі) жә не тұ тыну заттарының тө мендігі халық тың ө мірлік жағ дайын тө мендетеді, бұ л да жаман.

Ө з кезегінде экономикалық ө судің нө лдік қ арқ ыны да кө бінесе теріс сипатта болмайды. Мысалы, егер олар материал сыйымдылығ ын (материалоемкость) тө мендетсе, осыменен ө ндіріс факторларына шығ ынды ү немдейді. Бұ л да жаман емес. Егер, объективті себеп болмаса, нө лдік ө су милитаризация шығ ындары да оғ ан пайдалы.

Жағ ымсыз қ арқ ыны - бұ л ұ лттық экономиканың дағ дарысына дә лел. Олар 80-90 жылдарғ а тә н. Ол кездегі дағ дарыс бірнеше себептермен тү сіндіріледі: соғ ыс ө німдерінен жә не ө ндіріс қ ұ рал- жабдығ ынан ү лкен мол ү лес салмағ ы бар экономиканың орынсыз, ұ тымсыз қ ұ рылымы. Бұ рынғ ы Кең ес ү кіметіндегі республикалардың арасындағ ы шаруашылық байланысының бұ зылуы, кү йреуі, нарық ты экономикағ а кө шудің қ иындығ ымен тү сіндіріледі.

Ү йлесімді (оптимальный) қ арқ ыны. Олар тым жоғ ары не тым тө мен болмайды. Олар макроэкономикалық тепе-тең дікті қ амтамасыз ете алатындай болуы керек. Экономикалық ө су кө птеген факторлармен анық талады, солардың маң ыздысы: ұ сыным факторлары, сұ раным факторлары, бө лу факторлары.

Ұ сыным факторына жататындар:

1. Табиғ ат ресурстарының саны жә не сапасы (жер), пайдалы қ азбалар, климат (ауа райы жә не т.б.): табиғ ат жағ дайлары жақ сы болғ ан сайын, экономикалық ө суге елдің мү мкіншілігі кө п болады;

2. Ең бекке қ абілеті бар халық тың саны жә не сапасы: бұ л жағ дайдағ ы байланыстылық тура;

3. Негізгі капиталдың болуы;

4. Ө німді ө ндіруге қ олданатын технологияның дең гейі.

Сұ раным факторына жататындар: ө ндірілген ө німдерге қ оғ ам­ның жиынтық сұ ранымын кө теріп, сонымен оның ө суін ынталан­дыратындар.

1. Жалақ ы жоғ ары болса, сұ раным да жоғ ары.

2. Мемлекеттің фискалдық саясаты, салық жоғ ары болса, жалақ ы тө мен, яғ ни, сұ раным да тө мен, экономикалық ө су де тө мен.

3. Халық тың сақ тық қ ор жинауғ а (сбережения) бейімділігі де нақ ты сұ ранымды тө мендетеді, яғ ни, экономикалық ө суді де тө мендетеді.

Бө лу. Ресурстарды бө лу ө німдердің ө суі ү шін ең жақ сы ұ йымдастырылуы керек. Ө судің факторларына байланысты экономикалық ө судің модельдері қ ұ рылады. Олар екеу: кө п факторлық жә не екі факторлық.

Кө п факторлы модель ө суге аталғ ан барлық факторлардың ә серін болжайды. Осы факторлардың барлығ ының ө зара ә рекеті туралы жалпы тү сінікті ө ндірістік мү мкіншіліктер қ исығ ы береді. Ол ө ндірілген ө німдердің варианттар санына факторлардың ә ртү рлі қ осындысы қ алай ә сер ететінін кө рсетеді. Кез келген ұ сыным факторларының кү шеюі (санының кө беюі мен ресурстар сапасының жақ саруы жә не техникалық прогресс) ө ндірістік мү мкіншіліктер қ исығ ын оң ғ а жылжытады.

Екі факторлы модель ө зіне ең бек пен капиталды ғ ана қ осады. Американдық экономист Денисонның мә ліметі бойынша, ө нім ө суінің 2/3 ең бек (капитал) ө німділігінің ө суі арқ ылы, 1/3 – ең бек шығ ынын (ең бекті) ө сіру арқ ылы іске асырылады. Екі факторлы модельдің екі вариантын қ ұ руғ а болады: біріншісінде Ғ ТП ескерілмейді; екіншісінде ескеріледі.

Инвестициялар экономикалық ө суге ә ртү рлі ә сер етеді. Олардың біреуі ең бек шығ ынын ү немдеуге жә не капитал шығ ынын ө сіруге ә келеді. Оларды ең бек сақ тағ ыш (трудосберегающий) деп атайды. Басқ а инвестициялар ең бекке қ арағ анда, капиталды салуды айтарлық тай қ ысқ артады. Оларды капитал сақ тағ ыш (капитало­сберегающими) деп атайды. Ең бекті жә не капиталды тең ү немдегендегі инвестицияларды нейтралды деп атайды.

Ө неркә сібі дамығ ан барлық елдердің экономикалық дамуы циклмен сипатталады: басылу, кө терілу, кү йреу, жандану, қ айтадан басылу, тағ ы да жандану жә не т.с.с. Бірақ бұ л қ айталану шең бер емес, шиыршық ты серіппе (спираль) тү рінде жү реді. Сондық тан циклділік - бір орында тұ ру емес, ол прогрессивтік даму формасы.

Цикл экономиканың тепе-тең дік жағ дайынан ауытқ уын білдіреді.

Ауытқ удың ү ш тү рі бар.

1) Нарық тық сұ ранымның тауарлар мен қ ызметтердің ұ сынысынан ауытқ уы. Бұ л қ ысқ а мерзімдік жә не ұ зақ мерзімдік болуы мү мкін. Біріншісі тез ауытқ ып кету, екіншісінде тепе-тең дік ү ш-тө рт жылдан соң қ айта кә сіптендіру арқ ылы қ алпына келтіріледі.

2) Сұ ранымның жабдық тарғ а, қ ұ рылыстарғ а жә не т.б. ө згеруімен байланысты ауытқ улар 8-12 жылда капиталдың қ айта жиналуымен жең іп шығ ады. Бұ л Маркспен, Энгельспен зерттелген ө неркә сіптік циклдер деп аталады. Олардың ұ зақ тығ ы орташа цикл деуге де болады. 10-15 жылғ а мерзімінің созылуы негізгі капиталдың жұ мыс істеу мезгілімен тү сіндіріледі. Негізгі капиталды жаппай жаң арту экономиканы жандандыруғ а ә келеді, ол кө терілуге кө шеді жә не жұ мыс істейтін техниканың ескіруі дағ дарысқ а соғ ады.

3) Бір технологиялық ө ндіріс ә дісінен екіншіге ө тумен байланысты ауытқ у, оның аралары (шегі) адамзат ө ркениетінің ірі кезең дерімен шектеледі. Бұ л ө тулер ө ндірістің барлық қ ұ рамдас элементтерінің ауысуына ә келеді, бір жұ мысшылар ұ рпағ ы басқ амен ауысады немесе олар тү бімен басқ а мамандық қ а кө шеді. Технологиялық ө ндіріс ә дісі - материалдармен, технологиямен, ақ паратпен жә не ө ндірісті ұ йымдастырумен, ең бек қ ұ ралының бірлігі, тұ тастығ ы.

Мерзімі 40-60 жылғ ы ұ зақ циклдер Кондратьев деген ғ алымның атымен байланысты жә не «Кондратьевтің ұ зақ толқ ындары» деп аталды. Кондратьевқ а даң қ тылық ты 1928 ж. КСРО-да Экономика Институтында жасағ ан «Большие циклы конъюнктуры» деген баяндамасы ә келді. Бұ л теорияны ХХ ғ. Шумпетер, Кларк, Митчел жә не т.б. дамытты.

Тепе-тең діктің екінші жә не ү шінші ауытқ удың арасындағ ы байланысы, технологиялық ө ндіріс ә дісінің мә німен болуы, яғ ни, ол қ оғ амдық ө ндірістің белгілі бір ғ ылыми принциптерін қ олданады.

Айырмашылығ ы: орташа циклдің ұ зақ тығ ы машинаның жұ мыс істеу мерзімімен байланысты. Технологиялық ө ндіріс ә дісінің бір кезең інде, техниканың бірнеше ұ рпағ ы ауысуы мү мкін жә не оларғ а ө здерінің циклдері сә йкес келеді. Бірақ та, соң ында бар технологиялық ө ндіріс ә дісі кезең інде жетілдірудің уақ ыты таусылады, жаң а технологиялық ө ндіріс ә дісінің уақ ыты келеді, жаң а ұ зақ толқ ындар болады.

Экономикалық теорияларда циклдің себебін ә ртү рлі тү сіндіреді:

· неоклассикалық бағ ыт дағ дарысты тез ө тетін, кездейсоқ кө рініс ретінде қ арастырады;

· толық тұ тынбау концепциясы артық ө ндірудің экономикалық дағ дарысын, кө п ең бекшілердің кедейлігімен тү сіндірді;

· ХІХ ғ. аяғ ында циклдің несие-ақ ша концепциясы пайда болды. Осы бойынша дағ дарыс - ақ шағ а сұ раным мен ұ сыныс облысындағ ы бұ зылудың нә тижесі;

· Маркстік концепция дағ дарыстың себебін капитализмнің қ айшылығ ынан, негізінен ө ндірістің қ оғ амдық сипаты мен жеке капиталистік иемдену арасындағ ы қ айшылық тан кө реді;

· Кейнстік теория тепе-тең діктен жү йенің ауытқ у себебін нарық ты механизмнің ә лсіздігімен тү сіндірді жә не ө ндірісті реттеуде мемлекеттің араласуының жолдарын ұ сынды.

Қ азіргі кездегі экономистерде циклдің себебін анық тауда ү ш жол бар:

Бірінші жол циклді сыртқ ы (экзогендік) факторлармен тү сіндіреді.

Екінші жол - ішкі (эндогендік) факторлармен.

Ү шінші жол - бірінші жә не екіншінің қ осындысымен (синтез).

Бірінші жолда негізгісі - сыртқ ы факторларды зерттеу. Сыртқ ы факторлар - экономикалық жү йеден тыс болатын кө ріністер.

Оғ ан жататындар: тұ рғ ындар санының ө згеруі, ойлап табу - инновациялар, соғ ыстар жә не басқ а да саяси жағ дайлар. Тұ рғ ындардың ө суі ө ндіріспен жұ мысбастылық дең гейін ө сіреді, ол кө терілу шың ына ә келеді.

Тұ рғ ындар санының тө мендеуі кері нә тиже береді. Технологияның тү бімен ө згеруі (автомобиль, самолет, компьютер) іскерлік белсенділіктің жоғ арылауына жә не кең инвестицияғ а ә келеді. Осыдан - жаң а жұ мыс орындары ашылады экономиканың ө суі басталады. Саяси жағ дайлар іскерлік белсенділікке ә р тү рлі ә серін тигізеді. Мысалы, екінші дү ниежү зілік соғ ыс АҚ Ш-ты қ айта қ аруландыруғ а итермеледі, нә тижесінде 30-жылдардағ ы ұ лы депрессия соғ ыстан кейінгі кө терілумен ауысты. Керісінше, Жапония ү шін соғ ыстан кейінгі қ арулы кү шінің болуына тыйым салу, экономиканы инвестициялауғ а мү мкіндік ашып, «жапондық таң қ аларлық қ а» ә келді.

Екінші жолдың негізгісі - ішкі факторларды оқ у. Ішкі факторлар бұ л жү йенің ішінде болатын кө ріністер. Оғ ан жататындар: тұ тыну, инвестициялау жә не ү кіметтің ә рекеті.

Тұ тынудың ә сері: фирма, сатып алушы нені қ алайды, соның бә рімен қ амтамасыз етуге ұ мтылады; нә тижесінде тұ тынушы шығ ындары ө седі, жаң а жұ мысшылар жалданады. Сө йтіп ө німдерді ө ндіру, жұ мысбастылық жә не сату кө лемі ө седі, экономика кө терілу фазасына кіреді. Ал тұ тынушы шығ ындары қ ысқ арғ анда, кері жағ дай пайда болады жә не сондық тан басылу кезең і басталады.

Инвестициялаудың ә сері: негізгі қ орларғ а салу, жаң а жұ мыс орындарын қ ұ рады, ол тұ тынушының сатып алу қ абілеттілігін ө сіреді - осының бә рі кө терілуге мү мкіндік туғ ызады. Ал инвестициялаудың дең гейі тө мендегенде, кері кө рініс жү реді жә не басылу кезең і басталады.

Ү кімет ә рекетінің ә сері: екі ә діспен жү ргізіледі - фискалдық саясатпен, яғ ни, салық тарды жинау мен оларды жұ мсау жә не монетарлы саясатпен, яғ ни ақ ша айналымын реттеумен.

Ү шінші жолда циклдің себебін анық тауда ішкі жә не сыртқ ы факторларды синтездейді. Осы концепцияның авторларының ойынша сыртқ ы (экзогендік) фактор циклге алғ ашқ ы тү рткіні (қ озғ ауды) береді, ал ішкі (эндогендік) фазааралық ауытқ уларғ а ә келеді. Осы бағ ыт ө німділеу.

Қ азіргі теория Самуэльсонның, Хикстің іскерлік циклі моделімен байланысты. Онда цикл ұ лттық табыстың (немесе Ұ ЖӨ), тұ тынудың жә не капитал қ орлануының ө зара ә рекеттерінің нә тижесі ретінде қ арастырылады.

Осы байланыс тұ рақ ты мультипликатормен акселератормен сипатталады.

Мультипликатор капитал салудың ө суінен ұ лттық табыстың (Ұ ТӨ) ө су байланыстылығ ын кө рсетеді.

Акселератор - ұ лттық кірістің (немесе Ұ ЖӨ) ө суінен салымдардың ө суі байланыстылығ ы.

Самуэльсон мен Хакстің айтуларынша, акселератор мен мультипликатор принциптерін қ осу, нақ ты ө мірдегідей де осындай циклді жасауы мү мкін.

Айталық экономика толық жұ мысбастылық та делік: Ұ ЖӨ кө бейді, ө німдерді ө ткізу жоғ ары қ арқ ында жү ріп жатыр. Осы кезде акселератор принципі бойынша ө німдерді ө ткізудің ө суі инвестицияның жоғ ары дең гейіне ә келеді. Ал мультипликатор бойынша инвестиция дең гейінің кө терілуі Ұ ЖО ә рі қ арай ө суіне мү мкіншілік жасайды. Экономика бұ л жағ дайда кө терілу фазасында болады. Кері жағ дай болуы да мү мкін.

Экономикалық жү йе – бұ л экономикалық процестер жиынтығ ы, ол қ алыптасқ ан мү ліктік қ атынастар мен ұ йымдық тү рлер негізінде қ оғ амда жү зеге асады. Экономиканы ұ йымдастыру бойынша экономикалық жү йені келесідей топтау болады.

Жабық экономика – барлық шаруашылық ә рекеттер тек мемлекет шең берінде жү ргізіледі, ішкі тұ тынумен шектеледі, шетелдермен қ атынас болмайды.

Ашық экономикалық жү йе – халық аралық экономикалық қ атынастар жү йесіне экономика белсенді тү рде қ атысады, ұ лттық валютамен қ атар шетелдік валюта қ олданылады.

1. Меншік қ атынастарының формалары бойынша:

1.1. Дә стү рлі жү йе – ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жалғ асып отырғ ан дә стү р мен салт бойынша қ атынастар қ алыптасады.

1.2. Ә кімшілік - ә міршілік экономика орталық танғ ан жоспарлау арқ ылы барлық ресурстар мен ө ндіріс факторлары мемлекеттің қ олында болып, мемлекеттік меншіктің ү стемділігі жү ргізіледі.

1.3. Нарық тық экономика - меншікке, бә секеге негізделеді.

1.4. Аралас экономика – мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқ ылы экономиканы реттеу жү зеге асады.

2. Ө неркә сіп революциясы мен Ғ ТП даму дең гейі бойынша:

2.1. Индустриалды даму дә уіріне дейінгі жү йе – бұ л жү йеде ауыл шаруашылығ ы натуралдық шаруашылық жә не қ ол ең бегі басым орын алады.

2.2. Индустриалдық жү йе – бұ л жү йе ірі машиналық ө ндіріске дамығ ан тауар- ақ ша қ атынастарына негізделеді.

2.3. Постиндустриалдық жү йе - бұ л жү йеде негізгі ресурс ретінде ақ парат саналады, экономиканың бастаушы саласы – материалдық емес сала.

Меншік қ атынастарының формалары бойынша ә р жү йеге тө мендегідей қ ысқ аша сипаттама беруге болады.

Дә стү рлі экономикалық жү йенің сипаттамасы:

1. Ө ндіріс, бө лу жә не айырбас дә стү р, салтқ а негізделеді.

2. Ө ндірістің дамуы мен ә леуметтік – экономикалық даму ең нашар дең гейде.

3. Техникалық прогресс шектеулі.

4. Халық санының дамуы ө неркә сіп ө ндірісінің ө суі дең гейінен тұ рақ ты тү рде артып отырады.

5. Сыртқ ы қ аржылық қ арыз ө те кү рделі.

6. Мемлекет пен қ арулы кү штердің рө лі ө те жоғ ары.

Ә кімшілік - ә міршілік экономикалық жү йенің сипаттамасы:

Ә кімшілдік-ә міршілдік жү йеге бұ рынғ ы кең естер одағ ы шығ ыс Еуропа елдері мен бірқ атар мемлекеттер жатады. Бұ л жү йенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарғ а жә не ө ндірілген ө німдерге қ оғ амдық, шын мә нінде мемлекеттік меншіктің болуы.

Экономиканы жоғ арыдан басқ аруы, яғ ни, халық шаруашылығ ын орталық тан жоспарлау, монополиялануды ә кімшілік тү рде ұ йымдастырылуын қ арастырады.

Ерекшеліктерін нақ ты тө мендегідей бө луге болады.

1. Ө ндіріс қ ұ ралдарына мемлекеттік меншік.

2. Экономикада орталық танғ ан жоспарлау.

3. Ө ндірушілердің монополист ретінде кө рінуі.

4. Орталық талынғ ан ресурстар қ оры.

5. Ө ндіріс нә тижесіне деген ә рбір ө ндіріске қ атысушының жеке ынталылығ ының болмауы.

Нарық тық экономикалық жү йенің сипаттамасы:

Таза нарық тық экономика жү йесі – таза нарық ты экономика жағ дайында шаруашылық механизмі айтарлық тай ө згереді. Басқ а экономикалық жү йелерге қ арағ анда нарық ты экономика ө зінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі жә не сыртқ ы жағ дайлардың ө згеруіне байланысты қ айта қ ұ рылып, оларғ а бейімделіп отырады.

Алайда таза нарық тық жү йеде мемлекеттін рө лі шектеледі. Кейбір ә леуметтік маң ызы бар мә селелер толық шешемін таба алмайды.

Нарық тың экономикағ а тә н қ асиеттер:

1. Ө ндірістік ө німдер мен ресурстарғ а жеке меншіктің болуы.

2. Халық шаруашылығ ын (экономиканы) еркін бә секеге негізделген

нарық тық механизм арқ ылы реттеу мен басқ ару.

3. Қ оғ амда ө з ө німдерін еркін сата алатын дербес ө ндірушілер мен ө німдерді таң дау арқ ылы еркін сатып ала алатын тұ тынушылардың болуы.

Аралас экономикалық жү йенің сипаттамасы:

Қ азіргі кезде кө птеген елдерде аралас экономикалық жү йені пайдалану дұ рыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:

1. Мұ ндай жү йеде мемлекеттік меншікпен қ атар жеке меншік орын алады.

2. Халық шаруашылығ ын ұ йымдастыру мен басқ ару ә дісі тек таза нарық тық механизмге ғ ана негізделіп қ оймай, мемлекеттік реттеумен толық тырылады.

Мұ нда экономикалық саясатты жоспарлы тү рде жү ргізу қ оғ амның нарық талаптарына белсенді бейімделіп отыруына мү мкіндік тудырады. Сонын нә тижесінде экономиканы дамытудың кү рделі мә селелері жаң аша ә рі дұ рыс шешіледі. Мысалы: ө німдердің қ ұ рылымы мен кө лемі кә сіпорындарды маркетингтік зерттеу арқ ылы жә не қ оғ амдық қ ажеттіліктерді мемлекеттің болжауы арқ ылы (жә не қ оғ амдық қ ажеттіліктерді мемлекеттің болжауы арқ ылы) анық талып отырады: бұ л кә сіпорындардың қ алыпты жұ мыс істеуіне жә не ол арқ ылы пайдасын молайтуғ а жағ дайлар жасайды.

Сондық тан нарық ты экономика жағ дайында мемлекеттің ұ лттық жә не салалық бағ дарламаларынан бас тартуғ а болмайды.