Аралас экономикалық жүйенің бірнеше үлгілері бар.

1. Американдық ү лгі – нарық тық капиталистік ү лгі. Мұ нда жекеменшік басым, нарық тық бә секе механизмі толық жұ мыс істейді. Ірі кә сіпкерлер мен талапты жұ мыскерлерді қ орғ айды. «Ө з кү шің ді ө зің кө р».

2. Жапондық ү лгі – бұ л реттелетін корпоративтік капитализм ү лгісі. Мұ нда капиталдық кө бею (қ орлану) мү мкіндігі мемлекеттің белсенді реттеу ролі мен байланысып отырады.

3. Шведтік ү лгі - бұ л ә леуметтік ү лгі. Оғ ан ө те жоғ ары дең гейдегі ә леуметтік кепілдік сипаты тә н. Мұ нда кә сіпкерлердің бә рін қ олдайды, бә ріне пайда табуғ а жағ дайлар жасайды. Кә сіпкерлерден тү скен салық ты бюджетке жинап, оны салық тың ә леуметтік жағ дайын кө теруге тегін білім алумен емделуге жұ мсайды. Шведтік социализм деп айтатын себебіміз де осыдан.

4. Қ ытайлық ү лгі – бір жағ ынан нарық механизімімен экономиканың мемлекеттік емес секторының, екінші жағ ынан жоспарлау негізіндегі мемлекеттік реттеу мен ә леуметтік кепілдіктің ү йлесімділігі Қ ытай экономикасында социалистік ү лгінің қ алыптасқ анын кө рсетеді.

Экономикасы дамығ ан елдерде осы уақ ытқ а дейін дә стү рлі экономикажү йесі сақ талуда. Дә стү рлі экономика артта қ алғ ан технологияғ а қ ол ең бегіне жә не ұ лттық шаруашылық тың ә ртү рлілігіне негізделген. Кейбір елде қ ауымдық шаруашылық пен натуралды ө ндіріске негізделген натуралды қ ауымдық жү йе тү рі сақ талуда.

Экономикалық жү йелерді ұ йымдастыру ү лгілеріне жалпы сипаттама берсек: Меншік барлық қ оғ амдық қ ұ рылысқ а тә н объективтік қ атынас болып қ аралып, қ ашан болмасын ойшылар назарынан тыс қ алмағ ан. Ә ртү рлі ө ркениетті ө кілдер меншіктің табиғ аты туралы жә не қ оғ ам дамуындағ ы рө лі туралы ө з пікірлерін ортағ а салып ө ткен.

Меншіктің ә ртү рлі формалары мен тү рлерінің мә ндік қ асиеттері экономикалық жү йелерде байқ алады. Экономикалық жү йе халық тың шаруашылық практикасының нақ ты жағ дайында пайда болатын, қ оғ амның ерекше қ ұ рылымын бейнелеп кө рсетеді. Бұ нда халық тың шаруашылық дағ дысы, дә стү р- салты, рухани қ ал- жағ дайы, оның қ ұ рметтеп бағ алайтын жайттары жә не ө мірге, дү ниеге деген ерекшелік кө зқ арастары қ амтылады.

Экономикалық жү йенің ерекше қ асиеттері болады, экономиканы реформалағ анда солармен есептесу керек.

Біріншіден, экономикалық жү йе сыртқ ы ортамен зат жә не қ уат айырбастасып отыратын ашық жү йе болады, ә лемдік тә жірибе айырбасына кедергі жасамайды, ө зінің элементтерін жаң артып отырады, т.б.

Екіншіден, нақ ты ө ркениеттің мә дени қ ұ ндылығ ының бір кө рінісі ретінде, экономикалық жү йе, алдымен ө ркениеттің осы типін ұ дайы ө ндіруге мақ сатталады. Сондық тан ол қ атал, тұ йық жү йе болып ә рекет етеді: бір экономикалық жү йеде пайда болғ ан ү лгінің, басқ а экономикалық жү йелерде қ олданылу мү мкіндігі тө мен, шектелген болады. Табиғ и шек қ оюшы тетіктер рө лін осы қ оғ амның тұ рақ тылығ ын жә не оның ө зін- ө зі ұ дайы ө ндіру қ абілетін сақ тауғ а атсалысатын, экономикалық жү йенің ә дет- ғ ұ рыптары атқ арады.

Бұ рынғ ы социалистік елдердің нарық қ а ө туі - адамзат қ оғ амы дамуындағ ы қ айталанбас нә рсе. Олардың нарық тық экономикағ а ө туінің ө зіне тә н ерекшелігі бар. Бұ л ө ту қ ұ былысы дә стү рлі тү рде емес, жоспарлы экономикағ а енетін аздағ ан мемлекеттердің ө зіне қ атысты ерекшелігімен сипатталады.

Нарық тық экономикағ а ө тудің Қ азақ стан Республикасындағ ы басты міндеттері мыналар:

1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.

2. Қ азақ стандық кә сіпкерлердің ә леуметтік жігінің қ алыптасуы (ең бекке қ абілетті тұ рғ ындардың жалпы санының 10-15% қ амту).

3. Нарық тық инфрақ ұ рылымның қ алыптасуы, басты нә рсе – тауар мен қ ор биржасы жә не басқ а да ә ртү рлі нарық тық қ ұ рылуы.

4. Бә секелестік пен кә сіпкерлікті дамыту мақ сатымен экономиканы монополиясыздандыру.

5. Бағ аны либерализациялау, сұ раныс пен ұ сыныс негізінде нарық тық сипаттағ ы бағ ағ а кө шу.

6. Экономиканың қ аржылық тұ рақ тануы.

7. Ө тпелі кезең де тұ рғ ындарды ә леуметтік қ орғ ау жү йесін мық ты қ амтамасыз ету.

Қ азақ стан Республикасының нарық тық экономикағ а ө туінің ерекшеліктері:

Біріншіден, ө тпелі экономиканың ерекшелігі сонда Қ азақ стан нарық тық экономикағ а ө туді тұ тастық шең берінде, егемендікте жә не ө з мемлекеттілігінде жү зеге асырды.

Екіншіден, нарық тық экономикағ а ө туде Қ азақ стан алғ ашқ ы рет ә лемдік практикада ә кімшілік - ә міршілікпен ғ ана емес, сондай-ақ қ оғ амдық меншіктегі жоспарлы экономикалық жү йеден, жеке жә не аралас меншік тү рінде негізделген нарық қ а ө туді жү зеге асырды. Ә кімшілік-ә міршілік экономикадан нарық қ а ө тудің халық аралық тә жірибеде Жапония мен Оң тү стік Кореядағ ы басқ арудың ә кімшілік-ә міршілік элементін қ олданғ андығ ы қ ажет болды. Бірақ та ә лемдік ө ркениеттің біздің ұ лттық қ ұ ндылығ ымыз бен дә стү рімізге сай болатындай тенденциясына бағ ыт ұ сталды.

Ү шіншіден, Қ азақ станның территориялық географиялық жағ дайы - ө ркениеттіліктің батыс пен шығ ысты қ осатын ерекше орны болып табылып, ө тпелі кезең дегі экономикағ а айрық ша ә сер етеді.

Тө ртіншіден, Қ азақ стан Республикасындағ ы экономиканы реформалау созылғ ан экономикалық дағ дарыс жағ дайында ө туде болды.

Бесіншіден, ө неркә сіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту, металлургиялық, химиялық жә не химия – мұ най кә сіпорнынан тұ рады. Ауыл шаруашылығ ында ірі кә сіпорындар – кең шарлар кө п болды. Республикада 2059-ғ а жетіп, барлық ауыл шаруашылығ ы кә сіпорынның 75% қ ұ рады. Осындай ерекшеліктер жекешелендіру сипатына ә сер етпей қ оймады.

Нарық тық экономика кезінде макроэкономикалық процестерді мемлекеттің реттеуі тікелей жә не жанама тә сіл арқ ылы жү ргізіледі.

Халық аралық тә жірибе кө рсеткендей, тікелей тә сіл-мемлекеттік экономикалық бағ дарламаны жасау мен ө ткеру арқ ылы жү ргізіліп, қ ысқ а, орта, ұ зақ мерзімді міндеттерді шешуге атсалысады. Бұ дан басқ а да қ алыпты жә не тө тенше бағ дарламалар жасалуы.

Мысалы, соғ ыстан соң Оң тү стік Кореядағ ы экономиканы орнынан тұ рғ ызуғ а қ абылданғ ан тө тенше бағ дарламаны, ал Жапонияда «Автомобиль жолын салудағ ы тө тенше шаралар» заң ы ескерілді. Жапонияда мемлекеттің 10-нан астам институттары нарық дамуының жоспары мен бағ дарламасын жасайды.

Ө тпелі экономикада ақ ша айналымы мемлекет бақ ылауынан шық пауы керек. Бұ л жағ дай Жапония, Оң тү стік Корея, Тайвань – тә жірибесімен расталады. Қ азақ стан Республикасындағ ы жекешелендіру процесі Чехословакияда қ олданылғ ан модельге ұ қ састық пен жү зеге асырылды.

Қ азақ стан реформаны ө з бетінше 1993 жылы қ араша айында ұ лттық валютаны кіргізуімен бірге жү ргізе бастады. Қ азақ стан Республикасының дағ дарысқ а қ арсы шаралар мен ә леуметтік – экономикалық реформаны терең дету бағ дарламасында басым бағ ыттары мына салаларғ а арналғ ан: энергетика, металлургия, халық тұ тынатын тауарлар, азық -тү лік жә не коммуникация (байланыс, теміржол транспорты) салалары. Осындай бастамалардың нә тижесі: 1996 жылдың аяғ ында ө ндірістің қ ұ лдырауы тоқ татылды. Энергетика, металлургия кә сіпорындарды кө теру ү шін шетелдік инвесторлардың тікелей инвестициясын тартты.

Ө тпелі экономика жағ дайында мемлекеттік кә сіпкерлік ерекше сипатқ а ие болады. Мемлекеттің заң ды тұ лғ а ретінде жаң а функциясы – кә сіпкерлік қ абілетті игеру қ ажеттілігі.

Кә сіпкерлік қ ызметтің дамуының экономикалық негізі мемлекеттік меншік болып табылады. Қ азақ стан Республикасында 2001 жылдың басында мемлекеттік кә сіпорындардың ү лесі олардың жалпы санында 23, 5% қ ұ рады.

Мемлекеттің осындай ү лесі ұ лттық экономиканың дамуы ү шін қ ажет қ ызметтер мен тауарлар шығ арушы ө здерінің меншікті кә сіпорындарының болуына жә не бір уақ ытта мемлекет бюджетін толтыру ү шін қ ажет ақ шалай қ аражат табуына мү мкіндік берді.

Осының ең кү рделі мысалдары:

- Қ азақ станның кен ө ндіру, отын – энергетика мен металлургия кешендерінің аса ірі ө неркә сіптік ө ндірістерін тө лем тө лей алмаушылық тан қ орғ ап, дә л уақ ытында шетел капиталын тарта біледі;

- 1996 жылдың басында Қ азақ стан территориясы арқ ылы ө тетін Еуразия теміржолы бойынша транзистік, жү к жә не контейнерлік тасымалғ а қ атысты Еуропа пен Азияның жеті мемлекеттерінің арасында қ ұ жаттарғ а қ ол қ ойылуы бойынша мемлекеттің қ ызметі кө рінді. Қ азақ стан территориясы арқ ылы тө рт трансконтинентальды темір жол магистральдары ө теді:

1. Трансазия (Қ ытай-Қ азақ стан-Тү ркия),

2. Еуразия (Қ ытай-Қ азақ стан-Ресей-Еуропа),

3. Орта Азия мен Ақ тау тең із порты арқ ылы Батыс магистралі,

4. Еуропа – Скандинавия- Иран – Парсы шығ анағ ы арасында жү ктердің тасымалдау уақ ытын қ ысқ артуын қ амтамасыз ететін «Солтү стік – Оң тү стік» жоба қ аралуда.

Осы келісімнің маң ыздылығ ы: барлық магистральдар бойынша қ осымша жұ мыс орындарын қ ұ руғ а, жоғ ары табыспен қ амтамасыз етуге жол ашады.