Словазлучэнне

Нацыянальная спецыфіка мовы выразна выяўляецца ў будове словазлучэнняў.

Мае свае асаблівасці дзеяслоўнае кіраванне (дзякаваць брату – благодарить брата, хварэць на ангіну – болеть ангиной), словазлу-чэнні, утвораныя спалучэннем некаторых колькасных лічэбнікаў і назоўнікаў: два стола – два сталы, словазлучэнні з сінтэтычнай формай вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў (малодшы сястры, менш двух гадоў), ужыванне некаторых беспрыназоўнікавых і прыназоўнікавых канструкцый (падысці к сябру, згодна закону, загадчык аптэкай).

6.1.1. Ужыванне прыназоўнікаў

Ужыванне прыназоўнікаў у беларускай мове мае некаторыя асаблівасці ў параўнанні з рускай мовай.

1. Прыназоўніку пра з вінавальным склонам адпавядае прыназоўнік о з месным склонам у рускай мове: о матерн, о новостях, о семье – пра маці, пра навіны, пра сям'ю.

2. Прыназоўнік аб з месным склонам ужываецца ў афіцыйна-справавым стылі: указ аб узнагароджанні, пастанова аб прыватызацыі.

3. Прыназоўнік па з месным склонам у беларускай мове адпавядае прыназоўніку па з давальным склонам у рускай мове: по телефону, по морям, по слухам – па тэлефоне, па морах, па чутках.

4. Прыназоўніку за з творным склонам для выражэння мэты дзеяння ў рускай мове адпавядае прыназоўнік па з вінавальным склонам у беларускай мове: за дровами, за ягодамп, за знаниями – па ягады і ў ягады, па дровы, па веды. Прыназоўнік па ўжываецца з вінавальным склонам лічэбнікаў: па сем кніжак.

5. Прыназоўнік у замяняецца прыназоўнікам ва перад словамі, якія пачынаюцца з у: узрост – ва ўзросце, універсітэт – ва універсітэце.

6. Прыназоўніку у ў беларускай мове адпавядаюць прыназоўнікі у, в у рускай: быў у сястры – был у сестры: увайшоў у клас – вошел в класс.

7. У беларускай мове ў некаторых выпадках ужываецца прыназоўнік ува: ува мне.

8. Прыназоўніку з у беларускай мове адпавядаюць прыназоўнікі нз, с у рускай: выйшаў з лесу – вышел нз леса; з’ехаў з гары; прыехаў з Крыма, з Каўказа – приехал из Крыма, с Кавказа.

9. Перад словамі, якія пачынаюцца са спалучэння зычных, дзе першы з, с, ж, ш, м, замест прыназоўніка з вымаўляцца і пішацца прыназоўнік са: са збору, са станка, са жменю, са шклянкі, са мною.

10. У беларускай мове для абазначэння часу карыстаюцца прыназоўнікам а: а пятай гадзіне, а дзесятай.

11. Прыназоўніку к у рускай мове адпавядае прыназоўнік да ў беларускай мове: к столу – да стала, к другу – да сябра.

12. Прыназоўнікі праз, цераз ужываюцца з вінавальным склонам: праехаць праз горад, прайсці праз выпрабаванні, паведаміць праз газету, пераскочыць цераз канаву; ва ўстойлівых выразах: гаварыць праз смех, праз слёзы, праз сон; для выражэння прычыны: затрымаўся праз завіруху.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Замяніце неўласцівыя беларускай мове прыназоўні-кава-склонавыя канструкцыі сінанімічнымі.

Зрабіць што-небудзь па памылцы, па заканчэнні заняткаў, ён па-за канкурэнцыяй, крычаць ва ўвесь голае, розніца ў двух гадах, прыняць ва ўвагу, парассаджваць усіх па месцах, выконваць па ўзору, збіраецца к дажджу, здольны к усяму хлопец, лятаць па паветры, фасон не па густу, дом у тры паверхі, сутыкнуцца тварам да твару, сватацца за яе, купіць паліто па выбару, падабенства на бацьку.

З а д а н н е 2. Словы ў дужках пастаўце у патрэбным склоне.

1. Ідзе па (свет) светлая вясна.

2. Нічога няма даражэйшага (Радзіма, мая зямля), дзе хадзіць навучыўся, (неба), якое з калыскі пабачыў.

3. Да крыніцы (вада) ты ідзеш цераз луг, што ў кветкі прыбраны.

4. Будзем гэта мець (увага).

5. Ты, мусіць, даўно (ягады) не была?

6. Сход пачаўся роўна (восьмая гадзіна).

7. Як віхры, машыны бягуць па (зямля), па (сіняе мора) плывуць караблі.

8. Іду па (луг аксамітны).

9. Верасень лічыцца па (каляндар) першым месяцам восені.

10. Бяжым (жалуды) пад дуб.

11. Алесю падабалася бегаць па (гарачы пясок).

З а д а н н е 3. Запішыце беларускія адпаведнікі да наступных рускіх словазлучэнняў.

Идти за грибами, по случаю встречи, вспоминать о друзьях, ехать лошадью, выходить из школы, думать о будущем, ни над кем не смеяться, гулять по лесу, подойти к дубу, ходить по домам, из глубины комнаты, тоска по родине, выполнять работу на дому, выйти из штаба, учиться в университете, разговаривать по телефону, взять по семь книг, собрать по двадцать пять центнеров с гектара, бродить по полям, заболеть ангиной, в возрасте семи лет, вернуться в сумерках, стучать по столу, коснуться лица, жениться на однокласснице, сходить за отцом, слышать сквозь сон, понять по глазам, идти за водой, он смелее всех своих друзей.

3 а д а н н е 4. Спішыце, выпраўце памылкі ва ўжыванні прына-зоўнікаў.

1. Многія віды народнага мастацтва ўзыходзяць к пластам розных старажытных культур.

2. У вёсцы была сярэдняя школа ў тры паверхі.

3. У рэдакцыйнай пошце многа лістоў у адрас Вярхоўнага Савета.

4. Страта самай маленькай мовы – трагедыя чалавечай культуры, а мы губім ключ к разуменню славянскіх моў.

5. Мой сябар узяў у жонкі сваю аднакласніцу.

6. Да шчасця, сувязі паміж іх сем’ямі засталіся і па сёння.

7. Для прыкладу, лабараторыяй танцавальнай творчасці зафіксавана практычна 100 варыянтаў полек.

8. Белавежская пушча і замкавы комплекс “Мір” згодна рашэнню ЮНЕСКА ўключаны ў спіс сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны.

9. Сяброўка не магла паехаць разам са мной, бо ёй трэба было даглядаць за хворай маці.

10. Яго заслугі, у сутнасці, былі пастаўлены пад сумненне.

З а д а н н е 5. Дадзеныя ў дужках словазлучэнні на рускай мове замяніце на адпаведныя словазлучэнні беларускай мовы.

1. (Не к кому) звярнуцца. |

2. Трэба перастаць (думать о нем).

3. Ён баяўся (более всего) нечаканай сустрэчы.

4. Наш атрад (остановился на ночевку у рощи около озера).

5. (Продирались сквозь чащу), потым (тащились по кочкам через болото).

6. Уночы (пришли во двор к леснику).

7. Я (ради друзей готов) пайсці і на гэта.

8. Хату пабудаваў (большую, о семи окнах).

9. Трэба заўсёды паступаць (согласно закона).

10. Сваё апавяданне малады пісьменнік паслаў (по адресу) рэдакцыі.

З а д а н н е 6. Запішыце прыведзеныя словазлучэнні па-беларус-ку. Звярніце увагу на іх прыназоўнікавае і склонавае адрозненне ў беларускай і рускай мовах.

По одноименному роману Ивана Мележа, подготовиться к поступлению, вне конкуренции, из зависти к другу, впереди охотника, зайти за письмом, небольшой по размеру, роман в стихах, забыть обо всем, жениться на Ольге, охотиться за мной, ухаживать за девушкой, из желания отомстить, по моему суждению, пишите по адресу, начало в семь часов вечера, обратиться к детям, по возвращении на родину, дом в три этажа, перетереть в муку, сходить за хлебом, обращаться за помощью, апеллировать к общественной мысли, высохнуть в щепку.

6.1.2. Словазлучэнні «лічэбнік + назоўнік»

Ужыванне лічэбнікаў з назоўнікамі мае некаторыя асаблівасці ў беларускай мове.

1. Пры лічэбніках два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры назоўнікі ставяцца ў назоўным склоне множнага ліку. Гэта правіла адносіцца таксама да прыметнікаў, дзеепрыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў, займеннікаў, якія ўваходзяць у словазлучэнні з вышэйназванымі лічэбнікамі: два старэйшыя браты, абедзве матчыны сястры, тры адважныя юнакі (у рускай мове: два старшых брата, обе материных сестры, три отважных юноши (назоўнік – у родным склоне адзіночнага ліку, прыметнік – у родным склоне множнага ліку).

2. Пры абазначэнні адлегласці лічэбнік спалучаецца з назоўнікам пры дапамозе прыназоўніка за: за пяць кіламетраў ад горада, за тры кіламетры ад дома (у рускай мове: в пяти километрах от города, в трех километрах от дома).

3. Для абазначэння часу дзеяння ў беларускай мове вы-карыстоўваецца прыназоўнік а: а пятай гадзіне дня (у рускай мове: в пять часов дня, в пятом часу дня).

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Перакладзіце на рускую мову і звярніце ўвагу на граматычныя асаблівасці гэтых беларускіх словазлучэнняў і падобных да іх.

А дванаццатай гадзіне, дні тры таму, палова на пятую гадзіну, першыя пяць кіламетраў, на дні тры хопіць, за паўсотні ці болей вёрст, дзве трэція агароду – бульба, паўсотні год прамінула, разы са тры ці чатыры, больш за100 тысяч, кіламетры за тры ад вёскі, менш за дзвесце год, тыдні са два не было яго, тры невялікія пакоі, цэлыя тры доўгія гады, чалавек з пяць не прыйшло, разы два бачыў, не больш, гадоў яму за пяцьдзесят ужо.

З а д а н н е 2. Дапішыце канчаткі назоўнікаў і прыметнікаў (дзеепрыметнікаў). Растлумачце асаблівасці ўжывання лічэбнікаў з назоўнікамі.

1. Мінула тыдн... два, і я атрымаў газету, дзе была надрукавана цэлая паласа маіх вершаў.

2. Памагаюць хроснаму дзве маленьк... унучк..., якіх каля вады трэба пасвіць куды пільней, чым гусянят.

3. Чатыры клён... густа ўсцілалі зямлю жоўтым лісцем.

4. Храм святое Сафіі – Сафійка – цягне ў неба рукі, якдзве тапалінк... сух...

5. Міканор паказаў на дзве вялік... вехі, пастаўлен... яшчэ зімой.

6. 3 машыны выйшлі тры незнаём... дзядзьк…, накіраваліся ў хату.

7. Чатыры сын... не прыйшлі да матулі з вайны.

8. Я паднімаю галаву, гляджу туды, дзе зелянеюць тры высачэнн... вастраверх... тапол....

9. А ўсяго на тэхнічнае ўзбраенне камбіната даюцца 364 бесчаўночн... і 2624 пнеўматычн... станк....

10. Гультай і злодзей – два родн... брат....

З а д а н н е 3. З назваў дадзеных у дужках лічбаў і слоў утвары-це колькасна-іменныя словазлучэнні і ўключыце іх у сказы.

1. Нават у сне бачыліся тыя расцяробы і печышчы, дзе правёў не (адна), а цэлы 2, (доўгі, зіма).

2. Абедзве (першая навальніца) былі літасцівыя.

3. (2, высокі клён) каля гумна здаваліся сінімі і мокрымі.

4. Паабапал ракі (2, чыгуначны, будка).

5. Толькі (2, ніжні, галіна) значна патаўсцелі, сталі даўжэйшымі.

6. Трое (астатні) з цікавасцю разглядалі незнаёмых ім людзей.

7. Ніякага ўражання (гэты, 3, год) на мяне не зрабілі.

8. Сёлета ўраджай у (два, раз) большы, чым у мінулым годзе.

9. Заўтра майму сябру будзе (24, год).

10. Вучні пасадзілі каля школы (4, дрэва).

З а д а н н е 4. Складзіце словазлучэнні лічэбнікаў з назоўнікамі, лічэбнікі запішыце словамі.

2 (прахожы), 3 (тыдзень), 4 (нажніцы), 3 (нага), 7 (птушаня), 3 (падручнік), 4 (суткі), 7 (доктар), 6 (вобласць), 8 (салдат), 23 (год), 544 (слоўнік), 33 (кіламетр), 2 (паверх), 4 (камп’ютэр), 102 (метр).

З а д а н н е 5. Выпраўце ў сказах сінтаксічныя памылкі.

1. Звычайна ў змену працуе два пекара, але напарніца захварэла.

2. Знайшлося некалькі смельчакоў. Чалавека чатыры.

3. На плошчы амаль у 170 квадратных метраў размясціліся мужчынская і жаночая залы.

4. Мой брат скончыць інстытут праз тры з паловай года.

5. Гэта была дарога дадому даўжынёю ў дваццаць гадоў.

6. Спартсмену давялося пераадолець тры кваліфікацыйных круга.

7. Не бачыў ён сваю сям’ю цэлых два месяцы.

8. Ён хутка праехаў 224 кіламетра.

9. Дзедава хата была ў трох вярстах ад станцыі.

10. Газета выходзіла тыражом у тысячу экзэмпляраў.

6.1.3. Словазлучэнні з сінтэтычнымі формамі

ступеняў параўнання прыметнікаў і прыслоўяў

Словазлучэнні з сінтэтычнымі формамі вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў адрозніваюцца ў беларускай мове характарам валентнасці і формай: у беларускай мове гэта прыназоўнікавыя канструкцыі (прыназоўнікі за, ад), у рускай мове – беспрыназоўнікавыя: Он выше друга – ён вышэйшы за сябра; Отдала работе в вузе более двух десятилетий – аддала працы ў ВНУ больш за два дзесяцігоддзі.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Выпраўце ў сказах сінтаксічныя памылкі.

1. Хуткасць машыны ў час сутыкнення была не менш 150 кіламетраў у гадзіну.

2. І гэтыя яе словы былі вышэй усялякай узнагароды.

3. Усё было як быццам прасцей простага.

4. Гэта былі словы кахання, якое вышэй смерці, здрады, вайны.

5. У Полацкую настаўніцкую семінарыю прымаліся асобы ўсіх саслоўяў, не маладзей шаснаццаці гадоў.

6. У адпаведнасці з класіфікацыяй ААН насельніцтва лічыцца старым, калі доля асоб ва ўзросце старэй 65 гадоў складае 7 працэнтаў.

7. Або раптам перад самым катамаранам з высокай, вышэй чалавека, травы ў раку сігануць дзве казулі.

8. Яе правата была вышэй адчаю і тупіка безвыходнасці.

9. Добрае імя лепш багацця.

10. Сёлетняя вясна цяплей мінулагодняй.

З а д а н н е 2. Выпраўце ў сказах сінтаксічныя памылкі.

1. Славуты Гіпакрат выкарыстоўваў у сваёй практыцы больш двухсот раслін.

2. У жніўні было мокра і сцюдзёна, і мы раней тэрміну вярнуліся дамоў.

3. Кепскі гаспадар не бачыць далей свайго носа.

4. Больш усіх прывезлі ўзнагарод выхаванцы раённай дзіцячай школы рамёстваў.

5. Кіналекторый наведала не менш паўтары тысячы вучняў 1 – 8 класаў школ горада.

6. Нават у цяні дрэў ноччу тэмпература паветра не апускалася ніжэй трыццаці градусаў.

7. Экзамен адбудзецца не пазней першага кастрычніка.

8. Брат адносіцца да вучобы сур’ёзней мяне.

9. Ён ніколі нікуды не выязджаў далей раённага цэнтра.

10. На спаборніцтвах мой сябар скочыў вышэй усіх удзельнікаў.

6.1.4. Дзеяслоўнае кіраванне

1. Дзеясловы смяяцца, кпіць, глуміцца, жартаваць, здзекавацца, цешыцца, рагатаць, насміхацца ўбеларускай мовекіруюць родным склонам з прыназоўнікам з (з каго? з чаго?): Лёс пасмяяўся з гэтага чалавека. Ганна любіла паздзекавацца з Васіля (у рускай мове – творным: смеяться, шутить, издеваться над кем?).

2. Дзеясловы ветлівасці дзякаваць, падзякаваць, аддзякаваць, дараваць, прабачыць, выбачыць кіруюць давальным склонам: Прабачце мне, я не хацела вас пакрыўдзіць. Ён дзякаваў лёсу за тое, што сустрэў яе (у рускай мове – вінавальным: благодарить, извинить, простить кого?).

3..Дзеясловы руху ісці, хадзіць, бегчы, ехаць, плыць, ляцець, выправіць, паслаць пры паказе на мэту дзеяння кіруюць вінавальным склонам з прыназоўнікам па: Маці паслала сына па хлеб. Ён пабег па ваду да рэчкі (у рускай мове – творным склонам з прыназоўнікам за: пошел за хлебом, побежал за водой).

4. Назоўнікі арэхі, грыбы, ягады, кветкі ў такіх словазлучэнпях звычайна ставяцца ў вінавальным склоне з прыназоўнікам у: Ён марыў хутчэй пайсці ў грыбы.

5. Дзеясловы руху ісці, ехаць, плыць, бегчы, ляцець, блукаць пры паказе на рух кіруюць месным склонам з прыназоўнікам па: Плыць па небе, блукаць па лесе, хадзіць па дарогах (у рускай мове – давальным склонам: плыть по небу, бродить по лесу, ходить по дорогам).

6. Дзеясловы маўлення, думкі, пачуцця гаварыць, думаць, разважаць, распытваць, клапаціцца, марыць звычайна кіруюць вінавальным склонам з прыназоўнікам пра: клапаціцца пра сына, думаць пра дзяцей, распытваць пра знаёмага (у рускай мове – месным склонам: заботиться о сыне, думать о детях, расспрашивать о знакомых).

7. Дзеясловы хварэць, захварэць, перахварэць кіруюць вінавальным склонам з прыназоўнікам на: захварэць на грып, на сухоты, на гарачку (у рускай мове – творным склонам: заболеть гриппом, туберкулезом, горячкой).

8. Дзеясловы ажаніць, ажаніцца кіруюць творным склонам з прыназоўнікам з: ажаніцца з Верай, з ёй (у рускай мове – месным склонам з прыназоўнікам на: жениться на Вере, на ней).

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Спішыце сказы. Падкрэсліце словазлучэнні, якія адрозніваюцца будовай ад адпаведных у рускай мове.

1. “Ніколі б не паверыла, каб на свае вочы не бачыла, што жывуць такія”, – сказала Ульяна.

2. Няўжо я захварэў на настальгію, хоць за мяжой пражыў яшчэ так мала?

3. Ганна з двара ўжо іншаю дарогаю ішла, як ехаў Рыгор па яе.

4. Князь багаты, стары ажаніўся са мной, а мой верны слуга заручыўся з ракой.

5. I вось жанчыны не стрывалі і песню-кпіну заспявалі, каб пасмяяцца з нежанатых: з Антося, Яські і Кандрата.

6. Праз тыдні два ці тры пасля імянін сястры Янка сабраўся ў Мінск па лекі для хворага бацькі.

7. Бацька пачуў гэтую навіну не ад каго-небудзь, а на свае вушы.

8. Я ўдзячны лёсу за тое, што сустрэў цябе.

9. Выбачайце нам за спазненне.

10. Дзядуля сядзеў на прызбе і цешыўся са сваіх унукаў, якія гулялі побач.

З а д а н н е 2. Пры спісванні спалучыце з дзеясловамі сувяззю кі-равання назоўнікі або займеннікі ў дужках.

1. Я проста і не ведаю, як аддзячыць (вы).

2. Некалькі разоў Міканор ездзіў у Юравічы (каморнік), а прыязджаў адзін.

3. Ну, што ты гаворыш, Надзя? Ты проста смяешся (я), ты здзекуешся (маё гора).

4. Пятро прастудзіўся і захварэў (запаленне лёгкіх).

5. Заўтра, у дзень адпачынку, зноў многа хто (грыбы) пойдзе.

6. Гады праз два пасля вяртання ён ажаніўся (Нініна сяброўка Клава).

7. Жывы (жывое) і думае.

8. Не мог той паганы пан ужо больш нічога прыдумаць, каб паздзекавацца (людзі).

9. Я захварэў (воспа).

10. Верка злазіць з лавы, бяжыць у куточак (венік).

З а д а н н е 3. Выпраўце памылкі ў дзеяслоўным кіраванні.

1. Нехта паспрабаваў пакпіць над ім.

2. Быццам зусім нядаўна Кузьма ажаніўся на сваёй Кацярыне.

3. Цягнік рухаўся па сустрэчнаму пуці.

4. У 1834 годзе было адкрыта суднаходства па Агінскаму каналу.

5. Старшыня добраахвотнага таварыства падзякаваў хакеіста і трэнера.

6. Сяргей Сяргеевіч ажаніўся яшчэ студэнтам апошняга курса на прыгожанькай лабарантцы.

7. Памятаю, жартаваў над Петрусём, кпіў над ім.

8. Ён хадзіў па роднаму цяпер, такому незнаёмаму стэпу.

9. Сябры ўспаміналі летнюю вандроўку, расказвалі пра свае школьныя справы, іранізавалі над сабой.

10. Маці паслала сына ў аптэку за лякарствамі.

З а д а н н е 4. Выпраўце ў сказах сінтаксічныя памылкі, дапушчаныя журналістамі.

1. І кіты хварэюць грыпам.

2. Я таксама запісаў гэты ўспамін і быццам сустрэўся з мінулым, калі крочыў па бясконцаму школьнаму шляху.

3. А ў дваццаць пяць гадоў ён ажаніўся на Ларысе, юнай настаўніцы музыкі.

4. Дым з пакоя накіраваўся па калідору да адчыненага акна.

5. Па апошняму снегу з лядком хачу прайсціся па радах суніц.

6. Ён падзякаваў арганізатараў і ўдзельнікаў Хрэснага ходу за духоўную дапамогу жыхарам беларускай зямлі.

7. Думаю, даруеце аўтара за вольнасць.

8. Кацярына пісала, што не ведае, як аддзячыць Пушкіных.

9. Мы хадзілі па невялікаму музеі.

10. Гэта проста нейкі здзек над жыхарамі вёскі, над іх працай.

З а д а н н е 5. Перакладзіце сказы на беларускую мову. Знайдзіце словазлучэнні, якія сваёй будовай адрозніваюцца ад суадносных словазлучэнняў у рускай мове. Вызначце гэтыя адрозненні.

1. Узкие тропинки тянулись по полям, пропадали в лощинах, вились по пригоркам, и на одной нз них, которая в пятистах шагах впереди от нас пересекала нашу дорогу, различил я какой-то поезд.

2. Да... горячка.... Третьего дня за доктором послал управляющий.

3. Вот хоть.бы Мартын-плотник, и не долго жил, и помер. Жена его теперь убивается о муже, о детях малых.

4. Касьян встрепенулся: «Это было недавно: года четыре. При старом барине мы все жили по своим прежним местам».

5. «Зачем пожаловала?» – кричал он сквозь смех.

6. Этот день должен навсегда остаться мне памятным: шесть месяцев спустя женился я на второй дочери полковника.

7. Мой кучер, видимо, потешался, глумился над стариком.

8. Путь к природе – это путь к прекрасному не только вне себя, но и в себе.

9. Вы замечали, наверно: идешь по лесу – свет!

10. И вот вернулся хозяин, по которому так скучал верный пес.

3 ад а н н е 6. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

Послать за сыном, пойти за ягодами, идти по городу, ехать по полям, рассказывать о товарище, шутить над ним, приехать через год, благодарить учителя, послать по адресу, поехать к сестре, жить с родителями, заболеть гриппом, рассказывать о друге, поехать на мельницу, находиться втрехстах метрах от дороги, помогать друг другу, ехать на мельницу, бродить по лесам.