Арал проблемасы

Бұ л проблеманың тууына себепші болғ ан - адам ә рекеті. Ұ зақ жылдар бойы Аралғ а қ ұ ятын ірі ө зендер Ә мудария мен Сырдарияның суын тең ізге жеткізбей, тү гелдей дерлік егістіктерді (мақ та, кү ріш) суландыруғ а пайдаланылып келді. Буланушылық дә режесі жоғ ары болатын шө л зонасында орналасқ ан тең із суының кө бірек булануы оның тартылуына ә кеп соқ ты. Қ азіргі кезде Арал тең ізі екі су айдынына Ү лкен жә не Кіші тең ізге бө лінген. Арал тең ізіндегі суы тартылғ ан бө ліктің ауданы 30 мың км² жетеді. Ғ алымдардың есептеуі бойынша, тең із табанынан атмосферағ а жылына 200 млн тоннағ а дейін тұ зды шаң -тозаң ұ шады. Тең із суының шегінуінен оның жағ алауындағ ы 800 гектар тоғ ай, жануарлар дү ниесі жойылып, тең із айналасы бұ л кү нде тіршілігі жоқ қ ұ мды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Тең із суының тартылуынан мұ нда тең десі жоқ Барсакелмес қ орығ ы жойылды. Бұ л ө згерістер ө з кезегінде сол аймақ тұ рғ ындарының денсаулығ ына кері ә серін тигізді.

Жер шарында жыл сайын 600 миллион тоннадан астам зиянды ө ндіріс қ алдық тары шығ арылады. Ал біздің республикамызда 22 миллиард тонна ө ндіріс қ алдық тары жиналғ ан жә не оның мө лшері жыл сайын 1 миллиард тоннағ а артып отыр. Оның ішінде 150 миллион тоннасы улы жә не 20 миллион кубометр тұ тыну қ алдық тары. Бұ л қ алдық тар елімізге, халық тық денсаулығ ына ө те зиян келтіріп отыр.Бү гінгі таң да қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жағ дайы жер-жаһ анды алаң датуда. Ал Кең ес дә уірінен «қ омақ ты экологиялық мұ рағ а ие болып қ алғ ан» Қ азақ стан ү шін бұ л ең ө зекті мә селе.2002 жылы Иоханнесбургте ө ткен Тұ рақ ты даму жө нінідегі ә лемдік саммиттесө з сө йлеген Елбасымыз Кең ес Одағ ы тоқ ырауғ а ұ шырағ аннан кейін, Қ азақ станның тү рлі экологиялық, саяси, экологиялық проблемалар ортасында жалғ аздан-жалғ ыз қ алғ андығ ын айта келе, бір ұ рпақ тың кө з алдында «ғ айып болғ ан» Аралтең ізі мен есепсіз жасалғ ан ядролық сынақ тардан тоз-тоз болғ ан аумақ тарғ а ә лем назарын аударды.БҰ Ұ мемлекеттік хатшысы Кофи Аннен Қ азақ станғ а келген кезінде Президент Аралды қ ұ тқ ару жө ніндегі Халық аралық қ орғ а БҰ Ұ институтының мә ртебесін беру туралы ұ сыныс жасады. Арал аймағ ындағ ы экологиялық проблемалардың біршама бө лігін шешу мә селелері бү гінгі Арал жө ніндегі халық аралық ұ йымның араласуымен жасалғ ан 2002-2010 жылдарғ а арналғ ан Арал тең ізі бассейніндегі экологиялық, ә леуметтік-экологиялық ахуалды жақ сарту жө ніндегі нақ ты іс-шаралар бағ дарламасына енгізілді. Бағ дарламада тұ рғ ындар денсаулығ ын жақ сарту, олардың тұ рмыс дең гейін кө теру, суғ а, жерге жә не басқ а табиғ и ресурстарғ а деген тиесілі ү лестеріне қ ол жеткізуін, білім мен мә дениетті дамыту ү мін несиемен қ амтамасыз ету жө ніндегі шараларды қ арастырады.

Арал экологиялық апат аймағ ында тұ ратын халық тық денсаулығ ы ө те нашар. Жекелеген аудандарда, мысалы ә йелдердің қ аназдық ауруы 90 пайызды қ ұ райды, ана мен бала ө лімі кө п. Осыларды ескеріп, біз Қ ызылорда қ аласынан қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жә не халық денсаулығ ы мониторингі орталығ ын аштық.Ал Семей ядролық сынақ айлағ ына қ атысты айтар болсақ, осы жылы бюджет қ аражаты есебінен шығ ыс Қ азақ стан облысы Кү ршім ауданындағ ы радиоэкологиялық ахуалды бағ алау жө ніндегі жұ мыстар аяқ талады.Біз ү шін экологиялық проблемалардың жаң а нү ктесіне айналып отырғ ан Каспий тең ізіндегі техногендік апаттар мен ластанулар кө мірсулы ресурстардың қ омақ ты кө лемде игерілуімен байланысты. Мұ най ө ндіру мен оны тасымалдауда болатын апаттар шетелдік компаниялардың жү ргізілген жұ мыстарының толық экологиялық қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге дайын еместігін кө рсетеді. Осы жә не бұ дан басқ а да бірқ атар мә селелердің алдағ ы уақ ытта шешімін табуы ү шін біз Президент бекіткен 2003-2005 жылдарғ а арналғ ан Каспий тең ізі қ айраң ының қ азақ стандық бө лігінигеру жө ніндегі мемлекеттік бағ дарламағ а енгіздік.

Ү стіміздегі жылдың қ ыркү йек айында Ақ тау қ аласында Каспий экологиясы бойынша бірінші халық аралық конференция ө ткізілді. Каспий тең ізінің экологиясын қ орғ ау жө ніндегі шектеулі конференцияның жобасы жасалып, оны барлық Каспий маң ындағ ы мемлекеттермен келісу барысында алдын ала ү лкен жұ мыстар жү ргізілді. Бес мемлекеттің тө ртеуі: Қ азақ стан, Ресей, Ә зірбайжан жә не Иран 14 қ арашада Тегеран қ аласында аталғ ан коференцияғ а қ ол қ ойды. Ал Тү ркменстан кейінірек қ осылмақ. Шектеулі конференцияда тараптардың міндеттіліктері, Каспий тең ізі ресурстарын пайдалануда қ оршағ ан ортағ а зиян тигізбеу, оны қ орғ ау, сақ тау жө ніндегі қ ажетті шараларды дербес жә не бірлесіп қ абылдау қ арастырылады. Бұ рынғ ы Кең ес одағ ы кезінен мұ наы-газ кешендері, жылу электір станциялары, тау-кен жә не қ айта ө ң деу ө неркә сіптері, сондай-ақ иесіз ұ ң ғ ымалар, шахталар мен кен орындары, ә скери сынақ полигондары, т.б. секілді тарихи ластанулар да ө з алдына бө лек мә селе. Қ азіргі уақ ытта елімізде20 миллиардтан астам ө неркә сіптік жә не тұ рмыстық қ алдық тар жинақ талғ ан. Оның ішінде 237 миллионы-радиоактивтік қ алдық тар, 6, 7 миллион – улы қ алдық тар. Осы тарихи ластану ошақ тарын жою республикалық бюджет есебінен қ азіргі кү ннен-ақ қ олғ а алынуда, болашақ та бұ л шара дұ рыс жолғ а қ ойылады деген сенімдеміз.

Еліміздегі экологиялық ахуалғ а ә скери сынақ аймақ тары да зиянды зардаптарын тигізуге. Бұ рын Қ азақ стан аумағ ында ірі-ірі 14 ә скери сынақ айлағ ы жұ мыс істесе, қ азір соның тө ртеуі қ алды. Сынақ жү ргізу кезінде, ракета ұ шырылғ ан уақ ытта, сондай-ақ ракеталардың жерге қ ұ лағ ан тү рлі бө ліктерінен ө те улы заттар ауағ а таралатыны белгілі.

Ү стіміздегі жылы Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау министрлігі «Қ азақ стан Республикасы территориясының ракета-космос қ ызметінен бү лінген учаскелерінің экологиялық ахуалының мониторингі» бюджеттік бағ дарламасы бойынша ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын бастады, сондай-ақ «Капустин яр» ә скери сынақ айлағ ының аумағ ын зерттеу бағ дарламасы бойынша жұ мыстар одан ә рі жалғ астырылуда.Қ алаларда, ә сіресе, ө неркә сіп, ө ндіріс орындары бар қ алаларда ауа атмосферасының ластануынан экологиялық қ ауіп дең гейі артып отыр. Ө скемен, Риддер, Алматы, Шымкент, Ақ тө бе, Теміртау секілді қ алалар сол бұ рынғ ы ластанғ ан кү йлерінде. Ал қ оршағ ан ортаны ластаушы-қ азандық тарғ а айналып отырғ ан ең ірі ө ндіріс бірлестіктері: «Балқ аштү стіметалл комбинаты», «Востокказмет» филиалының «Мыс-химия комбинаты» жә не «Қ азақ мыс» корпорациясы. Мұ ндай кә сіпорындарғ а министрлік тарапынан тиісті шаралар қ олданылуда.

Еліміздегі экологиялық нү ктелердің енді бірі-зиянды қ оқ ыстар тастап, қ алдық сулар жіберуден ластанғ ан су кө здері. Бірінші кезекте Ертіс ө зені мен Ертіс бассейнінің басқ а да ө зендері тұ р. Бұ дан кейін ластанғ ан су кө здерінің қ атарына Іле, Елек, Нұ ра, Сырдария, Шу ө зендері мен Самарқ анд су қ оймасы кіреді. Экология саласында осы ретпен арнайы тоқ талуды талап ететін орманды, сулы-батпақ ты жерлерді, сондай-ақ жануарлар ә лемін қ орғ ау, т.б. секілді сан тү рлі проблемалар кө п-ақ.Осы ретте экономикасы, қ оғ амдық сананы жә не ұ лттық заң дылық ты айқ ындайды. Экономиканы экологияландыруда экономиканың барлық саласындағ ы экологиялық фактор интеграциясының экономикалық қ ұ рал-саймандарын енгізу ойластырылады. Бұ л дегеніміз, ө неркә сіпті, ауыл шаруашылығ ының дамытудың кез келген бағ дарламалары мен жобаларының, ө ндіріс кү штерін орналастыру тә сімдерін қ ала қ ұ рылысы жобаларды ә зірлеуде міндетті тү рде олардың қ оршағ ан орта мен тұ рғ ындар денсаулығ ына ә серін бағ алау мә селелері қ арастырылатындығ ын аң ғ артады.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жө ніндегі нақ ты шаралар қ азірдің ө зінде 2010 жылғ а дейін Қ азақ стан Республикасының индустриалдық -иновациялық дамыту стратегиясына, 2006 жылғ а арналғ ан Ү кімет бағ дарламасына, Каспий тең ізінің қ азақ стандық бө лігін игерудің мемлекетік бағ дарламсына, 2004 жә не 2010 жылдарғ а арналғ ан Қ Р-ның ауылдық аумағ ын дамытудың мемлекеттік бағ дарламасына енгізілді. Бұ л бізді қ уантады, ө йткені бұ рын мұ ндай проблемалар аталғ ан бағ дарламада мү лде болмайтын. Қ оғ амды экологияландыру, немесе, басқ аша айтқ анда, ә леуметтік экологияның кө здейтін мақ саты, бір жағ ынан, адамдардың табиғ ат тазалығ ы ү шін жауапкершілігін арттыру болып табылады. Яғ ни қ оршағ ан ортаны қ орғ ау дегеніміз — ә р азаматтың қ ұ қ ық ы мен міндеті.

Қ азақ стандағ ы – экологиялық проблемалар

Елбасының Қ азақ стан халқ ына 2005 жылғ ы Жолдауында Қ азақ стан бү гін Еуропа мен Азия арасындағ ы коммуникациялар легінің тү йіскен жерінде тұ р, біздің міндет-осынау бірегей жағ дайымызды ө з еліміз бен халық аралық қ оғ амдастық тың мү ддесі ү шін табиғ атты ұ тымды пайдалану деген еді. Еліміздің алдына Президент қ ойғ ан осы міндеттің Қ азақ стандағ ы экологияның жағ дайына тікелей қ атысы бар.XX ғ асырдың екінші жартысындағ ы қ оғ ам мен табиғ аттың ө зара қ арым-қ атынасы негізінде біздің елімізде кү рделі табиғ ат жағ дайы қ алыптасты. Материалдық ө ндірістер кө бейді, барғ ан сайын шикізатқ а сұ раныстың ө суінің нә тижесінде жерасты мен ү сті қ азба байлық тары жеделдетіп игерілді. Ғ ылыми-техникалық прогрестің нә тижесінде жасалынғ ан табиғ атқ а ә сер, экожү йенің ө згеруі, дауылдар, су тасқ ындары, жер сілкіністері сияқ ты табиғ и қ ұ былыстармен тепе-тең жағ дайғ а жетті, тіпті олардан асып тү сті десе де болады. Олар табиғ аттың келең сіз ә серін шұ ғ ыл кү шейтіп, биосферадағ ы табиғ и жағ дайдағ ы энергия мен зат алмасуды бұ зды. Адамның табиғ атты ө згертуі ө те қ ауіпті жағ дайғ а айналды. Бұ л қ ұ былыс дү ние жү зі бойынша экологиялық сипат алды.
Кө птеген ғ алымдар экология ғ ылымының мә нін, мағ ынасын, салдарын ә р тү рлі тү сінеді. Кө бі экология ғ ылымың жаң а ғ ылымның саласына қ осады. Эрнест Геккельден бұ рын да ғ ылымдар экология жайлы ө зіндік зерттеулер жү ргізген. Ә йтсе де оның бастауына неміс ғ алымы Эрнест Геккель биологиялық экологияғ а берген анық тама тұ рғ ысынан қ арайды, ал шындығ ында XXI ғ асырдың экологиялық проблемалары қ атыспайтын бірде-бір ғ ылым саласы жоқ. Сондық тан да экология ғ ылымы ғ ылымдардың ғ ылымы сипатына айналды. Себебі, олар барлық ғ ылым салаларының нә тижесіндегі ғ ылым жетістіктерінің табиғ аттың тепе-тең дігінің бұ зуылуына жауапты бола отырып, оның шешімін табуғ а ат салысу керек. Бұ л ғ аламдық проблема.
Қ азақ халқ ы ежелден-ақ табағ ат болмысын, оны бү кіл ө зінің шаруашылығ ының дамуы мен қ алыптасуының, тіршіліктің даму жү йесінің кө не айналдырғ ан. Қ азақ тың кө шпелі ө мірінің ө зінде табиғ атты пайдаланумен қ атар, оны аялаудың, қ орғ аудың тамаша ү лгілері қ алыптасқ ан. Осы арқ ылы болашақ ұ рпақ бойына табиғ атпен етене жү руді сің іріп отырғ ан.Қ азіргі дү ние жү зілік ғ ылыми-техникалық прогрес пен адам ә рекеті табиғ аттағ ы тепе-тең дікті бұ зып, болашақ ұ рпақ тың алдына ғ аламдық экологиялық проблемаларды тудыруда. Табиғ аттың байлығ ын қ ажжеттілігімізге жү йелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оғ ан жаппай ү лкен қ ауіп тудыратын, ядролық, экологиялық, биологиялық қ арулардың сыналуы, ормандардың аталуы, аң мен қ ұ стардың есепсіз жойылуы, адамның ақ ыл-ойын аздыратын арақ пен есерткінің таралуы осы экологиялық апаттың кө зі болып табылады.Шын мә нінде туғ ан еліміздің экологиялық ақ уалы қ андай екенін кө пшілік біле бермейді. Неге десең із, экологиялық ақ паратты игеру ү шін экологиялық білім керек. Қ азақ станның экологиялық ахуалына қ ысқ аша талдау жасағ анда мынаны байқ ауғ а болады.
Солтү стік Қ азақ стан бойынша қ ұ нарлы жерлердің 25-30% жарамсызданса, Павлодардағ ы ірі ө ндіріс орнының зиялды экологиясы айтпаса да тү сінікті. Батыс Қ азақ станда мұ най-газ ө неркә сібінің ө німдерімен ластану 2, 5 млн.га жайылымдардың деградацияғ а ұ шырауы З млн. га жерді қ амтып отыр. Семей полигоны жайлы кө п айтылады, бірақ халық қ а ә келген зардабы жайлы маң ызды шешім табылғ ан жоқ. Ә сіресе, Азғ ыр мен Тайсойғ ан полигондары қ амтып отырғ ан 1, 4 млн. га жер радиоактивті ластануда.
Ал Каспий тең ізінің 268 млн. га жағ алауы су астында қ алып, олардың мұ най ө німдерімен ластануы одан ары етек алуда. Кү рделі экологиялық шиеліністер Орталық Қ азақ станды да қ амтуда. Байқ оң ырдан ұ шырылатын тә жірибелік космос кемелерінің сол жердің тұ рғ ындарына ә келетін экологиялық апаты ондағ ы техногендік, ө ндірісте ластану, радиоактивтілік жә не ракета-космос қ алдық тарымен (Бетпақ дала) ластану топырақ тың қ ұ нарсыздануына, жайылымдардың тозуына жоғ ары дең гейде ә сер етуде. Оң тү стік Қ азақ стандағ ы экологиялық жағ дайлар Арал ө ң іріне тә н Ә мудария мен Сырдария бассейнінің 2 млн. га жерін шө лге, жарамсыз жерге айналдырды. Сорғ а, тақ ырғ а айналғ ан жерлер мен Арал табанындағ ы тұ здар ғ аламдық экология проблемаларын тудырып, экожү йелерді қ айтымсыз бү лдіруде. Осы ө ң ірдегі 300 млн. га сексеуіл ормандары қ ұ рып кетті. Шу-Мойынқ ү л, Балқ аш-Алакө л, Ақ дала аймақ тарының да экологиясы мә з емес. Ә сіресе, Қ апшағ ай, Тасө ткө лкел су қ оймаларының салынуы, суды кө п қ ажет ететін кү ріш, техникалық дақ ылдардың егілуі-суырмалы жерлердің азуына ә келіп соқ ты. Іле ө зені суының 10-15% Қ ытай Республикасының алуы бұ л ө ң ірде қ ауіпті жағ дайлар туғ ызуда. Шығ ыс Қ азақ стан жағ дайында да экологиялық проблемалар жеткілікті. Тү сті металлургия, вольфрам, қ орғ асын, мырыш ө неркә сіптері елді мекендер мен қ ала тұ рғ ындарына апат ә келуде. Бү гінгі таң да Ө скемен қ аласы дү ние жү зіндегі экологиялық бас қ аланың қ атарына жатады.
1949-1996 жылдар арлығ ында Қ азақ стан жерінде 503 ядролық қ ару сыналды. 20 млн. га жер экологиялық апатты аймақ қ а, тіршіліксіз экожү йелерге айналды. Бұ л апат 3, 4 млн. адам тұ ратын елді мекендерді қ амтыды. Сондағ ы тұ рғ ын халық тың болашағ ы қ андай? Олардың ұ рпақ тары қ андай зардап шегіп отыр? Оғ ан жауап жоқ.
Қ азақ станда қ азіргі кезде 16 млн.т. қ атты радиоактивті қ алдық тар жинақ талғ ан. Мамандардың зерттеуі бойынша, Қ азақ станда тұ ратын 2, 6 млн. адам мутагенез ауруына шалдық қ ан. Егер де соң ғ ы кезде жиі сө з болып жү рген шетелдердің радиоактивті қ алдық тарын біздің жерімізде сақ тауғ а рұ қ сат етсек не боламыз. Бұ ғ ан ешбір жол беруге болмайды.Қ азақ стандағ ы мұ ндай экологиялық жағ дайлар туралы ақ параттық шын мә нінде кө пшілікке жетпейді. Тіпті, полигондар қ амтып отырғ ан аймақ тардың тұ рғ ындардың ө здері ауруының неден болатыны туралы хабарсыз. Мұ ны адам қ ұ қ ын бұ зғ андық жә не еліміздегі жариялылық демократиялық мемлекетті қ ұ рудағ ы ағ аттық тар деп білу керек.Табиғ аттағ ы ө згерістергі байланысты болжамдар жасап отыру-ғ ылымның міндетті. Кез-келген архитектуралық шаруашылық объектілерін, ірі ө ндіріс орындарын салуды жобалау кезінде олардың келетін экологиялық шығ ының бағ асын есептеу, табиғ ат кешендеріне тигізетін ә серін ескеру аса қ ажет шара ретіндегі қ аралуы керек. Олардың жергілікті тұ рғ ын халық тың денсаулығ ына тигізетін зардабын анық тау қ ажет.
Елбасының қ олдауымен 1999 жылы біздің республикада
«экологиялық білім бағ дарламасы», «экологиялық білім тұ жырымдамасы», т.б. қ ұ жаттар қ абылданғ ан. Мектептер ү шін экологиялық білім беру бағ дарламасы, оқ улық тар мен оқ у қ ұ ралдары жарық кө рді. Мұ ның бә рі Қ азақ станда 2030 бағ дарламасын іске асыру бағ ытында орындалып жатқ ан игі істеп болса керек. 2003 жылы Н.Назарбаев «Қ азақ стан Республикасының 2004-2015 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдасына» (№1241 Жарлығ ымен) қ ол қ ойды. Бұ л Қ азақ станда қ алыптасып отырғ ан экологиялық ақ уалды жақ сартудың шараларын белгілеген аса маң ызды қ ажет.
Республикамыздың кө птеген жоғ ары оқ у орындарында экологиялық факульттер ашылып, мамандар дайындала бастады. Республикамызда алғ ашқ ы эколог-педагогтарды дайындау Абай атындағ ы Қ азақ ұ лттық педагогикалық университеті қ абырғ асында жү ргізілді. Экология факульттері ашылып, мамандар дайындалу ү стінде.
Кейінгі кезде, экология мамандарын дайындау ү шін Абай атындағ ы Қ азақ ұ лттық педагогикалық университетінін «табиғ атты қ орғ ау жә не ландшафтар экологиясы» лабороториясы негізінде эксперимент есебінде 1994 жылдан бастап, бірақ мектептер экологиялық білім мен тә рбие беруді жү зеге асырып, оқ у кестесіне кіргізе бастады.Қ азақ станда 1987 жылдан бастап кө пшілікке ү здіксіз экологиялық білім берудің тұ жырымдамалары мен бағ дармаларының алғ ашқ ы жобалары ұ сынылғ ан. Соның негізінде кө птеген оқ у орындары экологиялық факультеттер ашылып, мамандар дайындала бастады. Кө птеген кө рнекті ғ алым педагогтар ө здерінің ғ ылыми зерттеу жұ мыстарын экологиялық білім берудің ғ ылыми-зерттеу теориялық негіздеріне, экологияны оқ ыту процестерін жетілдіруге жэне оқ ушылар мен студенттерге экологиялық білім беру жолдарын жақ сартуғ а бағ ыттады. Жасалғ ан тә жірибелік жұ мыс негізінде ғ ылым тұ жырымдамалар беріліп, диссертациялар қ орғ алды.
Жыл сайын кіші Ғ ылым академиясы мен Абай атындағ ы Қ азақ ұ лттық педагогикалық университінің экология ғ ылыми-методологиялық орталығ ы біріге отырып, Қ азақ станның барлық аймақ тарынан келген мектеп оқ ушыларының экологиялық мә селелер жайында жасағ ан ғ ылыми зерттеу жобалары мен шығ армаларын, экологиялық кө рмелерін сараптап Қ азақ станның қ азіргі уақ ыт талабына сай болашақ эколог мамандарын дайындауда ү лесін қ осуда.Жасыратаны жоқ ірі ө неркә сіп кешеуіндегі экологиялық сараптау мен мониторингтік бақ ылау жұ мыстары да ө з дең гейінде жү ргізілмейді. Сондық тан да жергілікті жерлерде болып жатқ ан экологиялық апаттар, ауа, су мен топырақ тың шектен тыс ластану жағ дайлары толастаудың орнына кө бейе тү суде.
Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау туралы ә р кезде ә р тү рлі ұ сыныстар болып жатады. Науқ анғ а айналғ ан кө галандыру жұ мысы жү йелі тү рде жү рмейді. Ә рбір елді мекенді, қ аланы, кө галандыру мә селесінің ө з алдына ғ ылыми тұ жырымдамасы болу қ ажет. Ірі ө неркә сіпті қ алаларда, кө бірек игерілген егістік аймақ тарда, бау-бақ шаларда сол жерлердің топырағ ының қ ұ нарлығ ын арттыру, суының жеткіліктігін, тү сетін ө німнің сапасын анық тау экологиялық тұ рғ ыда негізделуге тиіс. Қ аланың микроклиматының ө згеріп, шаң -тозаң, қ апырық қ а айналуы, асфальттардың еруі, қ уаң шылық лебінің енуі молайды. Автокө ліктердің кө беуі, улы газдардың таралауы қ аланың ауасын ластаумен бірге, халық тың денсаулығ ына ү лкен зиян тигізіп отырғ аны жасырын емес.
Мұ ндай кө ріністер Қ азақ станның барлық қ алаларын, елді мекен, ауыл маң дарын қ амтып, соң ғ ы ондағ ан жылдар бойы Ү кімет тарапынан бақ ылаусыз қ алғ аны шындық. Ө тпелі экономиканың дағ дарыс кезінде оң тү стіктің ө ң ірлердің ірі қ алалары мен елді мекендерінде орын жетіспей, ө сіп тұ рғ ан ағ аштарды кесу орын алды. Бұ л жағ дай кө п ауылдарда ә лі де бар. Соның орны бү гін немен толады? Осыларды айта келіп, мен ендігі жерде еліміздің экологиялық ахуалын жақ сарту ү шін мынадай шараларды жү зеге асыру керек деп білемін.
Елді мекендерді кө галандыру бағ дарламасы бойынша: қ ала, елді мекендердің кө галандыру аймағ ының экологиялық кртасын жасау, кө галандыру аймағ ының агро-экологиялық ландшафтық ерешеліктерін алдын-ала анық тау; елді мекен, қ ала іші-сыртындағ ы кішігірім орман-тоғ айды қ алпына келтіруді жоспарлау жә не оның мерзімін белгілеу, ірі қ ала елді мекендердегі ғ имараттарды, қ ұ рылыстар салуды экологияландыру жә не жергілікті жердің табиғ и-тарихи ерекшіліктерін есеру, елді мекендерді кө галандыруды «экологиялық соқ пақ» моделі арқ ылы жү зеге асыру керек. Туризм индустриясын дамытуда экологиялық соқ пақ басты міндет атқ аратыны ескерілуге тиіс.
«Экологиялық соқ пақ» дегеніміз-табиғ ат қ орғ ау ісінде экологиялық білім мен тә рбие беруге, оны кө пшілік арасында насихаттауғ а бағ ытталғ ан, ә рі экологиялық ақ паратқ а толы, ұ йымдасқ ан жә не белгіленген маршрут немесе демалыс орын.Экологиялық соқ пақ та оқ у экологиялық білім мен тә рбие беру процесін ү йрету ғ ана емес, жасө спірімдердің еркін тү рде ақ паратты қ абылдау, табиғ и ортада жү ріс-тұ рыс ережесін сақ тау мақ сатын кө здейді. Табиғ ат соқ пағ ында экологиялық білім беру жә не тә рбие беру мә селелері шешілуімен қ атар, олардың дұ рыс ұ йымдастырылуы табиғ атты қ орғ ау шараларына жә рдемдесуі.Жарамсыз жерлердің проблемаласы - Қ азақ стан ү шін кү н тә ртібінен тү спейтін ө зекті мә селе. Соң ғ ы 10 жыл ішінде еліміздің орман қ оры 10% - ғ а кеміді. Ә сіресе Қ ызылқ ү м, Мойынқ ү м, Сарыесік- Атырау, т.б табиғ и жайылымдар қ оры экологиялық апатты жағ дайда тұ р. Алтай ормандары 13 % - ғ а, ал Алатаудың алма бақ тары 24 % - ғ а кеміген. Ал табиғ и жайылымдардың жайы тіпті нашар, яғ ни 26, 6 млн. га деградацияғ а ұ шырағ ан. Бұ л шө лге айналу процесінің жылдам жү ріп жатқ анын кө рсетеді. Сол сияқ ты су балансының бұ зылуы мен ө зендердің ластауынан Сырдария, Іле аймақ тары ө те нашар халге тү сті. Арал ө ң ірі тіршіліксіз аймақ қ а айналуда.
Техногенді ластану ө те қ ауіпті жағ дайғ а жетті. Ол шө лге айналуды тездетіп отыр. Техногенді қ алдық тар ө сімдіктер мен фаунаны сиретіп барады. Қ азірдің ө зінде республиканың барлық жерінің 80% ө сімдіктер мен жануарладың табиғ и тіршілік ету ортасы бү лінген немесе жарамсыз.
Еліміздің экологиялық ахуалын шешу ү шін ғ ылыми жетістіктерін қ олданумен бірге ө ркениетті елдердегі экологиялық білім беру жү йесіндегі жаң алық тардың, жаң а технологиялық бағ дарламалардың тиімді жақ тарын пайдалану қ ажет.
Балтық жағ алауындағ ы елдер, Азия мен Еуропаның кө птеген мемлекеттері жер жағ дайының аздығ ына қ арамастан, кө п халық ты жутатапай, аз жерді жү йелі тү рде қ орғ ап, тиімді пайдаланып отыр. Соғ ан қ арай экологиялық ахуалының кө рінісі жоғ ары дең гейде дамығ ан. Ал біз мол жерді ысырапсыз пайдаланып, табиғ атты жұ таң датып, экологиялық апатты жағ дайғ а жеткіздік.
Табиғ ат-біздің анамыз. Оны таза ұ стау, қ орғ ау, экологиялық орта қ алыптастыру біздің еліміз, адам баласының келешегі ү шін қ ажет. Сондық тан экологиялық кү рес - ө мір ү шін кү рестің негізі болып табылады.

«Қ оқ ыс дерті - ғ асыр қ асіреті»
Міндеттері:
1) 1) Горбология – қ оқ ыстану ғ ылымы жайлы деректер жинау
2) Қ оқ ыстардың зияндылығ ын, сақ талу мерзімі туралы кесте сызу
3) Тұ рмыстық қ алдық тарды екінші рет пайдалану жайлы оқ ушылармен сұ хбат жү ргізу, шығ армашылық жұ мыстар жинастыру
4) Балқ аш қ аласындағ ы СЭС орталығ ындағ ы коммуналды қ ызмет адамдарымен кездесу
5) Зертханалық жұ мыстар жасау
Қ орытынды нә тижесі:
- Қ оқ ыс қ асіреті мә селесі толық ашылғ ан.
- Негізгі нә тижесі аталғ ан тақ ырып бойынша қ ажетті деректер дұ рыс таң дай білген.
- Ізденіс жұ мыстарының басты жаң алығ ы экологиялық тұ рғ ыдан дұ рыс алынғ ан.
1. Экология: міндеттері мен келешегі
Білімнің барлық салалары сияқ ты, экология ү здіксіз дамып келді, бірақ ол бірде тез, бірде баяу болып отырды. Гиппократтың, Аристотельдің, басқ а да кө не грек философтарының ең бектерінде айқ ын экологиялық сипаттағ ы деректер бар. Сонымен бірге гректер «Экология» деген сө зді білмеген. Бұ л салағ а «Биологиялық қ айта ө рлеудің» (18 - 19 ғ асыр) кө птеген ұ лы қ айраткерлері де ө з ү лесін қ осты. Мысалы, 18 ғ асыр басындағ ы алғ ашқ ы микроскоппен зерттеушілердің бірі ретінде кө бірек танымал болғ ан Антон Ван Левенгук, сонымен қ атар осы кү нгі экологияның маң ызды екі саласын – «Қ оректік тізбектерді» жә не популяция санының динамикасын зерттеудің пионері болып табылады.
Кез келген ғ ылым саласы сияқ ты, экологияның екі аспектісі бар. Оның бірі – таным шең берін кең ейту. Бұ л бағ ытта бірінші орынғ а табиғ ат дамуының заң дылық тарын ашу жә не оларды тү сіндіру қ ойылады. Екіншісі – жинақ талғ ан
білімдерді қ оршағ ан ортағ а қ атысты проблемаларды шешу ү шін қ олдану. Экология маң ызының барғ ан сайын артуын – практикалық маң ызы бар бірде бір ірі мә селе табиғ аттың жанды жә не жансыз компоненттері арасындағ ы байланыстарды ескермей шешілмейтіндігімен тү сіндіруге болады.
2. Қ оқ ыс – ғ асыр мә селесі
Диван, чемодан, саквояж, кә рзең ке, картина, картон, велосипед, теледидар, тоң азытқ ыш – бұ л бір текті емес заттар бірнә рсені қ ұ райды: уақ ыт ө ткен сайын олар тозады жә не қ оқ ысқ а айналады.
Біздің планетамыздың тұ рғ ындарының ә рбір 6 миллиардына жылына 1 тоннағ а жуық тұ рмыстық қ оқ ыс сә йкес келеді. Бұ л миллиондағ ан тозғ ан жә не соғ ылғ ан автомобильдер, сондай - ақ ө неркә сіптік қ алдық тарды санамағ анда. Егер бір жылда жиналғ ан барлық қ оқ ысты қ ұ ртпай жә не ө ң демей, ү йіндіге айналдырса, Еуропаның ең биік тауының шың ы – Эльбрус тауының биіктігіндей (5642 м) – болар еді.
Адамның ө мір сү руі нә тижесінде пайда болғ ан қ оқ ыстың орасан кө п мө лшері, оны қ айта ө ң деумен айналысатын ө неркә сіп салаларының пайда болуына ә келді. Тіпті аудармасында қ оқ ыстану дегенді білдіретін гарбология жаң а ғ ылыми бағ ыт пайда болды. Ә лемнің гарбологтары адамзат ө міріне енген қ оқ ыс тұ йығ ынан шығ удың жолдарын іздеуде.
Ал қ оқ ыс жыл ө ткен сайын кө бею ү стіне кө беюде.

Контроль сұ рақ тар

1.Жахандық экологиялық проблемалар дегеніміз не?

2.Экологияның кү рт нашарлап кетү іне қ андай себеп болып отыр?

3.Климаттың ө згерү і жайлы БҰ Ұ ның қ андай конвенциясын бекітті?

4.Қ азақ стан Конвенцияның Киота хаттамасына неліктен қ ол қ ойды?

5.Азондық қ абаттың ө згерү іне не себеп болып отыр?

6.Арал тең ізі неліктен тартылып отыр?

7.Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау дегеніміз не?

8.Елбасымыздың қ олдауымен 1999жылы қ андай бағ дарламалар қ ұ жаттар қ абылданғ ан?

9.Экологиялық соқ пақ дегеніміз не?

10.Экология міндеттері мен келешегі?