орытынды.

Ластаушы заттар мен оны қ оршағ ан ортағ а қ алдық кү йінде бө летін ластаушы жү йелерді классификациялауды Р.Парсон ұ сынды. Бұ лклассификациялау — ластаушы заттү рін, оны бө летін жү йені, оның салдарын бақ ылау шамаларын қ амтиды. Оның пайымдауынша, ластаушы тү рлер болып негізінен мыналар саналады:

-сарқ ынды сулар жә не оттегін жұ татын ө зге қ алдық тар;

-инфекцияны тасымалдаушы жү йелер;

-ө сімдіктерге бағ алы қ оректік зат болып табылатын дү ниелер;

-органикалық қ ышқ ылдар мен тұ здар, минералдар;

-шайылу барысында тү зілген шө гің ділер (твердый сток);

-радиоактавті заттар;

Қ оршағ ан ортаның бү лінуі табиғ и апаттардан, атап айтқ анда жер сілкініс, ө рт жө не т.б. орын алса, оны табғ ии деп, ал адамзат баласының іс-қ имыл ә рекеті барысында ластанса, оны антропогенді деп атайды.

Экологиялық тұ рғ ыдан ластану объектісі ә рдайым экожү йе (биогеоценоз) болып табылытындығ ын тү сіну қ ажет. Бұ дан ө зге, табиғ и заттардың бір заттың кө птігі немесе онда басқ а заттардың болмауы (жаң а қ оспалардың) экологиялық факторлардың режимдерінің ө згергендігін білдіреді, себебі зиянды заттар ө зінің шынайы мә нінде эколгиялық фокторлар болып табылыды. Демек, бұ л факторлардың режимі (немесе олардың қ ұ рамы) қ андай да организмнің (немесе қ оректік тізбектегі тү йіннің) экологиялық қ уысының талаптарынан ауытқ иды. Бұ л кезде зат алмасу ү рдістері бұ зылады, продуценттердің ассимиляция қ арқ ындылығ ы, ендеше бү тін биогеоценоздың да ө німділігі кемиді.

Осылайша, ауаның, су мен топырақ тың қ ұ рамында бар кез келген зат алмасушы агент бола алады. Қ оршағ ан ортаның қ ұ рамына кіретін заттарды қ ұ рамдас бө ліктер деп атайды. Қ ұ рамдас бө ліктер табиғ и да (мысалы, жанартаудың атқ ылау, ө сімдік тозаң ы, жел кө терген шаң т.б.), антропогенді де (қ оғ амның іс — ә рекетінің нә тижесі) текті бола алады.

Ластану тү рлерінің жіктелуі (классификациясы). Шық қ ан тегі бойынаша ластанудың екі тү рін қ арастыруғ а болады:

– адамдардың қ атысынсыз табиғ и қ ұ былыстардың нә тижесінде болатын ластанулар;

– адамдардың іс – ә рекеттерінің нә тижесінде болатын антропогенді ластанулар; бұ ғ ан ө неркә сіптік ө ндірістің техногендік ә серлердің ү лкен ү лес қ осады.

Антропогенді ластаушыларды мынадай тү рге бө леді:

1) Биологиялық — кездейсоқ, не адамзатіс-ә рекеті нә тижесінде ластануы;

2) Механикалық — қ оршағ ан ортаның, тек механикалық ә серлердің
нә тижесінде ластануы:

3) Химиялық — қ оршағ ан ортанын химиялық қ ұ рамының ө згеріп, ұ зақ
жылдар бойы қ алыптаеқ ан ә р тү рлі зат мө лшерінің, қ алыпты жағ дайдан артып кетуі;

4) Физикалық ластану — бұ л бес тү рге бө лінеді:

а) Ө неркө сіп жө не жылу-энергетикалық комплекстердің жұ мысы
арысында коршағ ан орта температурасьшың бұ зылуы, мұ ны жылулық деп атайды.

ә) Жарық тық — жергілікті жерлердін табиғ и жарық кө здерінен баска, жасанды жарық кө здері арқ ылы, ө сімдік жө не жануарлар дү ниесінің тіршілікету жағ дайының ө згеріске ү шырауы;

б) Шу, дабыл нә тижесінде;

в) Электромагнитгі толқ ындардың шектен тыс артуы;

г) Радиоактивті ластану.

5) Микробиологиялық ластану — адамның тіршілік етуі барысында, антропогенді жү йелерде немесе ортада ә р тү рлі ауру тарататын зиянкес организмдердің кө беюі.

Қ оршағ ан ортаның ластануы — кез келген экологиялық жү йеге, оғ ан тә н емес сипаттағ ы жанды-жансыз компоненттердің қ осылуы немесеқ ұ рылысының ө згеруі нө тижесінде, экожү йенің — зат, энергия алмасуы бұ зылып, ө німділігінің тө мендеуі.

Ластаушылардың табиғ аты бойынша ластанудың мына тү рлерін айырады:

1. биологиялық ластану – экожү йеге оғ ан жат организм тү рлерін ә келу жә не олардың кө беюі. Микроорганизмдермен ластануды сондай – ақ бактериологиялық, немесе микробиологиялық ластану деп те атайды;

2. физикалық (радиациялық, жылулық, жарық тық, электромагниттік, шулық жә не т.б.);

3. химиялық (биосфераның химиялық заттармен ластануы.

Тү зілу ә дісіне байланысты біріншілік жә не екіншілік ластануды айырады. Біріншілік ластануғ а – биосферадағ ы табиғ и жә не антропогенді процестер арқ ылы қ оршағ ан ортағ а тү сетін ластаушыларды жатқ ызады. Екіншілік ластану – қ оршағ ан ортадағ ы физикалық - химиялық процестердің нә тижесінде орта мен адамғ а зиянды заттардың тү зілуі жатады. Мысалы, екіншілік ластануғ а ауадағ ы газдардың ә р тү рлі газдардың қ осылысынан тү зілетін қ ала ү стіндегі тұ манды келтіруге болады.

Қ оршағ ан ортаның компоненттеріне байланысты біріншіден атмосфераның, гидросфераның, (литосфераның) жә не атмосфералық ауаның, жербеті мен жерасты суларының жә не топырақ тың ластануын қ арастырады. Адам организміне ылғ и тү сіп тұ ратын ластаушы заттардың 70% тамақ пен, 20% — ауамен, ал 10% — сумен бірге тү седі.

Қ олданылғ ан ә дебиеттер:
1. Асқ арова Ұ. Б. Экология жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, Атматы – 2004
2. Бродский А. К. Жалпы экологияның қ ысқ аша курсы, Алматы, 1998
3. Баешов А. Экология жә не таза су проблемалары, Алматы, 2003
4. Бейсенова Ә. С. Экология, Алматы - 2001
5. Бейсенова Ә. Экология – ел тағ дыры//Егемен қ азақ стан, 2005, 13 шілде
6. Соколов Л. Ө скемен экологиялық апатқ а айнала ма? //Атамекен, 2003, 3 желотоқ сан