Тақырып. Соғыстан кейінгі жылдарда тоталитарлық тәртіптің күшеюі

1. Сталиндік лагерьлер жү йесінің ұ йымдастырылуы.

2.Тоталитарлық тә ртіптің толық орнауы жә не соғ ыстан кейінгі қ оғ амдық -саяси ахуал.

Кең ес Мемлекетіндегі пролетариат диктартурасы марксистік теориялық постулаттар негізінде қ анаушы таптарғ а қ арсы тұ ратын қ ұ рал ретінде қ ұ рылғ аны белгілі. Қ оғ амды революциялық жолмен ө згертуді мақ сат еткен большевиктер, кең ес ө кіметін мойындағ ысы келмейтін барлық ә леуметтік топтарғ а кү ш қ олданып отырды.

Ресми тү рде мә жбү рлікпен жұ мыс істеттін лагерьлердің бес тү рі қ олданылды:

• ерекше міндеттегі лагерьлер;

• тұ тқ ындары бір жерде жинап ұ стайтын лагерьлер;

• ө ндірістік лагерьлер;

• ә скери тұ тқ ындар;

• бө ліп тарататын лагерь.

Негізінен лагерьлер тұ тқ ындарының жағ дайы жағ ынан да, негізгі бағ ыттары жағ ынан да бір-бірінен айырмашылығ ы болғ ан жоқ. 1918 жылы шілдеде Орталық Жазалаушы орган (Центральный Карательный орган) «Халком юстицияның уақ ытша нұ сқ ауын» жариялады. Бұ л жү йе негізінен екі принципті басшылық қ а алды: лагерьлер ө з шығ ынын ө зі ақ тау жә не тұ тқ ындарды қ айта тә рбиелеу. Орталық Жазалаушы орган тұ тқ ындады. Жұ мыспен қ амтамасыз ете алмады.

1922 жылы Қ ылмыстық кодекс шық ты, онда лагерьлерде отырғ андар жө нінде айтылмады. Келесі жылдары Солтү стік лагерьлер басқ армасынан басқ а барлық лагерьлер таратылды. Лагерьлердің орнын арнайы жабдық талғ ан изоляторлар басты. Олар: ең бекпен тү зету ү йлері, ең бек колониялары, кә мелетке толмағ ан заң бұ зушыларғ а арналғ анг ең бек ең бек ү йлері, ең бекші-шаруа жастары арасындағ ы заң бұ зушыларғ а арналғ ан ең бек ү йлері, ақ ыл-есі кемтарларғ а, кұ рт ауруымен жә не басқ а да аурулармен ауырғ ан тұ тқ ындарғ а арналғ ан колониялар.

Мұ ндай қ айта қ ұ рулар барлық республикалар да дерлік, соның ішінде қ азақ станда да жү ргізілді. 1924-1930 жылдары Қ азақ стандағ ы тұ тқ ындарды ұ стау жү йесіне: арнайы жабдық талғ ан ү ш изолятор ұ стау жү йесіне: арнайы жабдық талғ ан ү ш изолятор Возрождения, Орал жә не Тортакул; ең бекпен тү зету ү йлері: Ақ тө бе, жетісу, Ә улиеата, Семей, Петропавл, Қ останай, Ө скемен, Қ ызылорда, кә мелетке толмағ ан заң бұ зушыларғ а арналғ ан ең бек ү йлері қ азалыда орналасты, оның екі бө лімшесі болды.

КСРО қ ұ рылғ аннан кейін 1923 жылы 6 шілдеде Біріккен Мемлекеттік Саяси басқ арма (ОГПУ) қ ұ рылды, ол КСРО ХКК (СНК СССР) бағ ынды. 1923 жылы 13 қ азанда КСРО ХКК қ аулысымен Солтү стік лагерьлер таратылып, оның базасында УСЛОН (Управление Соловецких лагерей принудительных работ особого назначение) қ ұ рылды. 1923 жылы онда – 2 557 тұ тқ ын отырса, 1927 жылы – 12 896 – ғ а жеткен.

1928-1929 жылдары Кең естік лагерлер жү йесі дағ дарысқ а тіреліп, қ айта қ ұ рулар жасауды талап етті. Тұ тқ ындар мө лшердегіден 2-2, 5 есе асып кетті. 1929 жылы Сталиннің жарлығ ымен ең бекпен тү зеу лагерьлерін кең ейту жоспары жасалды. Лагерьлер жү йесінің қ алыптасуында КСРО халық комиссарлар Кең есінің 1929 жылғ ы 11 шілдедегі «Қ ылмысты тұ тқ ындардың ең бегін пайдалану» туралы қ аулысының орны ерекше болды. Қ аулығ а сә йкес бас бостандығ ынан айрылғ андарды ұ стайтын екі қ ұ рылым: ОГПУ жә не республикалық НКВД пайда болды. 1930 жылы 7 сә уірде лагерьлер жү йесіне басшылық етуге арналғ ан «Ең бекпен тү зеу лагерьлері» шық ты. Осы жылдың 25 сә уірінде лагерьлер Басқ армасы қ ұ рылды, (УЛАГ, ОГПУ) бір жылғ а жетер-жетпестен Бас Басқ арма (ГУЛАГ, ОГПУ) болып қ айта қ ұ рылды.

1930 жылдың басында Қ азақ стандағ ы лагерьлер жү йесін қ айта қ ұ ру жү ргізіле бастады, бұ л процес 1938 жылдың кө ктеміне қ арай қ алыптасып бітті. 1932 жылы елде ГУЛАГ-тың 11 ең бекпен тү зеу лагері болса, 1940 жылдың басында 53 лагерь жә не 425 ең бекпен тү зеу колониялары болды. 1931 жылы Орталық Қ азақ стандағ ы: Қ арағ анды кө мір бассейін, Жезқ азғ ан жә не Балқ аш мыс қ орыту комбинаттарын арзан жұ мыс кү шімен қ амтамасыз ету мақ сатында 1931 жылы 19 желтоқ санда КазИТЛАГ-нің алғ ашқ ы бө лімшесі Қ арағ анды ең бекпен тү зеу лагерін қ ұ ру (Карлаг) жө нінде шешім қ абылданды. Тоталитарлық жү йе кең естік жазалау лагерьлерін кең ейте тү сті.

КСРО – да орнық қ ан тоталитарлық жү йе соғ ыстан кейінгі жылдары интеллигенцияғ а қ арсы кү ресін одан ә рі ө рістетті. Мә селенің бастауы «Звезда» жә не «Ленинград» журналдары туралы БК(б)П Орталық Комитетінің 1946 жылғ ы қ аулысы болды. Ақ ын А.Ахматованың, М.Зощенконың шығ армаларын сынғ а алды, баспасө з беттерінде жариялауғ а тыйым салды. «Қ ызЖібек», «Ер Тарғ ын», «Қ обыланды», «Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу», «Ақ ан сері-Ақ тоқ ты» пьесаларында идеялық кемшіліктер бар, сондық тан қ айта ө ң деу керек деген мә селе қ ойылды. Ә дебиет саласында М.Ә уезов, Ғ.Мү сірепов жә не С.Мұ қ ановтарды сол кезең тақ ырыбына жазбады деп кінә лады. А.Жұ бановтың ұ лттық дә стү рлерден бастау алатын кемел шығ ыармалары ұ лтшыл бағ ытта жазылғ ан шығ армалар қ атарына жатқ ызылды. 1947 жылы «Қ азақ ССР Ғ ылым Академиясының Тіл жә не ә дебиет институтының жұ мысындағ ы саяси ө рескел қ ателіктер туралы» қ аулысы шық ты. Онда Базар, Мұ рат, Шортанбай, С.Торайғ ыров жә не басқ а тө ң керістен бұ рынғ ы қ азақ ә дебиеті ө кілдерінің шығ армалары буржуазиялық -ұ лтшылдық, феодалдық –реакциялық сарында жазылғ ан делінді. Қ азақ стан Компаритясы ОК-нің 1948 жылы тамызда қ абылданғ ан «Қ азақ совет ә дебиетінің жағ дайы жә не онан ә рі дамыту туралы» шешімі ахуалды ауырлата тү сті. Соғ ыстан кейінгі интеллигенцияғ а қ арсы қ уғ ын-сү ргін тү рмеге қ амау, жер аудару, партия қ атарынан жә не қ ызметтен босатуғ а ұ ласты. Талантты тарихшы ғ алым Е.Бекмахановқ а қ арсы ұ йымдастырылғ ан «Бекмаханов ісі» осы жылдардан басталды. Соғ ыстан кейінгі жылдарды Н.Верт «дамығ ан» сталинизм жылдары деп атады.

ХХ ғ. 20-30 жылдарының ө зінде ұ лттық бағ ыттағ ы қ азақ зиялылары саяси қ уғ ын-сү ргінге ұ шырап, М.Тынышпаев, С.Асфендияров, Ш.Қ ұ дайбердиев, Ә.Бө кейханов жә не басқ а да қ азақ зиялыраның қ азақ тарихына қ атысты жазғ ан ең бектеріне таптық кө зқ арас тұ рғ ысынан жазылмағ ан «қ ате» ә рі «зиянды» деген бағ а берілді. Институт ұ жымы қ ұ рылғ аннан кейін 1950 жылғ а дейін бірқ атар монографиялық зерттеулер, деректі ең бектер жазды. мә селен: Айдарованың «Шоқ ан Уә лиханов», Шахматовтың «Внутренняя Орда и восстание Истатая Тайманова», БЕкмахановтың «Казахстан в 20-40 гг. ХІХ века», Аполованың «Присоеденение Казахстана к России», Жиреншиннің «Абай и его русские друзья» т.б. жә не «Революция 1905-1907 гг. в Казахстане» деректер жинағ ын жариялады.

БК(б)П Орталық Комитеті соғ ыстан кейінгі жылдары И.Сталиннің нұ сқ ауымен идеологиялық мә селелерге арналғ ан бірқ атар шешімдер қ абылдады. Ондағ ы кө рсетілген басты бағ ыт буржуазиялық идеологияның қ андай тү ріне болса да белсене қ арсы кұ ресу, идеологиялық бұ рмалаушылық қ а жол бермеу болды. БК(б)П Орталық Комитеті кең ес ғ алымдарына, ә дебиет пен ө нер қ айраткерлеріне арнайы большевиктік тапсырма берді. БК(б)П Орталық Комитетінің идеологиялық мә селелер жө ніндегі қ аулы-қ арарлары кең естік тарих ғ ылымына тікелей қ атысты, тарихшылар жұ мысының «ә скери бағ дарламасы» саналды. Қ оғ амдық ғ ылымдарғ а партиялық саясат пен идеологияны насихаттап жазу жә не бұ қ ара халық қ а тарату талаптары қ атаң қ ойылды. Қ азақ стандағ ы идеологиялық жұ мыстарды насихаттап таратуда жоғ арыдағ ы аталғ ан қ аулы-қ арарлар шешімдерінен, «Қ азақ ССР тарихы» туралы арнайы қ абылданғ ан Қ азақ стан К(б)П ОРталық Комитеті шешімдерінен ауытқ ымау міндеттелді.

БК(б)П Орталық Комитетінің шешімдеріне сә йкес тарихшы мамандар ғ ылыми жұ мыстармен қ атар қ оғ амдағ ыидеологиялық жұ мыстарғ а да таратылуы тиіс болатын. Қ азақ стан тарихының кең естік кезең ге дейінгі тарихын зерттеген ғ алымдар ең бегінен саясижә не методологиялық тұ рғ ыдағ ы қ ателіктер ізделді. «Саяси жә не методологиялық ө рескел қ ателіктер» жіберген деп айыпталғ ан ең бектер тобы анық талды. 1946 жылғ ы «Известия Академии наук Казахской ССР» тарих сериясының екінші басылымында филология ғ ылымдарының докторы Ә.Марғ ұ ланның Едіге батырғ а арналғ ан мақ аласын «Едіге барлық Орта Азия халық тарына ортақ тұ лғ а деген идеяны дамытып, таратпақ болды» бұ л ғ ылымғ а қ арсы жә не реакциялық мә ні кү шті пантюркистік идея деген айып тағ ылды. 1951 жылдың 20 сә уірінде Қ азақ стан кең ес жазушылары одағ ы жанындағ ы партия ұ йымының ашық жиналысында, «Правда» газетінің 1950 жылғ ы 26 желтоқ санда жарияланғ ан «Қ азақ стан тарихының мә селелері маркстік-лениндік тұ рғ ыдан баяндалсын» деген мақ ала жә не Қ К(б)П Орталық Комитетінің осы мақ ала жө ніндегі қ аулысы талқ ыланды.

ХХ ғ асырдың 40-50 жж. тарих ғ ылымы алдында тұ рғ ан басты, ә рі маң ызды міндет Қ азақ стан коммунистік партиясы тарихын жазу мә селесі болды. Қ азақ стан тарихының кең естік кезең ін зерттеп жазуды «кең естік кезең тарихы – қ азақ халқ ының қ айта ө рлеу, экономикасы мен мә денитінің гү лдену кезең і, қ азақ тарихының алтын беттері» деген методологияны негізге алу тиіс болды. Сонымен, соғ ыстан кейінгі жылдарда кең естік қ оғ амда сталиндік ә міршіл-ә кімшілдік жү йенің кү шеюі, қ оғ амдық ғ ылымдар саласында партиялық саясат пен идеология ү стемдігін толық бекітті. Тарих ғ ылымы коммунистік партия тарихын дә ріптеп жазуғ а жұ мылдырылды, Қ азақ стан тарихының ө ткені мен бү гіні тек таптық -партиялық методология тұ рғ ысынан зерттелуі тиіс болды.

1953 жылдың 5 наурызы 21 сағ. 50 минутта «Ленин ісін жалғ астырушы данышпан, Коммунистік партияның жә не бү кіл Кең ес халқ ының кө семі» И.В.Сталиннің қ айтыс болғ анын ТАСС хабарлады.