Вопрос 7. Государственное устройство ВКЛ в XIII-XVI веках. Высшие органы государственной власти. Служебные лица центральной администрации.

Великое княжество литовское являлось феодальной монархией.

Полномочия князя: командовал вооружёнными силами, осуществлял административно- хозяйственную деятельность и правосудие, управлял внутренней внешней политикой, координировал финансово- хозяйственную деятельность, выдавал грамоты и иные правовые акты (осуществлял правотворческую деятельность).

При осуществлении гос. управления князь опирался на органы центрального и местного управления и служебных лиц, в том числе на землевладельцев, которые составляли хозяйскую раду.

Рада (паны-рада) составляли совещательный орган при князе, но позже она стала играть решающую роль в государственных делах. Постепенно рада становится высшим государственным органом, чем ограничивает роль князя. В состав рады входили представители высшего духовенства, высшие должностные лица, местные руководители. Рада была постоянно действующим органом.

В 14 веке начали свою деятельность сеймы. Это представительный народный орган. Решения сеймов выносились государем и радой. В 16 веке сейм начал превращаться в высший законодательный орган ВКЛ. В этот период в его состав входит великий князь, паны-радные – как высшая палата сейма, а также представители (послы) – как нижняя палата. + католические и православные епископы, князья местных княжеств, служащие центральный и местных органов гос. власти, шляхтичи.

Был ряд вопросов, который относился к исключительной компетенции сейма: избрание великого князя, установление новых налогов и повинностей, вопросы международных отношений, принятие важных законодательных актов, решение важнейших суд. дел. Сейм делился на две палаты: круг панов-рады и рыцарский или шляхецкий круг.

Особенностью гос. аппарата ВКЛ было отсутствие коллегиальных отраслевых органов управления. Была создана система высших и дворцовых должностей, а также местных.

Канцлер владел государственной канцелярией и был хранителем государственной печати, следил за разработкой законодательных актов.

Вооружённые силы возглавлял гетман (земский, великий). Он владел вопросами собрания войска, его комплектования и обеспечения. Ему помогали гетман дворный, польный, местные хоружие.

Финансово- хозяйственные дела и казну вёл земский подскарбий. Он владел доходами и расходами гос. казны, передачей в аренду гос. имущества, осуществлял общее руководство государственной собственности.

Была сформирована дипломатическая служба государства. Посольства имели временный характер. Сначала послами назначались паны радные, служащие княжеской канцелярии, придворные шляхтичи.

В XVI веке централизованное государство сложилось в форме сословно-представительной монархии. Для нее характерно наличие монарха, власть которого ограничена, и сословно-представительных органов, которые, как правило, совместно решают наиболее важные вопросы как внутренней, так и внешней политики. Поскольку эта форма правления всегда означает более высокий уровень развития феодальной демократии, то все аспекты создания и функционирования сословно-представительных органов Великого княжества Литовского, их взаимоотношений с государем и его администрацией находят правовое закрепление. Но это происходит не сразу, а постепенно, по мере накопления опыта складывания самих сословно-представительных органов - великих вольных сеймов и поветовых сеймиков, - о чем свидетельствуют нормы Статутов ВКЛ 1529, 1566, 1588 годов.

8. Мясцовыя органы дзяржаўнай улады ў Беларусі ў ХIII–ХVI ст.

Фарміраванне мясцовых органаў дзяржаўнай улады
Ваяводствы Полацкае, Віцебскае, Мсціслаўскае, а таксама шмат якія паветы і воласці мелі спецыяльныя граматы, у якіх былі замацаваны іх правы Акрамя таго, асобнае праўленне было арганізавана ў гарадах і ў прыватных уладаннях феадалаў. Усё гэта параджала разнастайнасць мясцовых органаў і адрозненне паўнамоцтваў нават у аднатыпных органах. Разам з тым усе яны валодалі і некаторымі агульнымі прыметамі.

Мясцовыя органы ўлады на Беларусі у перыяд феадалізму валодалі шырокімі паўнамоцтвамі ў вырашэнні ўсіх мясцовых спраў і мала залежалі ад цэнтральных органаў. У сваёй дзейнасці яны кіраваліся агульнадзяржаўнымі нарматыўнымі актамі і мясцовым звычаёвым правам або актамі мясцовай адміністрацыі.
Вялікае княства Літоўскае на першым этаме свайго існавання мела вельмі складанае тэрытарыяльнае ўладкаванне. Паступова склалася тэрыторыя дзяржавы, пачатак якому паклалі ў XIII ст. Трокскае і Віленскае княствы. На тэрыторыі абодвух княстваў вялікі князь адчуваў сябе найперш князем-вотчыннікам. Таму і кіраванне гэтымі землямі склалася паводле вотчыннага тыпу з характэрнымі ўласцівасцямі старажытнага права, якое прызнавала дэмакратычны лад і ўдзел усіх свабодных грамадзян у кіраванні краінай. Цэнтрам кожмай воласці з'яўляецца горад- адсюль і значэнне гарадскога веча. Акрамя ваеннаслужылых людзей (знатных і нязнатных), на тэрыторыі гаспадарскай вотчыны жылі шматлікія яго падданыя, г. зн. сяляне, абавязаныя свайму вотчынніку многімі павіннасцямі і падаткамі. Заўважаецца таксама розніца ва ўпарадкаванні і кіраванні гаспадарскіх (вялікакняжацкіх) падданых. Вядома, усе яны не ўдзельнічалі ў палітычным жыцці дзяржавы. Тая іх частка, якая раней была далучана да Княства, не карысталася ужо ніякімі правамі мясцовага самакіравання. Геаграфічна гэта гаспадарскія двары і сёлы ў заходніх частках дзяржавы, г. зн. на тэрыторыі Трокаў, Вільні, Падляшша, Навагрудка, Мінска. Для ўсходніх абласцей, далучаных пазней, велікакняжацкім урадам быў захаваны прынцып непарушнасці дауніны. Таму гэтыя вобласці захавалі асновы свайго мясцовага самакіравання.

Сістэма органаў мясцовай дзяржаўнай улады
Галоўнай асобай у сістэме мясцовых органаў быў ваявода, які ўзначальваў адміністрацыйныя, гаспадарчыя, ваенныя і ў значнай ступені судовыя органы на тэрыто-рыі ваяводства. Ваяводы, замяніўшы васальных князёў, захоўвалі асноўныя звенні старога дзяржаўнага апарату і кіравалі пры ўдзеле мясцовых соймікаў і мясцовых рад куды ўваходзілі найбольш уплывовыя феадалы ваяводства. Напрыклад, ваяводы полацкі і віцебскі найбольш важныя мясцовыя справы вырашалі сумесна з епіскапам, гараднічым, канюшым, ключнікам, лоўчьш, сакольнічы. цівуном, баброўнікам, князямі і панамі дадзенай зямі. Прызначаўся ваявода вялікім князем і Радай пажыццёва з ліку буйных феадалаў, ураджэнцаў Вялікага княства Літоўскаг Пры назначэнні ваяводы ў Полацкае або Віцебскае ваяводства ўраду неабходна было заручыцца згодай мясцовы феадалаў прыняць дадзенага кандыдата на пасаду ваяводь Акрамя таго, і пасля прызначэння ваяводы мясцовыя феадалы мелі права запатрабаваць яго зняцця. Залежнасці ад мясцовых феадалаў была даволі значнай і ў іншых ваявод ствах. У пасадзе ваяводы спалучаліся прыметы прадстаўнік органаў цэнтральнага кіравання і мясцовага самакіравання Ваяводы абавязаны былі на месцах праводзіць у жыц цё распараджэнні цэнтральных органаў і клапаціцца аб інтарэсах мясцовага насельніцтва, асабліва мясцовы: феадалаў. Клопат аб мясцовых інтарэсах ваявода мо ажыццяўляць і праз Раду, членам якой ён быў па пасадзе Усё гэта ставіла ваяводу ў асаблівыя прававыя адносінь з урадам, членам якога ён быў сам, і з мясцовымі феада ламі, для якіх ён быў намеснікам вялікага князя і кіраў ніком органаў мясцовага самакіравання.
Ваяводства як адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў ВКЛ узнікла ў якасці ваенна-адміністрацыйнай акругі. Яно было ўведзена Гарадзельскім прывілеем 1413 г., калі на аснове былых княстваў былі ўтвораны Віленскае і Трокскае ваяводствы. У Віленскае ваяводства ўвайшла тэрыторыя паўночна-ўсходніх літоўскіх зямель і большая частка заходніх, цэнтральных і ўсходніх зямель Беларусі.У вайсковых адносінах віленскаму ваяводу падпарадкоўваліся намеснік наваградскі, а таксама фактычна аўтаномнае Слуцкае княства, Клецкае княства (да 1521) і Мсціслаўскае княства (да 1529), якія фармальна ўваходзілі ў Віленскае ваяводства. Трокскае ваяводства ў XV - пачатку XVI ст. уключала цэнтральныя і паўдневыя часткі Літвы і значную частку заходніх і паўдневых зямель Беларусі. У Трокскае ваяводства ўваходзілі Кобрынскае княства і Пінскае княства. На Ўсходзе Беларусі Трокскае ваяводства мела невялікія ўчасткі тэрыторыі пасярод Віленскага ваяводства - 28 сел Бабруйскай воласці з Мышкавічамі, Парычамі і Шацілкавічамі - так званая трокская палова і горад Бабруйск і 18 сел - «віленская палова» Трокскаму ваяводу падначальваліся намеснікі берасцейскі (брэсцкі), а таксама бельскі, дарагічынскі, мельніцкі на Падляшшы. Палова тэрыторыі Трокскага ваяводства прыпадала на беларускія землі. Астатняя тэрыторыя Беларусі ў XV ст. у склад ваяводстваў не ўваходзіла, захоўваючы статус аўтаномных зямель.