Шешім қабылдау процессі кезінде адамдардың бір-біріне әсер етуі

Шешім қ абылдау барлық психологтармен дерлік басқ арудың орталық сә ті болып мойындалады. Сондық тан да осы критерий бойынша ең бек процесіндегі басты ролдер анық талады: басшының жә не бағ ынушының. Шешімді жоспарлауда (іздеу мен шешім қ абылдау процессінде, сонымен қ атар мақ саттарды, міндеттерді жә не оларғ а қ ол жеткізу қ ұ ралдарын анық тау), ұ йымдастыруда (шешім, ә ртү рлі ресурстар тү рінің бірігуіне жә не адамдардың ортақ іс-ә рекетіне бағ ытталғ ан), мотивацияларды басқ аруда, бақ ылауда жә не т.б. кө рініс табады.

Шешім қ абылдау — бұ л мә селені тү сінуді, адекватты мақ саттарды бекіту жә не осы мақ сатты іске асыру ү шін қ ұ ралдарды таң дауды болжайтын кү рделі ой процессі. Ө кінішке орай, айтылғ ан бұ л процесс сыртқ ы орта жағ дайлары мен жоғ арғ ы басшылардың қ ысымының салдарынан жиі жағ дайда стихиалы тү рде жү реді. Сондық тан до оның іске асырылуы кү рделі жү реді. Профессор Л.Зайверт, уақ ытты рационалды қ олдану неміс институтының жетекшісі кө птеген менеджерлер келесілерді дұ рыс кө реді дейді:

· Дұ рыс жұ мыстар жасағ анның орнына дұ рыс жұ мыс жасау;

· Шығ армашылық альтернатива жасағ анның орнына мә селелерді шешу;

· Қ олданғ ан қ ұ ралдарды оптимизациялаудың орнына қ ұ ралдарды жнақ тау;

· Нә тижелерге қ ол жеткізгеннің орнына міндеттерді атқ ару;

· Пайданы арттырудың орнына шығ ындарды азайту.

Бұ лардың барлығ ы — дұ рыс шешім қ абылдамаудың нә тижесі. Дұ рыс шешім қ абылдамау неге мү мкін болады? Жә не – осы сынды басқ арудағ ы есептен жаң ылыс ық тималдылығ ын қ алай тө мендетуга болады? Бұ ны тү сіну ү шін, адамдардың психологиялық ерешеліктеріне кө ң іл аудару керек, яғ ни осы ә рекет қ андай психологиялық ерекшеліктің арқ асында жү зеге асты.

Шешім қ абылдауда адамның білімі, қ ызығ ушылығ ы, дү ниетанымы кө рініс табады жә не бір адамның ғ ана емес. Бұ л процесстің маң ызды ерекшелігін адамдар мен жағ дайларғ а қ арсы тұ ра алатын, кү рделі, ө згермелі жағ дайларда белгіленген мақ сатты іске асыруды қ олдап отыратын адамның еріктік мінезі қ ұ райды. Бұ л процесс қ ысқ а уақ ыт аралығ ында басшығ а кө птеген ә ртү рлі бағ ыттағ ы шешімдерді қ абылдауғ а тура келетінімен кү рделенеді.

Шешім қ абылдауды ә р тү рлі негіздер бойынша классификациялау қ абылданғ ан:

- Қ амту аймағ ы бойынша (ортақ жә не жеке);

- Ә рекет уақ ыты бойынша жә не болашақ шешімге ә сер ету дә режесі бойынша (жылдам, тактикалық жә не стратегиялық);

- Функционалды белгілері бойынша (шешім, жоспарлауды, ұ йымдастыруды, мотивацияны, бақ ылауды шың дауғ а арналғ ан);

- Мазмұ ны бойынша (политикалық, техникалық, технологиялық);

- Жаң алық дә реже бойынша (екішілдікке негізделген, стандартты, шығ армашылық, бірегей);

- Шешім қ абылдау шешетін мә селенің анық тылық дә режесіне байланысты (шешім, анық тылық шарттарында, тә уекел шарттарында қ абылданғ ан);

- Тұ лғ аның интелектуалы немесе эмоционалды-еріктік сферасына бағ ытталуы бойынша (интеллектуалды, еріктік, эмоционалды).

Интуитівті шешеім «жактаушы» мен «қ арсы» анализінсіз шешімнің дұ рыстығ ын сезу негізінде қ абылданады. Интуитівті шешімнің ү лесі жұ мысқ а жаң а қ ызметкерді қ абылдауда жоғ ары: бұ л жерде ү міткердің дайындығ ы ғ ана емес, тә жрибесі жә не талаптарғ а сай келу де маң ызды,

Прагматикалық бағ дарланғ ан шешім, бұ л білімге, жинақ талғ ан тә жрибеге негізделген таң дау. Ең алдымен, мұ ндай тә сіл технологиялық шешімге сипатты.

Рационалды шешім ө ткен тә жрибеге байланысты емес, ол аналитикалық шешімге негізделеген. Мұ ндай кө зқ арас стратегиялық шешімдерде анық таушы болуы крек.

Шындығ ында шешім қ абылдау процесі кезінде барлық ү ш тә сіл де кү шіне енеді, оның біреуі басым болып табылады. Сонымен қ атар, басшы ә р тү рлі жағ дайларды ә р қ илы ә рекет етеді. Шешім қ абылдауда тиісті анализ жү ргізу ү шін ә рқ ашан толық ақ парат бола бермейді. Мұ ндай кезде істің барысына интуиция, сезім енеді, тіпті оғ ан рационалды тү сіндірулер болмаса да оқ иғ аның дұ рыс жү рісін ойғ а салады. Мысалы, адам патенциалды серіктесімен қ андайда бір келісімшартқ а отырар алдында бір нә рсенің дұ рыс еместігін сезеді, соның ә серінен келісім шартқ а отырмауы мү мкін. Ал технологиялық шешім қ абылдау процессі білім мен тә жрибеге негізделген, бірақ мұ нда да интуативті шешімге орын бар. Стратегиялық таң дау рационалды тә сілді талап етеді. Ол шешім қ абылдаушы адамның мотивациясы мен дұ рыс ойына сү йенеді.

Шешім қ абылдау жұ мысы аз дегенде ү ш негізгі қ ұ раушыдан тұ рады:

· Тұ лғ алық (нақ ты топтың қ ызығ ушылығ ын ескере отырып, шешім қ абылдаушы басшының мақ саттары мен ұ йым мақ сататын салыстыру);

· Рә сімдік (нақ ты мә селелердің ағ ымды жағ дайын анық тау, алда болатын ө згерстер дә режесін анық тау, сонымен қ атар олардың қ арым-қ атынасының ү зілуін жең іп шығ атын іс-шара ұ йымдастыру);

· Технологиялық (нә тиже мен оның кө рсеткішін анық тау, тә уекелге баруды болжау, ресурстарды іздеу жә не т.б.)

Стратегиялық шешім қ абылдау кезінде қ оғ амғ а арналғ ан миссияның қ алыптасуын кө рсететін интегративті қ ұ раушыны ескеру қ ажет.

Басшы сонымен қ атар оптималды шешімді іздеу барысында коллективті де бұ л іске тартуы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда ә р тү рлі жақ тардың ө зара ә рекет етуі шешім қ абылдаудың тиімділін жоғ арлатады, ұ йымшылдық артып, ә леуметтік-психологиялық климат жақ сарады, ең бек процесі нә тижесіндегі тұ лғ аның ө з ең бегіне қ анағ аттануы кү шейеді, сонымен қ атар қ абылданғ ан шешімге жауапкершілік бө лінеді. Кө птеген психологтар соның ішінде К.Левин, топтық шешім қ абылдау процессі анағ ұ рлым тиімді деп есептейді.

Қ азіргі уақ ытта басқ ару шешімдерін ө ң деу тә сілдерінің кө птеген тү рлері жинақ талғ ан. Ә ртү рлі белгілер негіз болғ ан 3. Янчан, М. Естрон, Г. Добров, В. Глюминский ұ сынғ ан шешім қ абылдау тә сілдерінің классификациясы белгілі. Тә сілдердің ү ш класын В.Лисичкин атап кө рсетті:

1. Жалпығ ылымдық (логистикалық жә не эвристикалық сипаттағ ы тә сілдер – бақ ылау, тә жрибе, анализ, синтез, индукция, дедукция, экспертті бағ алар, ойдың ұ жымдық генерациясы);

2. Интерғ ылыми (барлығ ан жалпылайтын сипатқ а ие емес тә сілдер, бірақ ә ртү рлі іс-ә рекет сфера объектілерінің кең шең берінде қ олданылады: математикалық статистика, моделдеу жә не т.б.);

3. Жеке (бір объектіге немесе білім саласына тә н тә сілдер).

Кө птеген ғ алымдар сонымен қ атар шешім қ абылдауда қ олданылғ ан тә сілдерді қ олданғ ан аппараттың қ алыптасу белгілерене қ арай ү ш топқ а бө леді:

1. Формальды тә сілдер (статистикалық, экономико-математикалық, сонымен қ атар экономико-математикалық моделдер);

2. Эвристикалық тә сілдер (аналогиялық жә не имитационды моделдеу тә сілдері);

3. Экспертті бағ а тә сілдері (қ азіргі уақ ытта кең қ олданылатын тә сілдердің қ атарына енеді). Кү рделі объектілерді зерттеу барысында экспертті бағ алар шартты анализ қ ұ ралы немесе басқ а тә сілдермен сә йкестендірілетін жеке дара тә сіл ретінде есептеледі.

Шешім қ абылдау процессін қ алай жү зеге асыру қ ажет - бұ л менеджменттің міндеті. Басқ ару психологиясы бұ л процесстің ішкі шарттарын ашуғ а, шешім қ абылдаудың субъективті негізін ашуғ а ұ мтылады. Ең алдымен, шешім қ абылдау барлық психикалық функциялардың (қ арапайым сезім сияқ ты функциялардан бастап жоғ арғ ы қ абылдау, ес, ойлау, қ иялдау функцияларына дейін) кө мегімен жү зеге асады. Бұ л функциялардың қ алай жұ мыс істейтіндігі жайлы келесі тараулардың бірінде айтылатын болады. Берілген тарауды ой процессінің бір аспектісін ғ ана анализдейміз – ойлау мә селенің шешімі ретінде. Айта кететіні, шешім қ абылдау процессі психологиялық механизмдерге негізделуіне қ арамастан ол анағ ұ рлым кү рделі процесс болып табылады.

К. К. Платонов ұ сынғ ан шешім қ абылдау сызбасын қ арастырайық. Этаптары сызбада кө рсетілген кез келген ой ә рекеті, қ андай да бір мә селенің туындауынан пайда болады. Мә селені шешуді ой ә рекеті аяқ тайды. Дегенмен, табылғ ан шешім жаң а ой ә рекетінің немесе кү рделі, ұ зақ ойлау поцессінің бастауы болатын жаң а сұ рақ тарды туындатуы мү мкін. Қ алыпты жағ дайдағ ы адамның психикасы ү шін мә селені шешу білім, біліктілік жә не тә жрибеге байланысты.

Бірақ В. А. Розанованың кө рсетуі бойынша басқ ару міндеттері ө зіне тә н сипаттарғ а ие:

1. Міндеттер анық талмағ ан, кей жағ дайларда қ арама-қ арсы сипатта болуы мү мкін;

2. Міндеттерде оны шешуге мү мкін болатын қ ұ ралдар туралы ақ парат жеткілікті тү рде болмауы;

3. Міндетті шешуде оғ ан сә кес нақ ты шешім алгоритмінің болмауы;

4. Міндеттер жиі уақ ыт тапшылығ ы шартында шешіледі.

Американдық психологтар В. Врум жә не Ф. Йеттен шешім қ абылдау кезіндегі басшының мінез-қ ұ лқ ына ә сер ететін негізгі алты факторды бө ліп кө рсетті:

1. Басшы тұ лғ асының индивидуалды-психологиялық ерекшеліктері (темперамент, міндет, қ абілеттер), ө мірлік тә жрибе, қ ұ ндылық тарғ а бағ ытталуы.

2. Шешімнің қ ұ рылымы, мә селенің қ ұ рылымдық дә режесі.

3. Индивидуалды шектеулер. Мынандай жағ дайлар кездеседі, егер басқ арушығ а қ ызметкерлер білмейтін қ осымша ақ паратты басқ а жақ тан іздестіру қ ажет болатын. Басқ арушы бұ л ақ параттың қ аншалық ты керектігін жә не ол ақ паратты алу қ ажет па жок па соны шешуі тиіс.

4. Шешім қ абылдау ортасы, яғ ни шешімдер анық талғ ан, тә уекел немесе анық талмағ ан жағ дайларда қ абылданып жатыр ма. Шешім қ абылдаудың уақ ыты да маң ызды.

5. Шешімдердің ө зара байланысы. Ұ йымдастыруда қ андайда бір амалмен шешімдер ө зара байланысты болады. Бірің ғ ай маң ызды шешім қ абылдау кө птеген ұ сақ шешімдерді қ абылдауды талап етуі мү мкін.

6. Бағ ынушылардың қ абылданғ ан шешімге қ арым-қ атынасы. Бұ нда ұ жымның дайындық дә режесі, оның кә сіби біліктілігі, ә леуметтік-психологиялық климат, бағ ынушылардың мотивациясы, қ абылданғ ан шешімге қ атысты келіспеушіліктер ық тималдылығ ы маң ызғ а ие.

Осы айтылғ андарғ а мыналарды қ оса кетуге болады, жиі жағ дайда қ андайда бір шешім нақ ты бір адамның тағ дырына ә сер етуі мү мкін. Мысалы, жұ мыстан шығ ару, мадақ тау немесе басқ а қ ызметке, басқ а топқ а ауыстыру жә не т.б. Сондық тан осыны ескере келіп басшыдан белгілі бір шешімді кү тетін бағ ынушылар оғ ан белсенді ә сер етулері мү мкін.

Н. И. Кабушкиннің айтуы бойынша тұ лғ а, тең іздегі тамшы сияқ ты, ө зінің шешімінде бейнеленеді. Осы мағ ынада белгілі бір қ ызығ ушылық басқ арушылық шешімдегі тұ лғ аның профилін ұ сынады, яғ ни басшының индивидуалды ерекшеліктерінің бірлестігін. Оның кө рсетуінше ғ ылымда келесідей шешімнің тұ лғ алық профильдері бар:

1. Байсалды типтегі шешімдер – мә селеге шарттар мен міндеттердің алдын ала анализ нә тижесінен қ алыптасқ ан қ орытынды ойымен кірісетін адамдарғ а тә н. Шешім қ абылдаудың мұ ндай тә сілі нә тижелі болып табылады.

2. Импульсивті шешімдер – гипотезаны қ ұ ру процесінен оның анализі басым болатын адамдарғ а тә н. Тиісінше мұ ндай адам ойларды жең іл тудырады, олардың бағ асы туралы аз ойланады. Сондық тан шешім қ абылдау процессі негіздеуді жә не тексеруді секірмелі тү рде отіп кетіп отырады.

3. Инертті шешімдер – ө те сенімсіз жә не абайлық пен іздеу нә тижесі болып табылады. Қ ажетті гипотеза ұ сынылғ ан соң оның нақ тылануы ө те баяу жү реді. Басшы жеке гипотезаларды, ө зінің ә р қ адамын бірнеше қ айтара ө те сыншылдық пен қ арастырады. Бұ л шешім қ абылдау процессін ұ зақ қ а созады.

4. Тә уекелді шешімдер – импульсивті шешімдерді еске салады, бірақ, кейбір индивидуалды тактика ерекшеліктерімен ө згешеленеді. Егер импульсивті шешімдер гипотезаны негіздеуде этаптардан секіріп ө тіп кететін болса, ал тә уекелді шешімдер оларды секіріп ө тпейді, бірақ адам іс-ә рекетті жү зеге асыру ү шін қ ажетті жә не бар шарттардың арасында ү йлеспеушілік анық талғ ан соң ғ ана бағ алауғ а келеді. Нә тижесінде, кешігіп болса да гипотезаны қ ұ растыру элементтері жә не оларды тексеру тең естіріледі.

5. Абайлылық сипатындағ ы шешімдер – гипотезаны тың ғ ылық ты бағ алаумен сипатталады, оның анализіне ө те сыншылдық пен қ арайды. Басшы, ең алдымен қ орытындығ а келмес бұ рын, кө птеген дайындық ә рекеттерін жү ргізеді. Абайлылық пен ә рекет ететін адамдарды жетістік қ уандырғ анның орнына қ ателіктер қ орқ ытады. Сондық тан абайлылық пен ә рекетет етін адамдардың тактикасы - қ ателіктерді болдырмау.

Шешім қ абылдау жолында жиі жағ дайда белгілі бір психологиялық сипаттағ ы кедергілер туындап отырады. Оларды білмеу елеулі қ ателіктерге алып келеді, кеселге ұ шырататын салмақ ты шығ ындарғ а ұ шыратуы мү мкін. Р.И.Мокшанцев келесідей кедергілер мен шектеулерді сипаттайды:

1.Асығ ыстық. Дә л осы асығ ыстық кө птеген қ ате шешімдердің қ абылдануына себепші болады. Ол ә детте уақ ыт тапшылығ ының салдарынан болады. Уақ ыт жетіспегендіктен ақ парат толық анализденбейді, соның ә серінен маң ызды мағ лұ маттар назардан тыс қ алады. Асығ ыстық нұ сқ алардың барлық жиынын қ арастыруғ а мү мкіндік бермейді, нә тижесінде олардың кө бі ескерілмей қ алады. Осындай жағ дайда ә детте дұ рыс деп саналғ ан бірінші шешім қ абылданады.

2.Эмоционалды ә серленгіштік. Асығ ыс шешімге кү шті эмоционалды ә сердің негізінде келуге болады. Егер адам ашулы немесе қ апаланғ ан кү йде шешім қ абылдаса онда ол қ абылдағ ан шешім орындалмайтын болып шығ уы мү мкін. Эмоционалды ә серленгіштік тек қ ана негативті эмоция тү рінде емес сонымен қ атар позитивті эмоция тү рінде де болуы мү мкін. Энтузиазм да дә л осылай адамды соқ ыр етуі мү мкін, ол жиі жағ дайда кездеседі.

3.Баяулылық. Бұ л шешім қ абылдау барысындағ ы ө те кү шті тосқ ауыл. Кем дегенде адамдарды шешім қ абылдауда баялылық қ а итермелейтін алты себепті кө рсетуге болады:

• мә селені шешуден жалтару;

• барғ а риза болу, сондық тан пайда болғ ан мә селені дер кезінде шешпей, мә селе ауқ ымды сипат алғ анша онымен айналыспау;

• мә селені коллегиалды тү рде шешу туралы жабысқ ақ ойлар;

• меселеге байланысты ақ параттың тым коп болуы, жиі жағ дайда басшы бұ л ақ параттарды ө ң деуге кү ші жетпейді;

• қ андай жолмен болсада болашақ ты болжау, кездейсоқ пайда болғ ан нұ сқ аларды шешім қ абылдауда елемеу;

• шешім қ абылдар алдындағ ы сенімсіздік.

4. Ө зінің қ ателіктерін мойындай алмаушылық. Адам қ иын сә тте озінің мінез-қ ұ лқ ын ертерек тү сінсе, ол сол қ иын сә ттен тезірек шығ ады. Негұ рлым шынай болу керек, адам қ ателік жіберген кезде оны тү зетіп, ары қ арай жылжуы керек – бұ л шешім қ абылдау кезіндегі осы кедергімен кү ресудің шынайы қ ұ ралы.

5. Шамадан тыс ө з ө зіне деген сенімділік. Кейбір басшылар бар, ө здерінікін ғ ана дұ рыс деп, басқ алардыкін дұ рыс емес деп есептейтін, ө згелермен санаспайтын. Бұ лай ойлау шешім қ абылдау жолындағ ы салмақ ты қ ателіктердің бірі.

2. Шешім қ абылдауғ а бейсананың ә сері

Шешім қ абылдау тек ғ ана саналы негізде ғ ана емес, сонымен қ атар белгілі бір дең гейде бейсаналы дең гейде де жү реді. Адам барлық уақ ытта ө зінің ә рбір ә рекетін айқ ын тү рде тү сіндіріп бере алғ анымен неге басқ адай емес дә л осылай жасағ анын ә р уақ ытта біле бермейді. Бұ л феноменді XIX жә не XX ғ асыр тоғ ысында австрия психологы З.Фрейд ашқ ан болатын. Ол біздің кө птеген бейсаналы ә рекеттеріміз ө з «Менін» психологиялық қ орғ ау нә тижесінде болады деп тү сіндіреді.

Ол неге болады? Қ алыпты ө мір сү ру ү шін адам ө зін жеткілікті тү рде жақ сымын деп есептеуі керек, сондық тан адам ө зінің кез келген соның ішінде ең жаман деген қ ылық тарын ақ тауғ а тырысады. Тіпті адам ө лтіруші болғ ан жағ дайда ө зін емес осы ә рекетке итермелеген қ ұ рбанды кінә лә йді. Тұ лғ а ө зінің ә рекетін ө зі қ орғ айды. Сипатталғ ан психологиялық қ орғ аныс механзмдерін З.Фрейд пен оның қ ызы Анна тү сіндірген болатын. Психологиялық қ орғ аныс адамның мінез- қ ұ лқ ы ө з ойындағ ыдай, ө зін қ алай ұ стау керек екендігін елестеткедей болмағ ан жағ дайда қ осылады.

Психологиялық қ орғ аныс ө те кө п, ә р адам ө зінікін таң дайды, бірақ классикалық тү рлері болып келесілер есептелінеді:

1. Рационализация. Адам ө з ә рекетін ө зінікі дұ рыс деп есептеуіне байланысты тү сіндіреді. Егер қ ызметшіге дауыс котерсе, ол басқ алай тү сінбейді деп ақ талады.

2. Репрессия. Адам ө зінің жағ ымсыз да жағ ымды да эмоцияларының шығ уына тиым салады. Мысалы басшы қ ызметкерге ашулы болса да оғ ан дауыс кө термейді, ал қ орқ ыныш бейжайлылық бейнесінің астында жасырын қ алады. Бірақ бұ л эмоциялар ешқ айда кетпейді, ол бә рібір адамды мазалайды, тіпті физикалық ауырпашылық тар ә келеді.

3. Регрессия. Бұ л қ оғ аныс мінез-қ ұ лық ты еріктік бақ ылаудың ә лсіреуі жағ дайында пайда болады. Адам жауап қ айтарудың анағ ұ рлым қ арапайым тү рлерін жә не балаларғ а тә н тү рлерін таң дайды: жылайды, дауыс кө тереді, тө белеске ұ мтылады, ө зінің мә селесі жайлы ө згелерге шағ ымданады.

4. Жоқ қ а шығ ару. Адам мә селені шешудің орнына мә селе жоқ деп хабарлама жасағ анда пайда болатын. Басшының бейсаналы тү рде ө зінің шығ армашылық дең гейіне, қ ұ зыреттілігіне деген алаң даушылығ ы ө зінің қ ызметкерлерін интенсивті тү рде жұ мыс жасауғ а итермелейді.

5. Оқ шаулану. Қ атты стресс жағ дайында пайда болады, адам болып жатқ ан жағ дайғ а сырттан қ арайды, ө зінің басынан ө тіп жатпағ андай, бұ л бір қ орқ ынышты тү стей, жақ ын арада аяталатындай кө рінеді.

6. Реактивтивті пайда болулар бір нә рсеге қ олы жетпейтінін тү сінген адам тура қ арама-қ арсы бағ ытта ә рекет ете бастағ анда пайда болады. Кейде реактивті пайда болулар керсінше адамды итермелеуші кү шке қ арама-қ арсы жасау тенденциясында пайда болады.

7. Проекция немесе бұ л қ орғ аныс тү рін «проекция феномені» деп те алайды. Белгілі бір жобамен айналысушы басшы ө зінің қ ажеттіліктерін, сезімдерін, қ ызығ ушылық тарын, ойлары мен тіпті мінез сипатын басқ а адмдармен ұ қ сас деп ойлауы.

8. Сублимация. Жиі жағ дайда қ ол жетпейтін мақ сат басқ асымен, шынымен атқ арылғ ан ә рекеттен қ анағ аттанарлық ә сер алатын мақ саттарғ а ауысқ анда кө рініс табады.

Психологиялық қ орғ аныс мә селені шешу процессі кезінде кө рінеді, осы процесске енеді, оны кү рделендіреді, кейде тіпті ө згертуі мү мкін. Бірақ бұ л – оны жең іп шығ уғ а болатын, ұ жымдық пікірмен сақ тандыруғ а болатын индивидуалды мә селе. Ө згертуші ә серлер, оның ү стіне саналы тү рдегі нақ ты адамдар ә сер ететін болса, онда ол басқ а мә селе.