Лт-азаттық қозғалысыньң жетекшілері және оған қатысушылар

Басқ ыншы жауғ а карсы кү реске бү кіл қ азақ халқ ы кө терілді. Ірі-ірі ә скери жасақ тарды Ә білмә мбет, Барақ, Сә меке, Ә білқ айыр, Сұ лтанбет сияқ ты хандар мен сұ лтандар, Шың ғ ысханның басқ а да кө птеген ұ рпақ тары басқ арды.

жас сұ лтан Абылайдың беделі тап осы кезең де кө терілді. Ол кейін қ азақ тың аса қ ұ рметті, беделді де айбынды ханына айналды.Азаттық кү ресіне идеялык басшылық жасауды қ азақ тың ү ш жү зінің аса кө рнекті ү ш биі ө з міндеттеріне алды.

Басқ ыншыларғ а қ арсы қ арулы карсылық ты ұ йымдастыруда қ азақ тың ә р тү рлі рулары мен тайпаларынан жә не жү здерінен шық қ ан Қ аракерей Қ абанбай, Қ анжығ алы Бө генбай, Шапырашты Наурызбай, Райымбек, Жасыбай, Есет, Малайсары, Баян, Олжабай, Қ ожаберген, Тү гел, Бө лек, Шақ антай, Қ ошқ арбай, Байболат сияқ ты басқ а да кө птеген батырлары маң ызды рө л атқ арды. Батырлар жеке дербес жасақ тарды басқ арды жә не оларды қ анды шайқ аска, ерен ерлік кө рсете отырып, ө здері бастап кірді. Олардың бә рі де Ә білқ айыр хан мен Бө генбай батырдың жалпы басшылығ ымен, қ атаң жауынгерлік тә ртіпті сақ тай отырып, ү йлесімді ұ рыс қ имылдарын жү ргізді. Жоң ғ ар басқ ыншыларына қ арсы шайқ асқ а ә йелдер де белсене қ атысты. Атап айтқ анда, Олжабай батыр. Абылай сұ лтанның қ ызы Айтолқ ын, Бұ ланбай батырдың қ ызы Айбике жә не басқ алары жаумен қ аһ армандық пен шайқ асты. Ал Қ абанбай батырдың ә йелі Гауһ ар батыр барлаушылар жасағ ын басқ арды. Ол барлық ірішайқ астарғ а да қ атысты. Кейінірек балалы болып, босанғ аннан кейін соғ ысқ а ө зінің ү лкен қ ызы Назымды жібереді. Қ азақ ауыз ә дебиетінде Гауһ ар батыр айтыпты деген мынадай сө з сақ талғ ан: «Атаң ның ұ лы болып тума, елің нің ері болып ту».

жоң ғ ар шапқ ыншылығ ына қ арсы азаттық кү ресінің интернационалдық сипаты болды. Онда ортақ жауғ а карсы қ азақ тарғ а тілі, діні, ділі жағ ынан да дә стү рлі мә дениеті жағ ынан да туыс қ арақ алпақ тар мен қ ырғ ыздар аянбай соғ ысты.
Сұ рапыл шайқ астың алғ ашқ ы кезең індеп қ атыгез қ ырғ ындардағ ы жең іліс қ азақ халқ ының ұ нжырғ асын тү сірген жоқ. Олар жең іске жетеміз деген рухы мен ерік-жігерін сақ тай білді. Халық тың жаппай ерлік кө рсетіп, қ аһ армандық танытуы, ө здерін ар-намыс жолында қ ұ рбан етуге дейін баруы арқ асында қ атыгез жаудың ойранды ә рекеттеріне тө зе біліп, тө теп беріп қ ана қ ойғ ан жоқ, жоң ғ ар басқ ыншыларын тас-талқ ан етіп жең іп шық ты. Ол кезең нің «Қ азақ батырлығ ының алтын ғ асыры» деп аталуы тіпті де тегін емес.
Айрық ша атап айтуғ а тұ рарлық нә рсе — қ азақ батырлары басқ ыншыларғ а қ арсы кең -байтақ Қ азақ стан аумағ ының барлық жерінде бірдей шайқ асты. Бұ л соғ ыстың барысында қ азақ халқ ы жү зге, тайпағ а жә не ру-руғ а бө ліну дегенді ұ мытты, жауғ а қ арсы жұ мылғ ан жұ дырық тай ауызбіршілік танытты. Қ азақ тың халық жырауы Тә ті-қ ара ү ш жү здің ө кілдері бір кісідей ұ йымшылдық пен ерліккө рсеткенін былай деп суреттейді: «Қ амыстың басы майда, тү бі сайда, Жә нібек Шақ шақ ұ лы болат найза. Алдың нан су, артың нан жау қ ысқ анда, Ер жігіттің ерлігі осындайда.

Бө кейді айт Сағ ыр менен Дулаттағ ы, Деріпсә лі, Мандайды айт Қ ыпшақ тағ ы, Ө зге батыр қ айтса да, бір қ айтпайтын Сары менен Баянды айт Уақ тағ ы.

Ағ ашта биікті айтсаң, қ арағ айды айт, жігіттік ерлікті айтсаң, Бө генбайды айт, Найзасының ұ шына жау мінгізген Еменә лі Керейде ер Жабайды айт».
Қ азақ батырларының ерен ерлігін біздің заманымызғ а дейін ө з шығ армалары арқ ылы жеткізген жырау-ақ ындар Ү мбетей, Ақ тамберді, Тә тіқ ара, Қ ожаберген, Бұ қ ар, Кө теш жә не басқ алары болды. Олардың кө пшілігі сұ рапыл соғ ысты ө з кө здерімен кө рген куә лар ғ ана емес, сонымен қ атар ерлікпен шайқ асқ а тү скен жалынды жау жү рек жауынгерлер де болды.

3) 1985 жылғ ы наурызда Н.У.Черненко қ айтыс болғ аннан кейін КОКП ОК-нің Бас хатшысы қ ызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы сә уірде КОКП ОК-тың пленумында ә леуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мә селесіне сә йкес экономикалық қ ұ рылымды қ айта қ ұ ру бағ ыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатының ұ рандары: жариялылық жеделдету, қ айта қ ұ ру. Бұ л қ айта қ ұ ру бағ ыты 1986 жылғ ы КОКП-ның XXVII съезінде мақ ұ лданды. Сонымен партия елде жаң ару бағ ытына бастауғ а міндет алды.

Қ айта қ ұ ру ешқ андай бағ дарламасыз, ғ ылыми айқ ындамасыз жү ргізілді. Бұ л бағ ыттың қ ияли болжамдары кө п болды. Қ айта қ ұ ру бағ ыты алғ ышқ ы кезден бастап сә тсіздікке ұ шырай бастады. Бұ ғ ан Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, Қ азақ станда Д.А.Қ онаев, Ә зірбайджанда Г.Ә лиев сияқ ты басшылар кінә лі деп шешілді. Қ айта қ ұ ру бағ ыты мемлекетті сол кезде алғ ышарты қ алыптасқ ан аса ірі дағ дарыстан қ ұ тқ ара алмады. Қ оғ амдағ ы жағ дай кү ннен кү нге қ иындай берді.

Билет №22

1) Андронов мә дениеті Б.з.д. 2 мың жылдық тың алғ ашқ ы ширегі бітер кезде Волга мен Алтай арасында мал шаруашылығ ымен айналасқ ан адамдар қ ола жасауды мең герді. Мыс пен қ алайының қ осындысы қ ола. Оң тү стік Сібірдегі Ачинскқ аласы маң ындағ ы Андроново селосынан қ ола дә уірі ескерткіштері алғ аш рет табылды. Оны 1913 ж. Б.Г. Андрианов ашты. Ғ ылымда шартты тү рде Қ азақ стан жеріндегі қ ола дә уірі ескерткіштерін Андронов ескерткіштері деп атайды. Бұ л атауды ғ ылыми айналымғ а 1927 жылы С. А. Теплоухов енгізген. 1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қ орымды Батыс Қ азақ станнан да тапты. Андронов ескерткіштері Қ азақ стан, Орта Азия, Сібір жерлерінен табылып отыр.Андронов мә дени-тарихи қ ауымның негізгі орталық тарының бірі Қ азақ стан аумағ ында болды. Батыс аудандардың андроновтық тұ ртындары қ има мә дениетінің туысқ ан тайпаларының ық палына ү немі тү сіп жә не ө з тарапынан оларга тікелей ық пал жасап отырды. Археологиялық деректер андроновтық тұ рғ ындардың басым кө пшілігі отырық шылык ө мір сү ргенін кө рсетеді. Қ оныс-мекендер кең жайылма шалғ ыны бар ө зендердің жағ аларына орналасты. Патриархаттық отбасылардың ү йлері ү лкен жер тө белер болды; олардың жанынан ә р тү рлі шаруашылық жайлар мен мал қ амайтын қ ашалар салынды. Бұ л қ оныс-мекендерге мал бағ у кә сібі едә уір басым малшылық -егіншілік шаруашылығ ының кешенді сипаты тә н болды.

Жалпы, Қ азақ станда Андронов мә дениетімен бірге, қ има мә дениет ескерткіштері Батыс Қ азақ станда табылғ ан. Қ има мә дениетінің бас ерекшелігі — қ айтыс болғ ан адамдарды қ иылғ ан ағ аштың арасына салуы. Андронов мә дениетінің ескерткіштері Қ азақ станда мол кездесетін болғ андық тан, осы хронологиялық кезең ді Андронов мә дениеті арқ ылы қ арастырады.

Андронов мә дениетінің ескерткіштерінің ө те ү лкен территорияда табылуына жә не оның ү лкен кезең ді қ амтуына байланысты ғ ылымда қ азір Андронов тарихи-мә дени қ ауымдастығ ы деген термин қ олданылады.Андроновтық тұ ртындарды басқ а тайпалардан айыратын мә дениеттің ең басты этнографиялык белгілері жерлеу ғ ұ рпы, геометриялык ө рнеті бар балшық қ ьщыстардың ө зінше бір жиынтығ ы, металл бұ йымдардың тү рлері болып табылады. Андронов тайпалары тұ рқ ы ә р тү рлі тас қ оршаулар тү рінде зираттар тұ рғ ызды, олар тік бұ рышталып, дө ң гелектей, сопақ талып қ оршалатын болды. Кейде, ә сіресе Орал ө ң ірінде бұ лардың орнына обалар ү йілді. Ө лген тайпалас адамдар не ө ртелді, не ерекше ә діспен бү йірінен жатқ ызылып, қ ол- аяқ ты бү ктеліп, тас тақ талардан жасалтан «жә шікке» немесе қ азылтан тө рт бұ рышты шұ ң қ ырғ а салынып жерленді. Ыдыстар қ олдан жапсырылып жасалды. Мұ ның алдындағ ы уақ ытта ыдыстардың тү бі шығ ың қ ы домаланып келетін болса, ол енді тайпақ болды. Олардың сырты тарақ тә різді немесе тегіс қ алыппен тү сірілген кү рделі геометриялық ө рнектермен сә нделді. Сә ндік заттардың андроновтық тайпалар мә дениетінің таратан шегінен аспатан ерекше тү рлері: алтын жапырақ шадан бір жарым қ айырым бү ктеліп жасалғ ан сырталар, бас киімге жә не басқ а да киімге тағ ылатын «кө зілдірік тә різді» жә не «табан із тә різді» сә нді салпыншақ тар, қ ақ тама ө рнекті тоталар, шеттері иректеліп тү йілген білезіктер болды. Ө ндіріс техникасының дамығ андығ ы жә не қ ола заттар мен балшык ыдыстар тү рлерінің ә демілігі мә дениет дең гейінің жоғ ары болғ анын кө рсетеді.

2) Жоң ғ ариямен ұ зақ қ а созылғ ан аса ауыр соғ ыста қ азақ жасақ тары тамаша жең іске жеткенімен ол табыс баянды бола қ оймады. Қ азақ хандары мен сұ лтандарының тақ таласына байланысты алауыздығ ы салдарынан бұ л кү реске Ресей империясы да тартылды.

Ресей қ алайда Қ азақ станды ө зіне қ осып алуды кө ксеп, қ олайлы кезең ді кү тумен болды. Ә білқ айыр қ азақ хандығ ында жеке ө з билігін нығ айту жолдарын жатпай-тұ рмай тынымсыз іздестіре бастады. Кіші жү здің ханы Ресей мемлекетінің қ олдауына сү йенуге бел буды. Бұ л ретте оның жеке басының қ адір-қ асиеті де шешуші рө л атқ арды.

Ә білқ айыр Жоң ғ ариямен соғ ыс қ ызу жү ріп жаткан 1726 жылдың ө зінде-ақ Ресейге елші жіберіп, оның қ ол астына ө ту туралы ө тініш білдіру арқ ылы ә рекет жасап кө рген болатын. Бұ л ө тінішті елші Қ ойбағ ар жеткізген еді. Алайда ханның ө тініші ол жылы жауапсыз қ алдырылды.

1730 жылы Кіші жү здің билері ханғ а Ресеймен ә скери одақ жасасуды ұ сынды. Алайда Ә білқ айыр ө з уә десінде тұ рмай, Ресеймен келіссө з мү лде басқ аша сипат алды. Ресейдің ө кімет билігімен неғ ұ рлым жақ ын бола тү су мақ сатымен 1730 жылғ ы қ ыркү йек айында Ә білкайырдың батыр Сейітқ ұ л Қ ойдағ ұ лұ лы мен би Қ ұ тлымбет Қ оштайұ лы бастағ ан елшілігі Кіші жү зді Ресейдің қ арамағ ына алу туралы императрица Анна Иоанновнаның атына жазылғ ан ө тінішті табыс ету ү шін Санкт-Петербург/Петербургке келді.

Бұ л жолы Ә білқ айырдың елшілігіне зор қ ұ рмет кө рсетіліп, ол ү лкен ық ыласпен қ арсы алынды. Ресей ү шін Кіші жү зді империяның қ ұ рамына қ осып алудың ең қ олайлы сә ті туды. Бұ ғ ан дейін Ресейдің қ ұ рамына Еділ қ алмақ тары, Кабардин князьдігі косылғ ан болатын.

1731 жылы императрица Анна Иоанновна Кіші жү здің қ азақ тарын Ресейдің қ ол астына алу туралы грамотағ а (ресми қ ұ жатқ а) қ ол қ ойды. Бұ л грамотағ а қ ол қ ою кезінде бірқ атар шарттар қ ойылатыны ескерілді.

· Біріншіден, Кіші жү з қ азақ тары Ресейге адал қ ызмет етуге жә не башқ ұ рттардың ү лгісі бойынша мұ қ ият жасақ тө леп тұ руғ а міндетті болды.

· Екішіден, Ресейдің қ ол астындағ ы ө зге халық тардың тарапынан қ азақ тарғ а шабуыл жасауғ а тыйым салынуы тиіс болды.

· Ү шіншіден, қ азақ тарғ а олардың жаулары шабуыл жасай қ алғ ан жағ дайда Ресей қ азақ тарды қ орғ ауғ а міндеттенді.

· Тө ртіншіден, Ә білқ айыр Ресейдің қ ол астындағ ы халық тардан алынғ ан тұ тқ ындарды

қ айтаруы, ал қ алмақ тармен жә не башқ ұ рттармен тату-тә тті бейбіт жағ дайда ө мір сү руі тиіс болды.

Алайда содан кө п кейінгі оқ иғ алар ол шарттардың бірде-біреуін екі жақ тың да орындамағ анын кө рсетті. Екі жақ та ө здерінің пайдаларын кө здеумен болды. Империяның қ ол астына қ араудың жалғ ан сипаттары ғ ана орын алды.

3) 1986 жылғ ы желтоқ сан оқ иғ асына орталық тың ө ктемдік ә рекеттері мен демократиялық принциптері арасындағ ы қ айшылық тар жә не шовинистік саясат т.б. қ алыптасқ ан жағ дайлар нарызылық тың негізгі себептері болды.

Наразылық тың сылтауы 1986 жылы 16 желтоқ санда Қ азақ стан Компартиясы орталық Комитетінің V пленумы болды. Пленумда Г.П.Разумовский ұ сынысымен Қ азақ станды кө п уақ ыт бойы басқ арғ ан Д.Қ онаевты орнынан босатып, мемлекет басшылығ ына республика халқ ына бейтаныс Ульяновск облысы партия комитетінің бірінші хатшысы болғ ан Г.В.Колбин тағ айындалды. Ел басшылығ ының ауыстырылуына арналғ ан бұ л пленум 18 минутқ а ғ ана созылды. Орталық тың бұ л ә рекеті барып тұ рғ ан саяси қ ателік жә не қ азақ халқ ының мү ддесін мү лде елемеушілік болды.

Оқ ығ а барысы. 1986 жылы 17 желтоқ санда Алматыда жастар толқ уы басталды. Кейін бұ л толқ у республиканың басқ а қ алаларына тарады. Шеру бейбіт жә не саяси сипатта болды. Жастар шеруі қ ұ қ ық бұ зушылық, ұ лтшылдық сипаттан аулақ болды. Наразылық тың басты қ озғ аушы кү ші студенттер, жастар болды. Бюрократиялық жү йеге ү йренген республика басшылары жастар пікірін тың дағ ылары келмей, олардың тез таралуын талап етті. Шеруді тарқ ату мақ сатында республика басшылары Алматы Гарнизоны, басқ а да ә скери кү штер кө мегімен жастар жиналғ ан Брежнев алаң ын қ оршады. Демонстрацияны тоқ тату мақ сатында КСРО-ның кейбір ө ң ірлерінен ішкі ә скер бө лімдері ә келінді.

Осыншама ірі кү штер сапер кү регі, ү йретілген иттер, су шашатын машиналар, сойындар т.б. қ арулар кө мегімен демонстрацияны тоқ татты. Қ оғ амдық тә ртіп сақ шылары ө рескел қ атыгездікке барып, кө п адамдардың қ аза табуына жол берілді. Республика басшылары бұ л жағ дайғ а кө з жұ ма қ арады.

Шеруге қ атысқ андарды тергеу ісі ө те қ атал, заң сыз жү ргізілді. Тергеу камераларына, қ аланың сыртына ә кетілгендерінің саны 8, 5 мың болды. Кө птеген жастар оқ у орындарынан, комсомолдан шығ арылды.

Желтоқ сан оқ иғ асына қ атысқ андарының ішінен Қ айрат Рысқ ұ лбеков, Ербол Сыпатаев, Ляззат Асанова, Сә бира Мұ хамеджанова сияқ ты жастар жақ сыз ө ктем биліктің қ ұ рбандары болды. Біраз уақ ыттан кейін сол кезде айыпталғ ан 99 адамның 46-ы ақ талды, 83 адам 1, 5 жылдан 15 жылғ а дейін бас бостандығ ынан айырылды, 52 адам партия қ атарынан, 787 адам комсомол қ атарынан шығ ырылды. 1138 адам комсомолдық сө ғ іс алды, жоғ ары оқ у орындарының 12 ректоры қ ызметінен алынды, 271 студент оқ удан шығ аралды, ішкі істер министрлігінен 1200 адам, денсаулық сақ тау жә не кө лік министрлігінен 309 адам жұ мыстан шығ арылды. Желтоқ сан қ ұ рбаны Қ айрат Рысқ ұ лбеков 1988 жылы мамырда қ айтыс болды. 1996 жылы 9 желтоқ санда оғ ан «Халық каһ арманы» атағ ы берілді. 1987 жылғ ы КОКП ОК-ті Алматыдағ ы 1986 жылғ ы желтоқ сан оқ иғ асын «Қ азақ ұ лтшылдығ ының кө рінісі» деп бағ алады.

Желтоқ сан оқ иғ асы КСРО-ның ыдырауын тездетті. Кейіннен партия желтоқ сан оқ иғ асында жіберілген қ ателерді мойындады. КСРО халық депутаттарының 1 съезінде ақ ын, қ оғ ам қ айраткері М.Шаханов желтоқ сандағ ы орталық тың жү ргізген іс-ә рекетін қ атты сынап, тұ ң ғ ыш рет мінбеде сө з сө йледі. Бұ л желтоқ сан шындығ ын ашудағ ы алғ ашқ ы қ адам болды.

Билет №23

1) Қ ола дә уірінде жерімізді жайлағ ан тайпалар зергерлік ө нер туындыларын да қ алдырды. Олар қ оладан жасалғ ан ә р тү рлі ә шекей бұ йымдар: шығ ыршық тар, сақ иналар, білезіктер, салпыншақ ә шекейлер, сырғ алар, моншақ тар. Білезік, сақ иналар кейде алтыннан да жасалатын болғ ан. Салпыншақ, бір жарым орамды алтын сырғ алар кө п кездеседі. Оларды самай сырғ а деп атайды. Ә р тү рлі салпыншақ тардан мойынғ а алқ а да тақ қ ан. Қ ола дә уірінде кейінгі қ азақ тың кісебелбеуіне ұ қ сас белбеулер де болғ ан.

Ә р тү рлі жыртқ ыш аң дардың тісінен тізіп мойынғ а тұ марша да тақ қ ан. Аң тісінен балағ а бойтұ мар тағ у кейінгі қ азақ тарғ а дейін жеткен. Андрондық тарда тас қ ашау ө нері, сү йектен ә р тү рлі тұ рмыстық зат жасау ө нері жақ сы дамығ ан. Тастан ұ ршық басын, дә нү ккіш, қ оладан қ ұ рал-қ арулар қ ұ ятын қ алыптар жасағ ан. Сү йектен ә шекей заттар, шү мек істеген.

Қ ола дә уірі тайпалары металдан ә р тү рлі заттар жасауды ә бден жақ сы игерген. Қ ола пышақ тар, жебе ұ штары, найза ұ штары да металды ө ң деу ө нерінің куә сі. Қ ола дә уірінде ең бір ө рістеген ө нер тү рі — кө зе қ ұ мыралар жасау. Олардың тұ рқ ының ә демілігімен қ оса, бү йіріне, ернеуіне салғ ан ә шекейлері керемет ө нер туындысы болып табылады. Қ ола дә уірі қ ыш ыдыстарындағ ы геометриялық ө рнектерді кейінгі қ азақ тардың бау-басқ ұ рларындағ ы, алашаларындағ ы ө рнектермен салыстырсаң дар таң ғ аларлық ұ қ састық ты табасың дар. Бұ л нені кө рсетеді? Жерімізді қ ола дә уірінде мекендеген тайпалар мен біздің мә дениетіміздің ү ндестігін, жалғ астығ ын, алыс болса да, тектестігіндә лелдейді.

Кө не замандағ ы кен ө ндірушілердің қ онысы кенішке жақ ын болды. Кенді қ орыту ү шін ө те кү рделі қ ұ рылысты қ азандық тар салынды. Қ азандық та ауа ү рлейтін кө рік жұ мыс істеді. Осындай қ азандық тар кө не кен орындарынан кө птеп табылғ ан.

2) Реформалар 1822-24 жж жү ргізілген. Осы реформа бойынша Патша ө кіметі

1822 ж Сібір қ ырғ ыздарының жарғ ысын (Орта жү з реформасы) қ абылдайды. Мақ саттары:

- дә стү рлі қ азақ саяси жү йесін жою;

-административтік басқ аруды ө згерту;

-сот жү йесін, территориялық басқ аруды ө згерту.

Реформаның авторы: Сперанский, қ атысқ ан декабрист: Батенков.

Жарғ ы бойынша Сібір қ азақ тары Батыс Сібір генерал-губернеторлығ ы қ ұ рамына енді. Орта жү з территориясы келесідей бө лінген:

Округ (15-20 болыстан тұ рғ ан).Басқ арушылары: 2 орыс жә не 2 қ азақ ағ а сұ лтандар (ә р 3 жыл сайын сайланып отырғ ан);

Болыс (10-12 ауылдан тұ рғ ан): Басқ арушысы: Болыс сұ лтаны(мұ рагерлік);

Ауыл (50-70 киіз ү йден тұ рғ ан): Басқ арушысы: Ауыл старшинасы(ә р 3 жыл сайын сайланып отырғ ан)

Сол кездегі Орта жү з ханы Уә ли болғ ан. Екінші хан болып Бө кей сайланады. Уә ли ө лген сң Патша ө кіметі алып тастайды. Жарғ ы бойынша қ азақ даласында шарап сату тыйым салынды. Қ ұ лдық жойылды.

Ал 1824 ж Орынбор қ ырғ ыздарының жарғ ысын (Кіші жү з реформасы) қ абылдайды. Осы жалы Кіші жү зде хандық билік жойылды. Жарғ ының авторы: Эссен. Орынбор генерал-губернаторы Эссеннің таң дауымен администрациялық қ ызметшілер тағ айындалды. Кіші жү з территориясы 3-ке бө лінді: Батыс, Орталық, Шығ ыс.Ә р аймақ келесідей бө лінген:

- Округ. Басшысы: Сұ лтан

- Династия. Басшысы: Династиялық начальник

- Старшинство (ауыл).

Сұ лтан Каратай қ азақ даласындағ ы оппозицияны басқ арды. Кіші жү здің ақ ырғ ы ханы Шерғ азы болды жә не ол Орынборда мемлекеттік қ ызметке қ абылданды.

3) 1987 жылы қ антар айында болып ө ткен КОКП ОК-нің Пленумында «Қ айта қ ұ ру жә не партияның кадр саясаты туралы» мә селе талқ ыланды. Қ аулының кемшіліктері:
1. Дағ дарыстың нақ ты себептерін кө рсете алмады.
2. Жаппай ө згерістердің символына айналып, сө з жү зінде ғ ана салтанат қ ұ рды.

1987 жылғ ы маусым Пленумы басқ ару ісін тү бірлі қ айта қ ұ ру мә селеріне арналды. Пленум ә зірлеген қ ұ жаттар негізінде «Мемлекеттік кә сіпорын туралы заң» қ абылданды. Бұ л заң да товар-ақ ша қ атынастарының ролі айқ ындалды. Мемлекеттік кә сіпорындар дербес товар ө ндірушілер ретінде қ арастырылды. Шаруашылық ты жү ргізудің экономикалық ә дістерін мең геруге кө шуге негіз жасалды. Ұ зақ мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жү йесі енгізілді.

Алайда, бұ л шаралар іске асырылмады. Қ оғ ымның саяси қ ұ рылымдарын жаң артпайынша, шаруашылық ты жү ргізудің жаң а ә дістері нә тиже бермейтіндігі айқ ын болды. Халық шаруашылығ ындағ ы жағ дай ауырлай тү сті. Дү кен сө релерінен кү нделікті тұ тынатын товарлар жоғ ала бастады, азық -тү лік тү рлері нашарлады.

1988 жылғ ы маусым айында болғ ан КОКП XIX Букілодақ тық конфернцияда қ оғ амның ә леуметтік экономикалық жү йесіне талдау жасалып мынандай шешімдер қ обылдады:

1. Саяси жү йеге реформа жү ргізбейінше ә леуметік – экономикалық ө згерістер жасау мү мкін еместегін мойындау.
2. Демократияландыру мен жариялылық.
3. Тө решілдікке қ арсы қ ү рес.
4

. Халық тық реформа жү ргізуі.

Билет № 24

1)Сақ қ оғ амында патша жауынгерлер қ ұ рамынан сайланғ ан. Сақ тайпасын тайпа кө семі басқ арды.Сақ қ оғ амында патша қ ұ дайдың қ алауысы ретінде аспан мен жердің дә некер ретінде есепделді жә не оғ ан алғ ашқ ы соқ а салу қ ұ рметі берілді. Сақ қ оғ амында адамдар ә леуметтік жағ ынан ү ш топқ а бө лінген олар жауынгерлер, абыздар, қ арапайым қ ауым мү шелері малшылар менегіншілер. Сақ қ оғ амында ә йелдер ерекше қ ұ рметтелді олар ерлермен тең қ ұ қ ылы болды жә не соғ ысқ а қ атысуғ а қ ұ қ ылы болды. Сақ қ оғ амында ә йел патшалары. Томирис жә не Зарина.

сақ тардың саяси тарихы. Парсылардың патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. соғ ысқ анда, сақ тармен одақ тасқ ан. Кейін Кир сақ тарды, массагеттерді ө зіне бағ ындаруды ұ йғ арды. Кир сө йтіп, Сақ жеріне басып кірді. Алайда парсылар сақ тарды жең дік деген кезде, сақ жауынгерлері тұ тқ иылдан бас салады. Кир де, ә скерлері де ө лтіріледі. Томирис туралы аң ыз осы кезде шық ты
Кирдің Орта Азиядағ ы басқ ыншылық жорық тарын 1 Дарий /б.з.б. 521-486 жж/ жалғ астырды. Парсылар сақ тарды аз уақ ыт бағ ындырады. Б.з.б. 6 ғ. соң ы 5 ғ. басында (500-449 жж) ежелгі Шығ ыстағ ы грек-парсы соғ ысында сақ тайпалары парсылар жағ ында болды. Б.з.б. 490 жылғ ы грек-парсы ә скерінің Марафон жерінде болғ ан соғ ысында сақ тар парсылармен бірге гректерге қ арсы соғ ысты
Б.з.б. 4-ғ. 30-ж. Александр Македонскийдің грек ә скерлері соң ғ ы Ахеменид, 3 Дарий Кодоманның армиясын талқ андап, Орта Азияғ а басып кіреді. Олар Маракандты (Самарқ анд) алып, Сырдарияғ а келеді. Сыр бойына бекіну ү шін, Шеткі Александр деген қ ала салады. Алайда гректер жең генімен, ыстық табиғ атқ а шыдамаулары, Ал ександрдың аурып қ алуы гректерді Самарқ анғ а шегінуге мә жбү р етті. Александр б.з.б.323 ж. сү зектен ө лді. Оның ала-қ ұ ла империясы ыдырап кетті.
2) Қ азақ стандағ ы 1867-1868 жылдардағ ы реформа патшалық Ресейдің отаршылдық саясатының маң ызды бө лігінің бірі болып табылады. Ө йткені, ол ә кімшілік қ ұ рылыс, жер қ атынастары, сот қ ұ рылысы, халық қ а білім беру, дін мә селесі сияқ ты қ азақ қ оғ амының шешуші салаларының бә рін қ амтығ ан болатын.Қ азақ станғ а ә кімшілік басқ ару жү йесін енгізудегі патша ү кіметінің алдына қ ойғ ан басты мақ саты аймақ тағ ы отаршылдық саясатын кү шейту болды. Осығ ан орай, 1867 жылы 11 шілдеде патша жарлығ ымен империя қ ұ рамында Тү ркістан генерал-губернаторлығ ы қ ұ рылса, ал 1868 жылы Орынбор жә не Батыс Сібір генерал-губернаторлық тары қ ұ рылды. Реформаның ең басты жә не негізгі міндеті – " қ азақ даласын Ресейдің басқ а бө ліктерімен бірте-бірте қ осып жіберу" ү шін Ресейге бағ ынышты халық тарды бір басқ ару жү йесінің қ ұ рамына біріктіру. Сө йтіп, жергілікті ақ сү йектерді биліктен ысырып тастап, ру басшыларын ә лсіретіп, ойғ а алғ ан іс-шараларды оң тайлы жолмен оң ай ә рі тез жү зеге тырып отыру. Жалпы алғ анда, реформалар патшалық ү кіметтің қ азақ даласының жергілікті тұ рғ ындарын жә не аймақ тық табиғ ат байлық тарын

еркін пайдалану ү шін орыс капиталына анағ ұ рлым тиімді жағ дай қ алыптастыру ә рекетінен туғ ан еді.

3) 1985 жылғ ы наурызда Н.У.Черненко қ айтыс болғ аннан кейін КОКП ОК-нің Бас хатшысы қ ызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы сә уірде КОКП ОК-тың пленумында ә леуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мә селесіне сә йкес экономикалық қ ұ рылымды қ айта қ ұ ру бағ ыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатының ұ рандары: жариялылық жеделдету, қ айта қ ұ ру. Бұ л қ айта қ ұ ру бағ ыты 1986 жылғ ы КОКП-ның XXVII съезінде мақ ұ лданды. Сонымен партия елде жаң ару бағ ытына бастауғ а міндет алды.

Қ айта қ ұ ру ешқ андай бағ дарламасыз, ғ ылыми айқ ындамасыз жү ргізілді. Бұ л бағ ыттың қ ияли болжамдары кө п болды. Қ айта қ ұ ру бағ ыты алғ ышқ ы кезден бастап сә тсіздікке ұ шырай бастады. Бұ ғ ан Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, Қ азақ станда Д.А.Қ онаев, Ә зірбайджанда Г.Ә лиев сияқ ты басшылар кінә лі деп шешілді. Қ айта қ ұ ру бағ ыты мемлекетті сол кезде алғ ышарты қ алыптасқ ан аса ірі дағ дарыстан қ ұ тқ ара алмады. Қ оғ амдағ ы жағ дай кү ннен кү нге қ иындай берді.

Экономикалық салаларда-дағ дарыстың белгілері:
- Шаруашылық тың жү ргізудің шығ ындық тә сілі.
- Ғ ылыми-техникалық жә не технологиялық прогресте артта қ алушылық.
- Бақ ылаусыз басқ ару аппараты.
- Инфляция.
- Товар зә рулігі.

Билет№25

Орталық Қ азақ стан. Бұ л жерден Тасмола мә дениеті (б.з.д. 7-3 ғ ғ.) ашылды. Зерттеуді археологтар Ә.Марғ ұ лан, М.Қ адырбаев жү ргізді. Бұ л обалардың ерекшелігі - оларда тас жалы, " мұ рты" болады. Бірнеше варианттардан тұ рады. Негізгі обағ а жанаса немесе оның шығ ыс бетінде, иек астында кіші оба тұ рады, одан шығ ысқ а қ арай доғ аша иіліп, ені 1, 5-2 м, ал ұ зындығ ы 2-200 м дейін кейде одан ұ зыныда болады, екі жал кетеді. Ү лкен обағ а ү йілген тө бе астында жерден қ азылғ ан қ абырда ө лген кісінің мә йіті жатады, ал кіші қ орғ анда ү йінді астындағ ы қ абырғ а ат пен ағ аш ыдыс-аяқ тар қ ойылады.
Батыс жә не солтү стік Қ азақ стан. Еділ мен Жайық арасындағ ы аймақ тан қ орымдардың кө п шоғ ырланғ ан жері - Ү лкен жә не Кіші ө зеннің бойлары, Қ амыс-Самар кө лдерінің ө ң ірлері, Елек, Шағ ан, Ембі жағ алаулары. Обалардың кө бінде ү йінділері бар, ал олардың аса ү лкендері орлармен қ оршалғ ан. Тас ү йінділері немесе топырақ пен уақ тастар араластырылғ ан ү йінділері бар обалар сирек кездеседі. Қ абырлар шығ ыстан батысқ а қ арай ың ғ айлай қ азылады, ал ө лгендер молаларда емес, обалар ү йінділері астындағ ы арнайы дайындалғ ан алаң дарғ а қ ойылады.
Шығ ыс Қ азақ стан. Алтай аясынан, Шың ғ ыстау мен Тарбағ атай бө ктерлерінен кездеседі. Ү лкен патша обалары бар. Ол Шілікті алқ абында шоғ ырланғ ан. Бұ л ө ң ірдің мә дениеті ү ш кезең нен тұ рады. Мә йемір кезең і (б.з.д. 7-6 ғ ғ), берел кезең і (б.з.д. 5-4 ғ ғ.), қ ұ лажү ргін кезең і (б.з.д. 3-1 ғ ғ.). Мә йемір кезең інің соң ында салт кісіні атымен бірге қ оятын қ абырлар пайда болады.
Жетісу мен оң тү стік Қ азақ стан. Бұ л сақ тайпалары мекендеген аса кө лемді аймақ: тиграхаудтар - Жетісуда, ал массагеттер Арал ө ң ірі мен Сыр бойында. іле алқ абында Бесшатыр, Есік, Тү рген, Кеген, Алексеев обалары осы алқ аптан табылды.
Жетісудағ ы сақ мә дениеті екі кезең ді: ерте кезең і (б.з.д. 8-6 ғ ғ) жә не кейінгі кезең (б.з.д. 5-3 ғ ғ.). Соң ғ ы кезең дегі патша обасына Бесшатыр қ орымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр қ орымы Іле ө зенінің оң жағ алауындағ ы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұ рады. Қ орымның барша обалары екі топқ а бө лінеді, ү лкен обалар - диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынғ ан уақ ыты б.з.д. 5 ғ.
Есік обасы Алматының шығ ысында 50 км жерде. 1969-1970 жж. зерттелінді. Іле Алатауы баурайында. Обаның диаметрі 60, биіктігі 6 м. Топырақ ү йіндісінің астында екі қ абыр - орталық тағ ы жә не бү йірдегісі бар. Орталық қ абыр тоналғ ан. Бү йірдегісі аман жетті. Жерленген 18 жасар ханзада. Ол киіндіріліп, қ ару-жарақ тақ қ ан кү йінде жерленген. Ыдыс-аяқ тар, бү йіріне 26 таң бадан тұ ратын екі жол сө з жазылғ ан кү міс тостағ ан жатыр. Ө ліктің басына биік былғ ары қ алпақ -дулығ а кигізілген, оның сыртына алтын бұ тақ тарына қ ұ стар қ онғ ан, сирек ағ ашты тау бейнеленген. Дулығ аның тө бесіне тә ж ретінде титімдей арқ ар бейнесін қ ойғ ан. Марқ ұ мның мойнына ұ шы барыс бастарымен безендірілген алтын ө ң іржиек салынғ ан, қ ұ лағ ына бирюзадан салпыншағ ы бар сырғ а тағ ылыпты. Екі саусағ ында алтын жү зіктері бар. Белбевінің оң жағ ына қ ызыл тү сті ағ аш қ ынапты, ұ зын сессер ілініпті. Семсер темірден, оралмалы-орам бедері бар сабы имектев. Сол жағ ына ақ инақ -қ анжар ілінген. Есік обасының салынғ ан кезі б.з.д. 6 ғ. деп есептеледі. Оны зерттеген археолог К.Ақ ышев (Курган Иссык. М., 1973г).
Арал ө ң ірі сақ тары мә дениеті – Хаомаваргалар. Тегіскен, Ұ йғ арақ, Оң тү стік Тегіскен қ орымдары

2) Ұ лы жү здің Россияғ а қ осылуы. Ұ лы жү з Россия қ оластына Кіші жү з бен Орта жү зден кейін ө тті.ө йткені XIX ғ асырдың 20 жылдары Ұ лы жү здің бір бө лігі Орта жә не Кіші жү здердің Оң тү стіқ аймақ тары Хиуа жә не Қ оқ ан хандық тардың иелегінде болды. Бұ л ө ң ірдегі халық тарды Хиуа, Қ оқ ан, Бұ хар хандық тары қ ыспақ қ а алуды кө бейтті. Хиуа, Қ оқ ан, Бұ хар хандық тары Каспий тең ізі жағ алауларынан Жетісуғ а дейінгі жерлерге шабуылдап отырды. Ә сіресе Хиуа ханы Мұ хаммед–Рахымның 1812, 1816, 1820 жылдардағ ы шабуылдары жойқ ын болды. 1820 жылы Хиуа ханы 2000-ғ а жуық қ азақ ауылын аяусыз қ ырып жойды.

1821 жылы Орта Азия хандық тарына қ арсы Тентектө ре басқ арғ ан қ азақ шаруаларының қ озғ алысы басталды. Кө терілісшілер саны 10 мың нан асып, Тү ркістан, Шимкент, Ә улисата, Сайран ө ң ірін қ амтыды. Кө терілістің халық тық сипатынан шошынғ ан феодалдар опасыздық пен Қ оқ ан жағ ына шығ ып кө теріліс қ атыгездікпен жаншылды.

Оң тү стік Қ азақ стан, Жетісу ө ң іріндегі халық тардың Россия мемлекетімен сауда экономикалық қ атынастары барғ ан сайын кең ейе тү сті. Осындай себептердің бә рі Ұ лы жү з халық тарының Россия империясына қ осылуын тездетті. 1817 жылы сұ лтан Сү йік Абылайханұ лы басқ арғ ан 66 мың адамнан тұ ратын жалайыр руы Россия империясының қ ұ рамына қ осылды 1825 жылы Ұ лы жү з жерінде Россия империясының Алатау, Қ апал, Лепсі сияқ ты ә скери бекіністері салынды. 1825 жылы 50 мың халқ ы бар ү йсін болысы Россия мемлекетінің қ ұ рамына қ осылды. 1847 жылы Іле жә не Лепсі ө зендері маң ындағ ы қ азақ тар мен қ ырғ ыздар Россия билігін мойындайды. 1848 жылы 10 қ антарда Жетісудағ ы қ азақ тарды билеу ү шін Россия патшалығ ы бұ л ө ң ірге жаң а лауазымды (пристав) бекітеді. Приставтың резиденциясы қ апалда (1847 жылы салынды) болды.

1851 жылы 7 шілдеде подполковник Карбышев отряды Қ оқ ан хандығ ының басты тірегі Таушубек бекінісін қ антө гіссіз басып алады.

1853 жылы – Ақ мешіт қ аласының Россияның қ оластына қ аратылуы орыс ә скерлерінің Іле бойымен жылжуына жол ашты. Осы кезден бастан Ақ мешіт бекінісі Перовск деп аталды. 1853 жылы 2 сә уірде Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың тапсыруы бойынша Кө ксу жә не Іле аралығ ында Іле бекеті салынды.

1854 жылы кө ктемде пристав М.Д. Перемышельский отряды Алматы деген жерде Верный бекінісінің негізін қ алады. Сол жылы Верный бекінісіне 470 солдат қ оныс тепті, ал 1855 осы бекінісіне Сібірден 500-ге жуық отбасы қ оныстанды. Верный бекінісің салынуы 1855 жылы қ ырғ ыздың Бұ ғ ы руының Россия билігін мойындауын тездетті. 1855 жылы Ұ лы жү з приставы резиденциясы Қ апалдан Верныйғ а ауыстырылды.

1856 жылы Верныйда Орталық Россия губернияларынан, Воронежден келген қ оныстаушылардың саң ы бұ ынғ ыдан да арта тү сті. 1857 жылы Верныйда су диірмені, 1858 жылы сыра заводы ашылды.

XIX ғ асырдың екінші жартасында Верный қ аласында П.П.Семенов-Тянь-Шаньский, Н.М.Пржевальский, Ш.Уә лиханов сияқ ты ірі ғ алымдар бір аз уақ ыт тұ рғ ан.

Верный бекінісінің салынуы XIX ғ. 50-жылдарында Қ азақ елінің Оң тү стіқ аудандады мен қ ырғ ыз жерінің Россияғ а қ осылуын тездетті.

Қ азақ станның Россияғ а қ осылуының аяқ талуы.

Патша ү кіметі Оң тү стіқ Қ азақ стан ө ң ірінен Қ оқ ан хандығ ын ығ ыстырып, ө з бақ ылауына алу ү шін ә скери қ имылдарын кө бірек ұ йымдастыра бастады.

1859 жылы Ұ лы жү зде тұ рғ ызылғ ан Қ астек бекінісі Россияның тірегі саналып, Қ оқ ан ханының шабуылдарына тосқ ауыл болды. Шу алқ абынан полковник Циммерман тобы шабуылдап, 1860 жылы 26 тамызда Тоқ мақ ты, 4 қ ырқ ү йекте Пішпекті алды. 1860 жылы 27 қ азанда Ұ зынағ аш тү бінде Алатау округінің билеушісі Г.А.Колпаковский басқ арғ ан орыс отряды қ оқ ан ә скерін жең еді. Бұ л шайқ аста 400-ге жуық Қ оқ ан сарбазы қ аза табады, ал орыстар – 2 адамнан айрылды.

1863 жылы Қ оң ырат 4 мың ғ а жуық, бестаң балы руынын 5 мың ғ а жуық шаң ырағ ы Россия билігін мойындайды.

1864 жылы қ ө ктемде Қ оқ ан хандығ ына қ арсы жіберілген патша ә скері Шу алқ абын, Мерке, Ә улиеата, Тү ркістан бекіністерін алса, осы жылы 22 қ ыркү йекте Черняев тө бы Шымкентті алады, ал Ташкентті шілде айында 1865 жылы ү ш кү ндік шайқ астан кейін алды.

1866 жылы Бухар хандығ ын орыс ә скерлері жаулап, 1867 жылы хандық иеліктері Тү ркістан генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына кірді, ал 1868 жылы Қ оқ ан хандығ ына тә уелді болғ ан қ азақ жерлері Россия қ ұ рамына еніп, Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына бағ ындырылды. 1873 жылы Хиуа хандығ ының орыс ә скерінен жең ілуі Хиуа хандығ ы билігінен қ азақ тардың толық бө лініп шығ уын тездетті.

Сө йтіп, XIX ғ асырдың 30 жылдарынан басталып, 1, 5 ғ асырғ а созылғ ан қ азақ елінің Россия қ ұ рамына қ осылу процесі – Ұ лы жү здің Россия империясының қ ұ рамына енуімен аяқ талды. XIX ғ асырдың 60 жылдарында қ азақ жері тү гелдей Россия отарына айналды.

3)

Билет №26