Азақстан - майдан арсеналы

1941-1945 жылдары республика бұ рынғ ы КСРО-дағ ы қ орғ асын (85%), мыс (35%) қ орыту, полиметалл жә не мыс рудаларын ө ндіру жө ніндегі жетекші орнын сақ тап қ алды. Барланғ ан кен орындарының негізінде металл ө ндіру, байыту мен қ орыту кә сіпорындары салынды (Шығ ыс Қ оң ырат молибден, Жезді марганец, Донской хромит кеніштері (рудниктері), Ақ шатау молибден-вольфрам, Текелі полиметалл, Ө скемен қ орғ асын-мырыш комбинаты т. б.). Осының арқ асында Қ азақ стан одақ тағ ы молибден мен марганец рудаларының 60%-ын, висмуттың 65%-ын, полиметалл рудалары мен қ орғ асынның 80%-ғ а жуығ ын ө ндірді. Соғ ыс кезіндегі он оқ тың тоғ ызы Қ азақ станда ө ндірілген қ орғ асыннан қ ұ йылды. Соғ ыс қ ызып тұ рғ ан кезде республика қ ара металлургиясының «тұ ң ғ ышы» - Ақ тө бе ферроқ орытпалар зауыты іске қ осылды, ал 1943 жылы Қ азақ (Қ арағ анды) металлургиялық зауыты алғ ашқ ы 200 тонна кө леміндегі жоғ ары сапалы болат қ орытып шығ арды, бұ л кө рсеткіш 1945 жылы 4, 6 мың тоннағ а жетті.

Соғ ыс жылдарында республиканың қ ара металлургиясы ойдағ ыдай дамыды. Донбасты фашистер басып алғ анда Қ арағ анды кө мір кеніші соғ ысқ а қ ажетті отынның 65 пайызын ө ндірген. Қ арағ анды шахтерлері тө рт жыл ішінде 34 млн тонна кө мір қ азды. Елімізде соғ ыс жылдарында 19 жаң а шахта, жылдық қ уаты алты миллион тонналық ү ш кө мір разрезі салынып, пайдалануғ а берілді. Ө лкеде кө мір ө ндіру 1940 жылғ ы 6, 6 млн тоннадан 1944 жылы 11, 2 млн тоннағ а жетті. Осы жылдары 4 жаң а мұ най кә сіпшілігі ашылды. Атырауда мұ най айыратын зауыт салынды. Соғ ыстың 4 жылында алдың ғ ы жылдармен салыстырғ анда 887, 9 мың тонна мұ най жө нелтілген. Ал республика жең іл ө неркә сіп ө німдері бойынша одақ та РКФСР-ден кейін екінші орынғ а шық ты. Қ ызыл Армия жауынгерлерін киім-кешекпен, азық -тү лікпен қ амтамасыз етуде республиканың жең іл жә не тамақ ө неркә сібінің кә сіпорындары қ ыруар жұ мыстар атқ арды. Ер-азаматтары майданғ а алынып, бар ауыртпалық егде адамдардың, ә йелдер мен балалардың мойнына тү сті. Олардың ең бегінің арқ асында соғ ыс жылдары Қ азақ стан колхоздары мен совхоздары елімізге 56 млн пұ т астық, 733, 9 мың тонна ет, 1142 мың тонна сү т, 62, 4 мың тонна жү н ө ткізді. Тары ө сірудің шебері Шығ анақ Берсиев (ә р гектардан 202 центнер), атақ ты кү рішшілер Ы. Жақ аев, Ким Ман Сам, дә нді дақ ылдардан мол ө нім алғ андар М. Сатыбалдина, А. Дацкова, Н. Алпысбаевалардың ерен ең бектерін атап ө туімізге болады.

Қ азақ стан ең бекшілері ө здерінің жеке қ аражатынан майдан қ орына 4, 7 млн сом ақ ша, 2 млн дана жылы киім, 1600 вагон сыйлық жө нелтті. Қ ару-жарақ, кө лік, киім-кешек, азық -тү лікті майданғ а жылдам жеткізу мақ сатында қ ысқ а мерзімде Қ андыағ аш-Орск, Жамбыл- Шолақ тау, Талдыкорғ ан-Текелі темір жол желілері тартылды. Соның нә тижесінде шикізат кө здері ө неркә сіп ошақ тарымен жалғ асты. 1942 жылы Алматыда қ ұ рылысы басталғ ан вагон жө ндеу зауыты соғ ыстың соң ына таман пайдалануғ а берілді.

Қ ұ рылыстың қ арқ ын алуына орай Теміртау, Текелі, Жезді, Шығ ыс Қ оң ырат, Ақ шатау, Макин секілді жаң а қ алалар мен жұ мысшы поселкелері бой кетерді. Қ азақ стандағ ы қ алалар саны 5-ке, поселкелер саны - 35-ке ө сті.

Соғ ыстың соң ғ ы жылдарында Қ азақ стан Республикасы ең беккерлері фашизмнен зардап шеккен 48 аудан мен 12 қ аланы қ амқ орлық қ а алды.

Қ азақ стан мұ найының да маң ызы аз болғ ан жоқ. Жұ мыс істеп тұ рғ ан «Эмбімұ най» тресіне 4 жаң а мұ най кә сіпшілігі, ондағ ан бұ рғ ылау скважиналары қ осылды. Гурьев мұ най ө ң деу зауыты жұ мыс істей бастады. Соғ ыс жылдары республика мұ най ө ндіруді 40%-ғ а дейін арттырды. Жұ мыс істеп тұ рғ ан электрстанциялар жү йесі Солтү стік Қ азақ стан мен Қ арағ анды облыстарындағ ы энергетиканың жаң а ірі жә не орташа нысандарымен толық ты.

Соғ ыс жылдары жалпы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахталар мен жеке ө ндіріс орындары, оның ішінде 300-дей эвакуацияланғ ан кә сіпорындар салынды. Темір жол қ ұ рылысы жалғ асты. 1942-1943 жылдары Мақ ат-Орск, Ақ мола-Магнитогорск желісінің қ ұ рылысы аяқ талды.

Республикада танкілер мен ұ шақ тар жасау ү шін ақ ша жинау қ озғ алысы жү ргізілді. 1941 жылы кү зде БЛКЖО (Бү кілодактық Лениндік Коммунистік Жастар Одағ ы) атындағ ы танк колоннасын қ ұ руғ а қ аржы жинау басталды. Қ азақ тың белгілі балуаны, ә лем чемпионы Қ ажымұ қ ан Мұ ң айтпасов жеке қ аражатынан қ орғ а 100 мың сом ө ткізді. Нә тижесінде 1942 жылы армия қ азақ стандық комсомолдардан 45 жаң а таң к алды. 1942-1943 жылдары халық тан жиналғ ан қ аржығ а 10 танк колоннасы, бірнеше авиация эскадрильясы, торпедалық катерлер мен жеке ұ шақ тар жасалды. Соғ ыс жылдары Қ азақ стан халқ ы ә скери техника жасауғ а 480, 3 млн сом қ аржы қ осты.

Елдің корғ аныс қ абілеті армияны киім-кешек, азық -тү лікпен жабдық таумен де анық талды. Соғ ыс мұ қ таждық тарын қ анағ аттандыруғ а женіл жә не тамақ ө неркә сібінің ө ндіріс орындары да бейімделді. Жең іл ө неркә сіпте тігін, тоқ ыма, тері, аяқ киім салалары жылдам дамыды. 1941 жылы Алматыда тігін-тоқ ыма жә не тері-былғ ары фабрикалары, майдан ү шін жұ мыс істей бастағ ан фурнитура зауыты іске қ осылды. 1943 жылдын басында республиканың жең іл ө неркә сібі ө нім ө ндіру кө лемі жағ ынан бұ рынғ ы КСРО-да Ресейден кейінгі екінші орынғ а шық ты. 1945 жылы 1940 жылмен салыстырғ анда шұ лық бұ йымдарын ө ндіру - 11, 3 есе; мақ та-мата - 7, 4 есе, тоқ ыма бұ йымдары - 4 есе, жү н мата - 2 есе, былғ ары аяқ киім ө ндіру 1, 3 есе ө сті. Соғ ыс жылдары 500-дей дивизия солдаттардың жазғ ы киім-кешегімен, 70 дивизия - шинельдермен, 67 дивизия — қ ысқ ы аяқ киіммен, 59 дивизия - жылы киімдермен, 25 дивизия — шолақ тондармен қ амтамасыз етілді. Соғ ыс кезіндегі дивизиялардағ ы ә скер саны 10000 адамғ а жеткенін ескерсек, тауарлардың келтірілген тізімі бойынша қ андай мө лшерде ө нім дайындалғ анын есептеп алу қ иын емес. Бү тіндей алғ анда республика енеркә сібі ө ндірісі соғ ыс жылдары 37%-ғ а ө сті. Бұ л нә тижелерге ү лкен қ ажырлы ең бектің арқ асында қ ол жеткізілді. Республика индустриясының одан арғ ы дамуы, оның жаң а салаларының, ә сіресе жетекші салаларының пайда болуы Қ азақ станды майданның қ уатты арсеналына, маң ызды экономикалық аудандардың біріне айналдырды.

Билет №14

1) Қ имақ қ ағ анаты - Шығ ыс жә не Орталығ ы Қ азақ станда 9 ғ асырдың ақ ыры – 11 ғ асырдың басында болғ ан ертедегі мемлекет. Мемлекеттің орталығ ы Ертістің орта алабында болғ ан. Қ имақ тар 7 ғ асырдаАлтайдың солтү стігіне, Ертіс жағ алауына орналасып, Батыс тү рік қ ағ андығ ының қ ұ рамына кірген. 8 ғ асырда қ имақ тайпалары Ертістің орта ағ ысын мекендеді. 9 ғ асырдың алғ ашқ ы жартысынан Жетісудың солтү стік-батысындағ ы Алакө л аймағ ына қ оныстана бастады. Олардың батыс шекарасы Оң тү стік Оралдың шығ ыс бө лігі мен Арал жағ алауларына дейін жетті. 10 ғ асырдың ортасында қ имақ тар шығ ыстан батысқ а қ арай ойысты. Олар Оң тү стік Орал тауының оң тү стік жә не оң тү стік-батыс бө ктерінде, Каспий жағ алауында кө шіп-қ онып жү рді. 10 ғ асырдың ақ ырында қ имақ тардың бір тобы Сырдария жағ алауына қ арай жылжып, Тү ркістанның мұ сылман облыстарымен араласты. 11 ғ асырда Орталық Азия тайпаларының батысқ а қ арай ойысуы нә тижесінде қ имақ тардың орналасу картасы ө згерді. Махмұ т Қ ашқ аридың имақ тар (қ имақ тар) туралы деректері (11 ғ асыр) осы уақ ытқ а саяды. «Диуани лұ ғ ат ат-тү ркте» берілген картада имақ тар ө здері бір тұ тас топ болып тұ рғ ан Ертістің жағ алауындағ ы жерлерде ғ ана кө рсетілген. 656 жылы Батыс тү рік қ ағ андығ ы тарағ аннан кейін қ имақ тар ө з алдына бө лініп шық ты. 840 жылы Турфан қ ағ андығ ы ыдырағ аннан кейін оның қ ұ рамындағ ы эймур, баяндур, татар тайпалары қ имақ тарғ а қ осылды. Қ имақ тайпалары федерациясының қ алыптасуы осы кезге сай келеді. Гардизидің баяндауынша, қ имақ тардың тайпалық одағ ы алғ ашында жеті тайпадан: эймур, имақ, татар, баяндур, қ ыпшақ, ланиказ, ажлад тайпаларынан қ ұ рылғ ан. Шамамен, 9 ғ асырдың ортасы мен ақ ырында қ имақ тар оғ ыз кө семдеріне қ аң ғ ар-печенег тайпалары мекендеген Сырдария алабы мен Арал жағ алауларын жаулап алуғ а белсенді кө мек кө рсетті. Қ имақ тар тоғ ыз оғ ыз жә не Енисейдегі Қ ырғ ыз мемлекеттеріне ә скери жорық қ а шығ ып, 8–9 ғ асырлардың екінші жартысында Орталығ ы Ертістен Жоң ғ ар қ ақ пасына дейінгі аймақ қ а бекініп алды. Сө йтіп, Қ имақ мемлекетінің қ ұ рылуына қ адам жасалды. Қ имақ қ ағ анаты туралы алғ ашқ ы деректер 9 ғ асырдың ақ ыры мен 10 ғ асырдың бас кезіндегі араб тілдеріндегі тарихи геогр. шығ армаларда кездеседі. «Тү ркістан мен тү ріктер, – деп жазады ә л-Якуби (9 ғ асыр), – бірнеше халық тар мен мемлекетке бө лінеді, соның ішінде қ арлұ қ тар, тоғ ыз оғ ыздар, қ имақ тар жә не оғ ыздар бар.Тү ріктердің ә р тайпасы жеке мемлекет жә не бірімен-бірі соғ ысып тұ рады». Қ имақ қ ағ анаты қ ұ рылғ ан кү ннен бастап олардың патшалары ең жоғ арғ ы тү рік атағ ымен хакан (немесе қ ағ ан) деп аталды. Ол жабғ у атағ ынан екі дә реже жоғ ары. Қ имақ қ ағ анаты ү лестік-тайпалық қ ұ рылымда болды. Елді хакан мен оның аймақ тардағ ы он бір мұ рагері (ә мір) биледі. Ел билеушілері бір жағ ынан ә скери кө семдер болды да, хаканнан тиісінше ү лес алды. Ә рбір иеліктер хаканғ а белгілі кө лемде ә скер беріп тұ рды. Бұ л мемлекетте салық жиналғ ан, кө не тү ркі жазуы болғ ан.