Билет 6

1 ү йсіндер б.з.д. 2 ғ асырда Жетісудағ ы сақ тайпалар ының жерін мекендеді. Ү сіндердің негізгі орналасқ ан жерлі Іле даласы. Ү йсіндердің астанасы Ү игучен Қ ызыл Аң ғ ар қ аласы. Ыстық кө л жағ асында орналасқ ан. Ү йсіндердің жоғ арғ ы билеушісі Гуньмо деп аталғ ан. Ү йсіндер жайлы Қ ытай тарихышысы Сыма –Цянь қ алдырғ ан.Ү йсіндер кө шпелілер ретінде суреттеледі. Ү йсіндер негізі мал шаруашылығ ы. Ү йсін қ оғ амында мал мен жерге жеке меншік болды.Ү йсіндер Қ ытаймен жан жақ ты дипломатиялық туыстық қ атынысты болғ ан. Ү йсін тайпалары кө не тү ркі тілінде сө йлеген.

#2.Ақ орда бірдіндеп Алтын Ордадан бө лініп шығ ады. Ақ орда Орыс ханның тұ сында 1361-1380 жж кү шейіп, шын тә уелсіз мемлекет болды. Ақ Орда Қ азақ станда ХІV ғ Алтын орда ның ыдырай бастағ ан кезең інде қ алыптасты. Ақ Орда жошы ұ лысының жерінде қ алыптасты. Ақ Орданы тү ркі тілдес халық тар мекендеді.Ақ Орданың соң ғ ы ханы Барақ. Ол 1423-1428 ж. билік қ ұ рғ ан. Моғ олстан Орта Азияның Солтү стік-шығ ысында. Жетісу мен Шығ ыс Тү ркістанда қ ұ рылғ ан. Моғ олстан мемлекетінің негізін салғ ан дулат тайпасының ә мірі Болатша бастағ ан феодалдық топ 1348ж мемлекеттің хан тағ ына Шағ атай ұ рпағ ы Тоғ ылық Темірді отырғ ызады. ХIV ғ ортасы ХVIғ басында Шығ ыс Қ азақ стан Моғ олстан қ ұ рамында болды. Моғ олстаның астанасы-Алмалық қ аласы. Моғ олстан халқ ының қ ұ рамында дулаттар, қ аң ылылар, керейлер, ү йсіндер, басқ а да тү рік жә не тү ріктенген монғ ол тайпалары болғ ан.ХV ғ асырдың басында. Мұ хамед ханның тұ сында Моғ олстан Темір ә улетінен тә уелсіз болды.Ә мір Темірге қ арсы Моғ олстан Ақ Ордамен одақ қ ұ рады Моғ олстан ХV ғ басында ыдырайды.

#3.. Жаң а экономикалық саясат (ЖЭС). Жаң а экономикалық саясат белгілі бір шамада капитализмге уақ ытша жол беру арқ ылы мемлекет қ олында халық шаруашылығ ының ө міршіл тұ тқ аларын сақ тап қ алуғ а есептелген пролетарлық мемлекеттің ерекше саясаты болуғ а тиіс еді. В.И.Лениннің пікірінше, НЭП-тің (жаң а экономикалык саясаттың) негізгі мә ні - елдің экономикалық жағ ынан артта қ алу проблемасын шеше алатын жұ мысшылар мен шаруалардың одағ ын жасау болды. Ө неркә сіп пен ауыл шаруашылығ ының бір-біріне кө мектесуі мен бір мезгілде қ атар дамуы мына жү йе бойынша жү руге тиіс еді: ауыл шаруашылығ ын ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарымен қ амтамасыз етуге бейімделген ауыр ө неркә сіпті қ алпына келтіру, селолық ұ сак тауар ө ндірушілерді кө термелеу; ауыл шаруашылық техникасын Кең ес ө кіметі ө ң дей алмай отырғ ан шикізатқ а айырбастау жолымен сырттан алу. ЖЭС марксистік экономикалық теориядан қ алыпты нарық тық қ атынастарғ а қ айта оралуды білдірді.

Жаң а экономикалық саясатқ а бағ ыт алу РКП(б) X съезінде қ абылданды. 1921 жылы 20 наурызда Компартияның X съезінің кү н тә ртібіне екі маң ызды мә селе қ ойылды: біріншісі - партияның ішіндегі фракцияларғ а тыйым салу, екіншісі - шаруаларғ а ү ш жыл бойы ауыр салмақ болғ ан азық -тү лік салғ ыртын азық -тү лік салығ ымен ауыстыру. БОАК съезде жаң а экономикалық саясатқ а кө шу бағ ытын бекітті. Негізгі кұ жаттар съездің соң ғ ы кү ні, асығ ыс тү рде қ абылданғ анын айтып ө ту қ ажет. Съезден соң азық -тү лік салығ ы жө ніндегі қ арар басқ а экономикалық шаралармен толық тырылуғ а тиіс болды.

Елді бү лінген шаруашылық жағ дайынан шығ ару ү шін оны азық -тү лікпен қ амтамасыз ету қ ажет еді. Бұ л міндетті шешу ү шін бә рінен бұ рын шаруаларды ауыл шаруашылық ө німдерін ендіруді арттыруғ а ынталандыруды жү зеге асыру кү рделенді. Сондық тан да азық -тү лік салғ ыртын азық -тү лік салығ ымен алмастыру жө нінде шешім қ абылданды. Заттай салыктың орташа мө лшері азык-тү лік салғ ырты мелшерінен 30-50%-ғ а тө мендетіліп, егілген егін кө лемі мен топы- рактың кұ нарлығ ы да есепке алынды. Салық заттай тү рінде салынып, оның мө лшері ертерек, алдын ала, егін себу жұ мыстары басталғ анғ а дейін хабарланды, жиналатын бү кіл енімнің 5%-ын ғ ана қ ұ рады. Егін шаруашылық тарынан тыс мал шаруашылығ ына да заттай салық тар салынды. Бастапқ ыда 13 салық енгізілгенімен, кейінірек олар бірың ғ ай ауыл шаруашылық салығ ымен алмастырылды. 1924 жылдан бастап ол ақ шалай алына бастады. Азық -тү лік салығ ына кешу шаруаларғ а ез шаруашылығ ын жоспарлау мен ауыл шаруашылық ө німдерінің артығ ын ө з бетінше пайдалануғ а мү мкіндік берді. Бұ л ө з кезегінде НЭП-тің негізгі белгілерінің бірі болғ ан рынок пен тауар- ақ ша катынастарын калпына келтіруді талап етті.

Билет№7

#1(қ аң лы мемлекеті б.з.д. III –II ғ.ғ.Қ азақ станның Оң тү стігінде қ алыптасты. Қ аң лылар негізінен Сырдарияның орта ағ ысы жағ алауы мен Қ аратау етегін мекендеген. Қ аң лылар туралы Қ ытай жазба деректерінде қ ұ ң ды мә ліметтербар. Қ аң лылардың астанасы –Битянь қ аласы.Қ аң лы тайпаларында билік мұ рагерлікпен ә кеден балағ а беріліп отырды. Б.з.д. II ғ асырда Орта Азияда «Халық тардың ұ лы қ оң ыс аударуына»қ ұ рылғ ан мемлекеттердің бірі –Қ аң лы мемлекет. Қ аң лы мемлекетін хан басқ арғ ан.Қ аң лылар ө з дә уірің де Қ ытай, Кушан Рим империясы мемлекеттермен саяси –экономикалық мә дини байланыста болғ ан.Қ аң лылар арасында табиғ атқ а, ата-баба аруағ ына табыну ғ ұ рпы кең тарағ ан.Қ аң лылар мал шаруашылығ ымен жә не суармалы егіншілікпен айналысты.Қ аң лылар аспан ә лемі жыл санаудың негізі болды.

#2) 1836 жылы халық кө терілісі басталды. Оның қ озғ аушы кү ші қ атардағ ы бақ ташы қ азақ тар болды. Кө теріліс туының астына бірқ атар старшындар да жиналды. Сұ лтандар мұ ның ақ ыры не болар екен деп, ә ліптің артын бағ ып, бейтарап қ алды немесе кө терілісшілерге қ арсы шық ты.

Халық кө терілісін елге белгілі беделді батырлар Исатай Тайманұ лы (1791-1838) мен Махамбет Ө темісұ лы (1803-1845) басқ арды. Оның екеуі де беріш руының жайық атасынан болатын.

1836 жылғ ы ақ панда кө терілісшілер Жә ң гір ханғ а қ арсы ашық - таншық шабуылғ а шық ты. Мұ ның басты себебі Исатай Тайманұ лының Хан ордасына қ ыр кө рсетуі болды. Ол ханның шақ ыруына барудан ү зілді-кесілді бас тартты. Оның ү стіне, ө зіне қ арасты ауылдардық ыстаудан кө шіріп алып, кө терілісшілердің ү лкен жасағ ын топтастырды.

1836 жылғ ы кө ктемде кө терілісшілер қ осынына Қ арауылқ ожа Бабажанұ лы бастағ ан қ арулы хан жасағ ы жақ ын келді. Оғ ан қ арсы Исатай Тайманұ лы жақ сы қ аруланғ ан 200 жігітті ө зі бастап шық ты. Ол қ олына ту ұ стап шығ ып еді. Қ арсыласын жекпе-жек шайқ асқ а шақ ырды. Бірақ Қ арауылқ ожа Бабажанұ лы да, оның тө ң ірегіндегілер де жекпе-жек шайқ астан бас тартты, батырдың ұ сынысын қ абыл алмады. Хан жасағ ы ү лкен шайқ асқ а шығ уғ а бата алмай шегініп кетті. Кө терілісшілер ө здерінің қ осынына қ айтып оралды. Исатай Таймановтың кө терілістің басшысы ретіндегі атағ ы бү кіл Кіші жү зге мә лім болды.

Жә ң гір хан мен оның тө ң ірегіндегілер Исатайғ а жала жабуғ а кө шті. Бір барымта кезінде сойылғ а жығ ылып қ аза тапқ ан бір жылқ ышы қ арттың ө ліміне Исатайдың жә не оның адамдарының қ атысы бар дегенді дә лелдеуге тырысты. Исатай Тайманұ лы бұ л жаланы Жә ң гір ханның келісімімен Қ арауылқ ожаның ұ йымдастырғ анын жақ сы тү сінді. Қ арауылқ ожаның ү стінен Жә ң гір ханғ а шағ ым тү сіру ұ йғ арылды.

Исатай Тайманұ лы бастағ ан кө терілісшілер 1837 жылғ ы қ азанның аяқ кезінде Хан ордасына он шақ ырымдай жақ ын келді. Жә ң гір хан да, оның тө ң ірегіндегілер де қ оршауда қ алды. Кө терілісшілердің жалпы саны екі мың адамнан асатын еді. Алайда Исатайдың Хан ордасын кү шпен басып алғ ысы келмеді. Кө терілісшілер Жә ң гір ханнан Балқ ы жә не Қ арауылқ ожа билерді ө з тө ң ірегінен қ уып жіберуді, билікті ру старшындарының қ олына беруді талап етті.

Жә ң гір ханда ү рей қ алмады. Ол кө терілісшілермен келіссө з жү ргізуге кө шті. Ханның қ олына жаң а талап-петиция табыс етілді. Онда, егер ханғ а қ ойылып отырғ ан талаптар орындалмайтын болса, кө терілісшілердің бү кіл ауыл-аймағ ымен Ішкі Орданы тастап, кө теріле кө шіп кететіні ескертілді. Оғ ан халық арасында ық палды 300 рубасы мен старшын жә не батырлар қ ол қ ойды. Бұ л жағ дай Жә ң гір ханның жағ дайын кү рт нашарлатып жіберді.

Патша ү кіметінің ә кімшілігі де қ атты алаң дады. Кө терілісшілер Жайық тан бұ зып-жарып сыртқ ы бетке кө шетіндей кү н туа қ алса, оғ ан қ арсы алдын ала шұ ғ ыл шаралар қ абылдауғ а кірісті. Шекара бекінісі кү шейтіле бастады.

Исатай Тайманұ лы ханмен екі арадағ ы шиеленісті жағ дайды бейбіт келіссө здер арқ ылы шешуге болатынына патша ә кімшілігін сендіруге тырысты. Батыр уақ ыттан ұ туды ойластырды. Қ ыс тү сіп Жайық тың мұ зы қ атқ ан бойда оның сол жақ бетіне кө шіп кетпек болды. Ал бұ л екі арада Орынбор ә кімшілігі мен Жә ң гір хан қ азақ тардың ә скери кү штерін шұ ғ ыл тү рде топтастырып ү лгерді. Жазалау шараларын жү зеге асыратын Жә ң гір хан жасақ тары да ә зір болды. Сө йтіп қ ысқ амерзімнің ішінде кө терілісшілерге қ арсы 1000-нан астам адам шоғ ырландырылды.

Тастө бе тү біндегі шайқ ас[ө ң деу]

Шиеленістің қ ан майданда шешілетін уақ ыты таяп келді. 1837 жылғ ы 15 қ арашада Тастө бедеген жерде кө терілісшілер мен жазалаушы отрядтар арасында кескілескен қ анды шайқ ас болып ө тті. Кө к сү ң гіні шебер пайдалана білудің, жарамды жақ сы аттарды тандап мінудің, шайқ ас ө ткен жер жағ дайымен бес саусақ тай жақ сы таныс болуының нә тижесінде кө терілісшілер ұ рыстың алғ ашқ ы жартысында басымдық танытып, едә уір жең іске жетті. Алайда кө терілісшілерді жазалаушылар зең бірекпен толассыз атқ ылай бастады. Кө терілісшілер бұ ғ ан шыдай алмай, кейін шегінуге мә жбү р болды. Олардың соң ынан бірнеше шақ ырымғ а дейін қ уғ ын жасалды. Ондағ ан адам қ аза тапты. Қ уғ ын кезінде кө терілісшілердің біраз малы жау қ олында қ алды.

Тастө бе тү біндегі жең ілістен кейін кө терілісшілер шағ ын топтарғ а бө лініп, Ішкі Орда аумағ ына тарап кетті. Кө терілісшілердің кү ші олсіреп, моральдық рухы да тө мен тү сті. Жазалаушы ә скер барлық кү шті кө терілістің басшысын қ олғ а тү сіруге жұ мсап бақ ты. Исатайдың басына 500 сом кү міс ақ ша тігілді.

1837 жылғ ы 13 желтоқ санғ а қ арағ ан тү ні кө терілісшілер Жайық ө зенін кесіп ө тті. Сарайшық бекінісінен сұ лтан Баймағ амбет Айшуақ ұ лы 80 қ азақ жә не ө зінің адамдарымен кө терілісшілердің соң ына тү сті. Қ уғ ын кезінде бірнеше кө терілісші тұ тқ ынғ а алынды. Сұ лтан Айшуақ ұ лы қ анша ә рекет жасаса да кө теріліс басшысын қ олына тү сіре алмады. 1838 жылдың бас кезінде Исатай Тайманұ лы ө зінің қ асына ерген жасағ ымен бірге Ү лкен Борсық ты қ ұ мындағ ы Шекті руының шетіне ілікті. Бұ л жерде оғ ан басқ а да қ азақ тар топ-тобымен келіп қ осылды.