Тілдің дыбыстық жүйесі және фонетикалық заңдылықтар.

Тіл білімнің бір саласы болып табылатын фонетика (грек т. phone – дыбыс) тілдің дыбыстық жү йесін зерттейді. Тіл дыбыстары – кү рделі қ ұ былыс. Дыбыс сө йлеу мү шелерінің белгілі бір араласымы (комбинациясы) арқ ылы жасалады. Дыбыстардың тіркесуі тілде қ алыптасқ ан белгілі бір заң дылық тарғ а негізделеді. Қ азақ тілінің фонетикасы туралы тұ ң ғ ыш пікір миссионер Н.И.Ильминский (1822-1891) ең бегінде айтылды. Н.И.Ильминский қ азақ тіліндің дыбыстық қ ұ рамы 8 дауыстылардан жә не 19 дауыссыздар: а (ә), е, ы, і, ө, ұ, ү, д, п, б, м, у, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, ғ, к, г, ң дыбыстарынан тұ ратынын жазады. Н.И.Ильминский а жә не ә дыбыстарын бір фонема деп қ арастырғ ан. Тү ркі тілдерін зерттеудің жаң а кезең і В.В.Радлов (1837-1918) ең бектерінен басталады  22. Тү ркі тілінің бір тармағ ы болып келетін қ азақ тілін жә не оның салаларын зерттеуде В.В.Радловтың 1882 жылы Лейпциг қ аласында неміс тілінде жарық кө рген «Солтү стік тү ркі тілдерінің фонетикасы» деп аталатын ең бегінің маң ызы ерекше. Мұ ң да қ азақ тілінің дыбыстық жү йесі біршама дұ рыс жү йеленген. Тү ркітанушы ең бегінде қ азақ тілінің дыбыстық жү йесін 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү) жә не 20 дауыссыздан тұ ратынын анық тағ ан. Дауыстыларды ашық (а, ә, е, о, ө), қ ысаң (ы, і, ұ, ү), жуан (а, о, ұ, ы), жің ішке (ә, е, ө, ү, і), ерің дік (о, ө, ұ, ү), езулік (а, ә, е, ы) деп жіктейді. Ал дауыссыздарды да іштей қ атаң (қ, к, т, п, с, ш), ұ яң (ғ, г, д, б, з, ж), ү нді (н, ң, м, р) жә не аралық немесе жарты дауысты (у, й) дыбыстар деп бө лген. Кө п уақ ыт бойында қ азақ тілінің дыбыстық жү йесін, грамматикалық қ ұ рылымын зерттеудің нә тижесінде 1912 жылы «Оқ у қ ұ ралы. Қ азақ ша ә ліппе» деген атпен А.Байтұ рсынұ лының алғ ашқ ы зерттеу ең бегі жарық кө рді.. Кітапта қ азақ тіліндегі 5 дауысты, 17 дауыссыз, 2 жарты дауыстыдан тұ ратын 24 дыбыстың таң басы келтірілген. Дауыстыларды іштей жіктемей, дауыссыздарды қ атаң, ұ яң деп бө лген. Дауыстыларды толық (а, е, о, ұ, ы,) жә не шала (р, ң, л, м, н, у, й) деп екіге бө леді. «Толық» дауыстылары кең шығ ысты болып, оларда екіге айырылады», - дейді. Бірақ қ айсысына қ андай дыбыс жататыны айтылмайды. Шала дауыстылар (қ азіргі ү нділер) ауыз шығ ысты (р, л, у, й), мұ рын шығ ысты (ң, м, н) боп бө лінеді. Бұ лар қ азір ауыз жолды, мұ рын жолды делінеді. Шала дауыстыларды одан ә рі босаң жолды (р, у, й), қ ысаң жолды (л), босаң бө геулі (ң), қ ысаң бө геулі (н), тұ йық бө геулі (м) деп айырады. Мұ нда ауаның шығ у жолын ескерген. Босаң, қ ысаң тү рі қ азіргі тіліміздегі ызың, шұ ғ ыл дауыссыздар. Дауыстыларды аң ғ алы (а, е, ы) жә не қ ымқ ырулысы (о, ұ) деп бө леді. Қ азақ тілінің фонетикасына байланысты зерттеулер ХХ ғ асырдың екінші жартысынан бастап жаң а қ арқ ынмен дамып келеді. Солардың ішінде «Қ азіргі қ азақ тілі» деген атпен 1954 жылы жарық кө рген ғ ылыми ең бектің орны ерекше. Бұ л ең бектің фонетика бө лімінің авторы І.Кең есбаев. Бұ л ең бекте ғ алым фонетиканың негізгі мә селелерін тү гел қ амти отырып, І-бө лім «Фонетика жә не дыбыстар туралы тү сінік», ІІ-бө лім «Дауысты дыбыстар», ІІІ-бө лім «Дауыссыз дыбыстар», ІV-бө лім «Буын», V-бө лім «Екпін», VІ-бө лім «Дыбыстардың ү ндесуі» деп жіктеп, ә р мә селе бойынша қ азақ тіл білімінде соғ ан дейін айтылғ ан кө зқ арастар мен нә тижелерді қ амтығ ан.

Бү гінгі кезең де қ азақ тілі фонетикасын эксперименталды тү рде зерттеулер ө з нә тижелер беруде. Тіл білімінің дамуына байланысты қ азақ тілі фонетикасын Ж.Аралбаев, Ә.Жү нісбеков, С.Мырзабеков, З.Базарбаева, т.б. зерттеуші-ғ алымдар ө зіндік пікірлер айтып, ғ ылыми тұ жырым-дарымен байытып келеді [Біз оларды жекелеген мә селелер бойынша толығ ырақ қ арастырамыз]. Дыбыстардың ө зара тіркесуінде ә р тілдің ө зіне ғ ана тә н белгілі бір қ алыптасқ ан заң дылық, жү йе болатыны айтылды. Морфемалардың бірың ғ ай жуан не жің ішке буынды болып жә не олардың аралығ ында қ атар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика – артикуляциялық жақ тан бейімделіп, ү йлесіп тұ руын дыбыстардың ү ндесуі немесе ү ндестік заң ы дейміз.