Лексикология: зерттеу нысаны, мақсаты, салалары.

Лексикология – сө з байлығ ын қ арастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қ анша сө з болса, солардың жиынтығ ы лексика немесе сө здік қ ұ рам делінеді. Ендеше лексикология – тілдің сө здік қ ұ рамын тексеретін ғ ылым болып табылады.

Лексикологияның зерттейтін объектісі – сө з. Белгілі бір заттың, оқ иғ а, қ ұ былыстың, қ имыл, тү р-тү стің жә не тағ ы да басқ а ұ ғ ымның атауын сө з дейміз.

Сө з белгілі бір тілде сө йлеуші халық тың барлығ ына бірдей ортақ тү сінікті болып табылады. Адам ө зі тү сінген, танығ ан заттарына, ұ ғ ымдарына атау тағ ады, оны кү нделікті тұ рмыста қ арым-қ атынас жасау, пікір алысу ү шін қ олданады. Тілдегі ә рбір сө з белгілі бір ұ ғ ымның, тү сініктің атауы болады. Ә рбір сө здің білдіретін ұ ғ ымы сө з мағ ынасы делінеді.

Сө здердің лексикалық жү йеде алатын орнын, шығ у тө ркінін, қ олданылу қ абілетін кү нделікті қ арым-қ атынастағ ы кө рінісін, сан қ илы стильдік мә ні мен сипатын тексеретін ғ ылымды лексикология (гректің lexikos- сө здік + logos- ілім сө здерінен) дейді. Қ азақ тілінің лексикологиясы – қ азақ тілінің сө здік қ ұ рамын (лексикасын) тексеретін ғ ылым.

Бү гінгі қ азақ тілі сө з байлығ ы жағ ынан дамығ ан тілдердің қ атарына жатады. Қ азақ тілінің сө здік қ ұ рамы халқ ымыздың басынан кешірген бү кіл ө мірінің, шаруашылығ ы мен кә сібінің, материалдық байлығ ы мен рухани қ азынасының айнасы, куә сі іспеттес, замандар бойы біртіндеп қ алыптасқ ан, ұ зақ дамуының жемісі. Сондық тан лексиканы зерттеу сө здік қ ұ рамды тұ тас бір бү тін жү йе деп қ арауды міндеттейді. Яғ ни лексикология жекелеген сө здердің тобын емес, тілдің қ алыптасқ ан лексикалық жү йесін қ арастырады.  35.63.

Қ азақ тілінің сө здік қ ұ рамы халқ ымыздың басынан кешірген тарихынан, тіршілік еткен кә сібінен, материалдық байлығ ы мен рухани қ азынасынан мол мә лімет бере алады.

Қ азақ тілінің сө з байлығ ын лексикология ғ ылымының заң дылығ ына байланысты зерттегенде, біріншіден, мә н-мағ ынасын, екіншіден, шығ у тегін, ү шіншіден қ арым-қ атынас жасаудағ ы қ олданылу аясын, тө ртіншіден, экспрессивті-стильдік қ ызметін жан-жақ ты тексереді. Сондық тан да лексикология «сө з туралы сө з», сө здердің бү тін жиынтығ ы жайындағ ы ғ ылым деп тү сінеміз [12.6].

Қ азақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап жан-жақ ты зерттеліп, осы салада кө птеген ғ ылыми ең бектер жарық кө рді. Қ азақ лексикасының диахронды-синхронды жай-кү йі қ азақ тіл білімінде тілші ғ алымдар І.Кең есбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұ сабаев, К.Аханов, Ә.Болғ анбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұ зақ ов, Ғ.Қ алиев, Б.Хасанов, Айтбаев, К.Хұ сайын, Б.Қ алиев, Н.Уә лиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева т.б. ғ алымдардың ең бектеріне негіз болғ андығ ы белгілі.

Лексика қ аттауына тек жеке сө здер емес, тұ рақ ты сө з тіркестері –фразеологизмдер де жатады. Сондық тан фразеологизмдердің мағ ыналық ө згерістерін зерттеу де жоғ арыда аталғ ан ғ ылым саласының ү лесіне тиеді [64.701].

Лексикология сө здерді тілдің қ азіргі даму тұ рғ ысынан қ арастыра отырып, ә р халық тың ө ткен тарихымен де байланыстырады. Нақ тылап айтқ анда, тіл қ ұ былыстарын диахронды жә не синхронды тұ рғ ыдан зерттейді.

Лексикология тіл білімінің фонетика, грамматика сияқ ты салаларымен тығ ыз байланысты. Тілдің даму барысында лексикалық бірліктердің грамматикалануы ө ріс алып жатса, енді бірде сө з тіркестерінің бір бү тін лексикалық единицағ а ауысу процесі қ абат жү ріп жатады. Мысалы шығ у тө ркіні жағ ынан о баста септік жалғ ауынан жасалғ ан туынды ү стеулер (таң ғ а, кү нде, тө тесінен, тү німен т.б.) қ азірде тү бір мен қ осымшағ а бө ліп-жаруғ а келмей, жымдасып кеткен. Бұ ның ө зі лексикалық қ ұ былыстар мен грамматикалық қ ұ былыстардың бір-біріне ық палының кү шті екендігін байқ атады.

Тілімізде бірен-саран бір ғ ана дыбыстан тұ ратын (у, и, а, ә, е, я) сө здер болмаса, белгілі бір мағ ынағ а ие болатын кө бінесе бірнеше дыбыстардың тіркесінен тұ ратын сө здер болып табылады.

Тілде белгілі бір дыбыс ө згерсе, сө здің де мағ ынасы тү гел ө згеріске ұ шырайтын ал, ә л, ол, ө л, аң, ау, аш сияқ ты сө здердің орын алуы жоғ арыда айтылғ андай, лексикологияның тіл білімінің фонетика саласымен де байланысты екендігін кө рсетеді.

Сө з мағ ынасын тек дамумен, яғ ни жақ сара тү су сипатында ілгері жылжумен тү сіндіру жеткіліксіз, сонымен қ атар сө з мағ ынасының кү ң гірттенуі не мү лде ұ мытылуы, ауысуы, кең еюі, тарылуы, т.т. қ ұ былыстар да сө з табиғ атының қ озғ алысын танытады. Ендеше лексикология сө здердің шығ у тө ркінін қ арастыратын этимологиямен де байланысты.

Ана тіліміздің лексикасын туыстас тілдердің лексикасымен тарихи тұ рғ ыда салыстыра зерттегенде ғ ана нә тиже беретіні анық.

Тіл қ аттауларының ішінде сыртқ ы, яғ ни экстралингвистикалық деп аталатын факторлардың ә серіне ұ шырағ ыш, ө згерімпазы – сө здік (лексика) саласы. Ә рине, лексика қ аттауының сол тілдің ө зінің табиғ и даму заң дылық тарына қ арай, яғ ни ішкі лингвистикалық ө згерісі де болып жататыны белгілі. Бұ лардың екеуін де диахрондық лексикология деген ғ ылым саласы зерттейді. Бұ л ө згерістердің ішінде жиі ұ шырайтыны сө з мағ ынасының ө згерісі, атап айтқ анда, сө здің алғ ашқ ы мағ ынасының ұ мыт болып, не қ олданыстан шығ ып қ алуы, не жаң а ұ ғ ым атауына айналуы, я болмаса қ арама-қ арсы мағ ыналарғ а ие болуы, сондай-ақ сө з мағ ынасының кең еюі, тарылуы, сол мағ ынаны айқ ындай тү сетін қ осалқ ы элементтерді қ абылдап қ олданылуы, кө не мағ ынаның тұ рақ ты сө з тіркесі қ ұ рамында ғ ана сақ талуы т.т. осы сияқ ты қ ұ былыстарды тіл білімінің тарихи (диахрондық) лексикология тарауының тарихи семасиология бө лімі қ арастырады [68.201].

Лексикология ономастика ғ ылымымен де байланысып жатады. Ол (ономастика) кісі, жер-су атауларын жеке объектісі ретінде қ арастырады. Ол іштей кісі аттарын зерттейтін антропонимика мен географиялық жер-су атауларын анық тайтын топонимика сияқ ты екі салағ а бө лінеді.

Сонымен сө здердің тұ тас жиынтығ ын тіл ғ ылымында лексика деп танысақ, сө з тіл білімінің фонетика, лексика, морфология, синтаксис, стилистика т.б. салаларының зерттеу нысаны бола алады.

Сө йтіп сө здің қ ұ рылымдық сипатын тілдің фонетикалық, семантикалық, грамматикалық заң дылық тарымен байланыстыра қ арастырғ анда ғ ана толық тү сінуге мү мкіндік алуғ а болады.

Тіл қ аттауларының ішінде сыртқ ы, яғ ни экстралингвистикалық факторлардың ә серіне ұ шырағ ышы, ө згерімпазы - лексика саласы. Лексиканың экстралингвистикалық факторлардың ә серінен ғ ана емес, сол тілдің ө зінің табиғ и даму заң дылық тарына қ арай, яғ ни ішкі лингвистикалық ө згерісі де болады. Бұ лардың екеуін де диахрондық (тарихи) лексикология деп аталатын жалпы тіл білімінің сү белі саласы зерттейді.

Тарихи лексикологияның жалпы лексикологиядан басты айырмашылығ ы - ол тіл фактілерін зерттеуде тарихи принципке сү йенеді. Ә рбір тілдің сө з байлығ ын тарихи тұ рғ ыдан зерттеу - оны сол тілдің ө з топырағ ында, ө зіндік даму ү рдісін, сыр-сипатын ескере отырып қ арастыру, жалпылама емес, нақ тылы объектімен байланыстыру болмақ.

Тарихи лексикологияның зерттеу объектісі - лексика жә не оның пайда болу жолдары мен даму заң дылық тары. Басқ аша айтқ анда, тарихи лексикология тіл тарихына, сол тілде сө йлеуші этностың (халық тың, ұ лттың) бастан кешірген қ оғ амдық формациялары мен сан ғ асырлық ө мірлік тә жірибесіне қ атысты тілдік фактілердің шығ у тегін, қ алыптасу кезең дерін, туыстас тілдер қ атарынан алатын орнын, басқ а тілдерге қ атыстылығ ын ғ ылыми-теориялық тұ рғ ыдан зерттеуді мақ сат етеді. Жалпы лексиканың тарихын зерттеуді, оның дамуындағ ы объективті заң дылық тарды анық тауды міндет ететін тарихи лексикология алдына қ ойғ ан мақ сатына жә не тіл фактілерін талдау тә сілдеріне байланысты этимология, семасиология, диалектология, этнолингвистика сияқ ты салалармен мү дделеседі. Ол осы салаларда қ ол жеткізген табыстар мен талдау ә дістерін пайдалана отырып, қ азақ тілінің тарихи лексикологиясы:

1) этностың шығ у тарихына (этногенезін);

2) этнос тілінің пайда болуына (глоттогенез);

3) халық тілінің базистік структурасына;

4) қ азақ тілінің туыс, тө ркіндес жә не басқ а тілдермен болғ ан қ арым-қ атынасына;

5) сө здік қ ұ рамдағ ы сө здердің мағ ыналарының тарихи эволюциясына, яғ ни сө здердің қ олданылу тарихына;

6) қ азақ этнолексикасының тілдік табиғ аты мен даму заң дылық тарына;

7) ә р тү рлі экстралингвистикалық факторлардың тіл дамуына тигізген ә серіне қ атысты проблемаларды тілдік фактілер мен тіл заң дылық тары негізінде қ арастырады.

Синхрондық лексикология тілдің лексика қ аттауының нақ ты бір кезең дегі, дә лірек айтсақ, қ азіргі кездегі статикалық қ алып-кү йін сипаттайды. Қ азақ лексикологиясындағ ы синхронды-сипаттамалы бағ ыт қ азақ тілі лексикалық жү йесінің осы заманғ ы даму барысын, сө здік қ ұ рамның баю, толысу жолдарын, сө здердің мағ ыналық жә не қ ұ рамдық тү рлерін, экспрессивті-стилистикалық мә нін, қ олданылу сипаты мен аясын (сфера) тексереді.