Ранды етістіктер

Қ ұ ранды етістіктер деп есім сө здерге белгілі кө мекші етістіктер тіркесіп, оғ ан қ имыл мағ ынасын қ осу арқ ылы жасалғ ан етістіктер аталады. Мысалы, қ ызмет ет, кұ рмет ет, жә рдем ет, адам ет, ә лек қ ыл, алаң бол, қ ор бол, ит қ ыл т.б.

Қ ұ ранды етістік жасайтьш кемекші етістіктердің қ ызметін есім сө зден етістік жасайтын жұ рнақ пен салыстырып, олардың екеуінің де есім сө зден етістік жасайтынын кө руге болады. Мысалы, жә рдем ет - жә рдемдес, сыйлық ет - сыйла, мазақ ет - мазақ та, кұ рмет ет -кұ рметте, табыс ет – табыста

Қ ұ ранды етістіктер деп есім сө здерге белгілі кө мекші етістіктер тіркесіп, оғ ан қ имыл мағ ынасын қ осу арқ ылы жасалғ ан етістіктер аталады. Мысалы, қ ызмет ет, кұ рмет ет, жә рдем ет, адам ет, ә лек қ ыл, алаң бол, қ ор бол, ит қ ыл т.б.

Қ ұ ранды етістік жасайтын кө мекші етістіктердің қ ызметін есім сө зден етістік жасайтын жұ рнақ пен салыстырып, олардың екеуінің де есім сө зден етістік жасайтынын кө руге болады. Мысалы, жә рдем ет - жә рдемдес, сыйлық ет - сыйла, мазақ ет - мазақ та, кұ рмет ет -кұ рметте, арман ет - арманда, ү міт ет - ү міттен.

Қ ұ ранды етістіктердің тілде синоним туынды тү бір етістіктері бары анық талды. Ол ә р есім сө зден тілде аналитикалық тә сіл арқ ылы да, синтетикалық тә сіл арқ ылы да туынды етістіктер жасалғ анын білдіреді. Ал ол − қ ұ ранды етістік жасайтын кө мекші етістіктердің есім сө зге жұ рнақ сияқ ты қ имыл мә нін қ осқ анына толық дә лел.

Кө мекші етістіктер арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктердің туынды етістік екенін олардың сө йлемде етістік сө здер ү лгісімен тү рленуі де дә лелдейді. Мысалы, Ант етеміз адым жер шегінбеуге (Д.Ә білев). Жауқ азындар гү л атты (С.Мұ қ анов). Ой, тақ сыр, айып етпе, шақ ырғ анғ а деп айтты сасқ аннан соң, қ олын қ ұ шып (ауыз ә дебиетінен). Назды мұ ң мен толқ ынды ыстық ой да, барлық пердесіз, қ ытық сыз шынын осы ә нге табыс еткен (М.Ә уезов).

Қ ұ ранды етістіктердің негіз сө зі есім сө здерден болады. Мысалы, адам ет, қ ызмет ет, жақ сы бол, тамаша ет, солай ет, екі етпе, тырс еткіз, т.б.

Тілде қ ұ ранды етістік жасайтын белгілі кө мекші етістіктер: ет, қ ыл, бол, тарт, ат, соқ, бер, ұ р. Бұ лардың ішіндегі ең ө німдісі — ет кө мекші етістігі: ең бек ет, ел ет, қ ұ рал ет, алданыш ет, жар ет, бала ет, сү йеу ет, қ ұ рбан ет, азат ет, дұ шпан ет, кастық ет, жақ сылық ет, айқ ын ет, кың к еткізбе, зырқ етті, сыр етті, бұ рқ -бұ рқ етті, былш етті т.б.

Қ ыл кө мекші етістігі бұ рын кұ ранды етістік жасауда белсенді қ ызмет атқ арғ ан, казір оның қ ызметі бә сендеді: дауыс қ ыл, жү н қ ыл, жоқ қ ыл, жыр қ ыл, сә лем қ ыл, қ ор қ ыл, міндет қ ыл, мазақ қ ыл, адам қ ыл, толқ ын қ ыл, ү міт қ ыл, ө сек қ ыл, тә убә қ ыл, қ ас қ ыл т.б.

Бол кө мекші етістігі арқ ылы: адам бол, жақ сы бол, ү стем бол, қ ұ мар бол, жария бол, таза бол, азық бол т.б.

Кейбір кө мекші етістіктер: тарт, ат, соқ, бер, ұ р, бірлі-жарым қ ұ ранды етістіктер ғ ана жасайды: сарғ ылт тартты, ә уреге тү су, гү л атты, телефон соқ, тап берді, тарс ұ ру т.б.

Идиомаланғ ан тіркестердің де қ ұ ранды етістіктерге жататындары да бар: жек кө ру, жақ сы кө ру, зар қ ағ у, таяқ жеу, бас қ ою, кө з салу т.б.