Азақ тілі сабағындағы грамматикалық ойындар.

Кө рнекті педагог В.А.Сухомлинский «Сабақ жас ө спірімдердің интеллектуалды ө міріне қ ұ р ғ ана сабақ болып қ оймас ү шін ол қ ызық ты болуы шарт. Осығ ан қ ол жеткенде ғ ана мектеп жасө спірімдер ү шін рухани ө мірдің тілеген ошағ ына, мұ ғ алім осы ошақ тың қ ұ рметті иесі мен сақ таушысына айналады» деп айтқ ан. Қ ызық ты сабақ тар мұ ғ алімнің ашқ ан жаң алығ ы, ө зіндік қ олтаң басы, ә дістемелік ізденісі, қ олданғ ан ә діс-тә сілдері арқ ылы ерекшеленіп, шә кірт жү регінен орын алады.

Ойын – оқ ушы білімін берік мең герту қ ұ ралы. Ә р сабақ та ойын тү рлерін орнымен қ олданып, оны қ ызық ты ету арқ ылы жас жеткіншектердің білімге ынта-ық ыласын, пә нге деген сү йіспеншілігін арттырады. Ойынды оқ ушылар сабақ та шаршағ ан кездерде сергіту мақ сатында емес, оларғ а берілген ұ ғ ым, тү сініктерді берік мең геру мақ сатында да жү ргізіледі.

Қ азақ тілі сабағ ында ойын тү рлерінің қ олдану тиімділігі:

- жаң а тақ ырыпты ойын арқ ылы мең гертуде не бір жақ сы нә тижеге жетуге болады;

- сабақ ты жандандырып, оқ ушыларды ынталандырады;

- шығ армашылық, ізденушілік қ абілеттерін арттырады;

- ө зіне деген сенімділік пайда болады;

- логикалық ойлау қ абілеті дамиды.

Мақ саты: Сабақ ү рдісінде ойын тү рлерін қ олдану барысында оқ ушылардың бағ дарламалық материалды жү йелі мең геруіне ат салыса отырып, оқ ушылардың логикалық, шығ армашылық, ізденушілік қ абілеттерін дамыта тү су.

Міндеттері:

- оқ ушылардың ойынғ а деген қ ызығ ушылығ ын оята білу;

- ойынды қ ажетті бағ ытта дұ рыс қ олдана білу;

- оқ ушылардың ө здеріне деген сенімдігін сезіндіру

49. Грамматикалық мағ ынаның тү рлері: берілу тә сілдері мен жолдары. Грамматикалық мағ ына сө здің тү рленуі арқ ылы да, сө йлемдегі басқ ы сө здермен қ арым-қ атынастары арқ ылы да айтылады». Ең алдымен грамматикалық мағ ына – лексикалық мағ ынамен жарыса отырып, сол лексикалық мағ ынаны айқ ындай, саралай тү сетін мағ ына емес, сө здің сол лексикалық мағ ынаның жалпылануы арқ ылы туатын жалпы мағ ынасы. Лексикалық мағ ынағ а қ арағ анда грамматикалық мағ ына одан кейін пайда болады. Атап айтқ анда, грамматикалық мағ ына алдымен лексикалық мағ ынаның жалпылануы арқ ылы пайда болып, содан кейін сө йлеу процесінде сө здің жұ мсалу мақ сатына қ арай оғ ан ә р тү рлі тұ лғ алардың қ осылуы арқ ылы немесе сө йлемде басқ а сө здермен ә р қ илы қ арым-қ атынасқ а тү суі арқ ылы ү стеледі, демек, осының нә тижесінде екінші қ атардағ ы мағ ына болып табылады. Сондай-ақ лексикалық мағ ынаның мә ні дара болса, сө йтіп, сө здерді бір-бірінен саралап, бө луге негіз болса, грамматикалық мағ ына жалпы болады, жеке сө здерге (формағ а) ғ ана емес, солардың белгілі топтарына тә н болатындық тан, сө здерді грамматикалық сипаты жағ ынан, жоғ арыда кө рсетілгендей, топтауғ а негіз болады. Оның ү стіне сө з бір ғ ана лексикалық мағ ынаны білдірсе, грамматикалық мағ ына сө йлемдегі сө зде ә детте бірнешеу болады. Екіншіден, грамматикалық мағ ына, дұ рыс кө рсетіліп жү ргендей, сө йлеу процесінде сө здің ә р тү рлі грамматикалық тұ лғ алар арқ ылы тү рленуінен де туады, кө рінеді. Ү шіншіден, грамматикалық мағ ына сө йлеу процесінде сө здердің басқ а сө здермен ә р қ илы қ арым-қ атынасынан да пайда болады. Бұ лардың барлығ ы да грамматикалық мағ ына деп танылғ анымен, олардың ә рқ айсысының мә ні, сипаты, грамматикалық категория ұ ғ ымына қ атысы, сө здің белгілі топтарғ а бө лініп, олардың грамматикалық сипатын айқ ындаудағ ы ролі бірдей емес. Сондық тан да грамматикалық мағ ына атаулыны жасалу тә сіліне, сө здің грамматикалық сипатын айқ ындаудағ ы мә ніне қ арай жалпы грамматикалық мағ ына, категориялық грамматикалық мағ ына жә не қ атыстық грамматикалық мағ ына деп ү ш тү рге бө луге болады. Лексикалық мағ ынаның жалпылануы арқ ылы пайда болатын грамматикалық мағ ынаны жалпы грамматикалық мағ ына деп атайды. Қ азақ тілінде грамматикалық форма арқ ылы берілетін мағ ынаны категориялық грамматикалық мағ ына деп атайды. Грамматикалық мағ ына сө йлеу процесінде сө здің басқ а сө здермен тіркесіп, байланысқ а тү суі, негізгі сө зге кө мекші сө здің тіркесуі арқ ылы, орын тә ртібі, интонация, т.б. аналитикалы, қ атыстық тә сілдер арқ ылы да беріле береді. Оны қ атыстық грамматикалық мағ ына деп атайды.

Грамматикалық тә сілдер

Грамматикалық мағ ыналар, сө здердің арасындағ ы ә р тү рлі қ атынастар тіл-тілде тү рлі-тү рлі грамматикалық қ ұ ралдар, амал-тә сілдер арқ ылы беріледі. Грамматикалық мағ ыналарды, сө здердің арасындағ ы ә р тү рлі қ атынастарды білдірудің жолы грамматикалық тә сіл деп аталады.

Грамматикалық мағ ынаның берілу тә сілдері деген ұ ғ ым белгілі бір мағ ына типтерінің (тү рлерінің) не арқ ылы жә не қ алай берілуінің тілдік қ абат негізіндегі жиынтығ ы, тобы болып табылады да, ол ө з ішінде жекелеген тү рлерден тұ рады. Міне грамматикалық мағ ынаның белгілі бір берілу тә сілінің бірнеше тү рлері болуы мү мкін. Сол тү рлер ол тә сілдің немесе мағ ына берілудің жолдары деп аталады.

Грамматикалық мағ ынаны білдірудің ең бірінші тә сілі – семантикалық тә сіл. Ол – сө здің лексикалық мағ ынасының абстракцияланып, жалпылануы арқ ылы іске асады. Сө йтіп, жалпы грамматикалық мағ ына пайда болады. Екінші – синтетикалық тә сіл. Грамматикалық мағ ынаның синтетикалық тә сіл арқ ылы берілуінің тіл білімінде бірнеше жолы бар. Олар: қ осымша қ осылу жолы, яғ ни грамматикалық тұ лғ алардың (формалардың) ү стелуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, префикс қ осылу жолы, яғ ни сө зге префикс (пристафка) қ осылу арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі; ішкі флексия жолы, яғ ни сө здің ішкі кейбір дыбыстарының ө згеруі, алмасуы, қ осылуы арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі; екпін арқ ылы, яғ ни екпіннің ө згеруімен грамматикалық мағ ынаның берілуі, супплетивті жол, яғ ни грамматикалық мағ ынаның жеке-жеке сө здер арқ ылы берілуі. Ү шінші аналитикалық тә сіл. Аналитикалық тә сілдің бірнеше тү рі, жолы бар. Олар: негізгі сө здердің тіркесуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі (мысалы, алтын сағ ат, темір кү рек, ағ аш ү й, шә кірт бала сияқ ты тіркестерде алғ ашқ ы зат атаулары алтын, темір, ағ аш, шә кірт екінші зат атауын білдіретін сө здермен тіркесу арқ ылы заттық мағ ынада емес, қ атыстық -сындық мә нде қ олданылғ ан) негізгі сө з бен кө мекші сө здің (кө мекші етістік, шылау, т.б) тіркесуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, сө здердің қ осарлануы арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, сө здердің орын тә ртібі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, дауыс ырғ ағ ы, интонация арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі. Сондай-ақ аралас тә сілдер де болуы мү мкін яғ ни грамматикалық мағ ынаның берілуінде бір емес, бірнеше тә сілдің элементі болуы мү мкін.

грамматическое значение — тілде қ алыпты сипаты бар (стандартты) сө здер тобы мен сө з тұ лғ аларына, синтаксистік қ ұ рылымдарғ атә н жинакты, дерексіз тілдік мағ ына. Морфология саласында сө з таптарынын жалпы мағ ыналары болсын немесе сө з тұ лгалары мен сө здердін жеке мағ ыналары болсын морфологиялық категориялардә режесін сактай отырып, бір-бірінен езгеше болып келеді. Синтаксис саласында Грамматикалық мағ ына предикативтіліктен, сондай-ак сө з тіркестері мен сө йлем компоненттерінін ә р тү рлі қ атынасын білдіретін дерексіз грамматикалық қ ұ рылымдардан кө рінеді. Мысалы: семантикалық субъект пен объектінін мағ ынасы, қ ұ рмалас сә йлемдердін шылау аркылы байланысы т. б. Грамматикалық мағ ынағ а сө з таптарында қ алыптаскан жалпы сө зжасамдық мағ ыналарда жатады. Грамматикалық мағ ына сө здерге немесе сө здердін белгілі топтарына ғ ана тә н, дерексіздігі ә лсіз лексикалык мағ ыналардан ө згеше. Грамматикалық мағ ыналар жү йесі болмыстағ ы заггар мен қ ұ былыстардын жә не олардын ө зара байланыстары мен қ атынастары туралы ұ ғ ымдардың дерексізденуі аркылы қ алыптасады. Мысалы, қ имыл ұ ғ ымы етістіктін жалпы мағ ынасымен бірге неғ ұ рлым шағ ын категориялық мағ ыналарынын (шақ, жақ, етіс) дерексізденуінен туады.^[1] Грамматикалық мағ ына референциялық (синтаксистік емес) жә не Реляциялық (синтаксистік) болып бө лінеді. Референциялық мағ ына тілден тыс болмыстағ ы заттар мен кұ былыстардың касиеттерін білдіреді, мысалы, кө лемдік, мө лшерлік, қ имыл-ә рекеттік сиякты мағ ыналар. Ал реляциялық мағ ына сө з тіркесі мен сө йлем қ ұ рамындағ ы байланысты білдіреді.^[2]