Зат есім сөзжасамы. Синтетикалық тәсіл.

Зат есім - сө зжасамы ө те кү рделі сө з табы. Оның тү рлі себептері бар. Зат есімде сө зжасам тә сілдерінің бә рі қ ызмет етеді жә не бә рі де белсенді қ ызмет атқ арады. Ал ол туынды зат есімдердей қ ұ рамының алуан тү рлі болуына ә сер етеді. Туынды зат есімдердің қ ұ рамының тү рлілігі олардың тү рлі топ қ ұ рауына ә келеді. Туынды^І зат есімдердің ә р тү рінің ө зіндік ерекшелігі бар.

Зат есімнің сө зжасамдык бірліктері де алуан тү рлі, солардың ішінде зат есімнің сө зжасамдық жұ рнақ тары ерекше кө зге тү седі. Зат есім сө зжасамдық жұ рнақ тарғ а ө те бай, олардың мағ ынасы мен қ ұ рамында да ү лкен ерекшелік бар.

Зат есім сө зжасамы тілдің даму тарихында ү немі кызмет етіп келе жатыр, ол жұ мыс ешқ ашан толастамайды, ол қ азір де қ ызмет етуде. Ә рине, ол бірде бә сең, бірде белсенді болуы мү мкін, бірақ ол тоқ тамайды. Ө йткені туынды зат есімдер ө мірдегі жаң алық тармен байланысты. Ө мірде пайда болғ ан жаң а заттар, ұ ғ ымдар, қ ұ былыстарды атау қ ажеттігі туынды зат есімдерді туғ ызады. Ал ө мірдің жаң алық сыз болуы мү мкін емес. Сондық гтан туынды зат есімдердің жасалуы ү немі жалғ аса береді.

Туынды зат есім сө здерге тіліміз ө те бай. Туынды зат есім сө здердің тілден мол орын алатыны зат есімнің шындық ө мірге байланыстылығ ын былай қ ойғ анда, зат есімнің сө зжасамдық ішкі мү мкіншіліктерінің молдығ ына, кү рделігіне байланысты. Зат есім сө зжасамында тілдегі сө зжасамдық тә сілдерінің бә рі белсенді қ ызмет атқ арады. Бү л барлық сө з таптарының сө зжасамына тә н қ ұ былыс емес. Зат есімнің сө зжасамында барлық тә сілдердің белсенді қ ызмет атқ аруы туынды зат есім сө здердің молдығ ына ә сері бары сө зсіз. Сондық тан туынды зат есімдердің ішінде туынды сө здердің барлық тү рлері бар. Синтетикалық тә сіл арқ ылы жасалғ ан туынды тү бірлер, аналитикалық тә сіл арқ ылы жасалган кү рделі сө здердің барлық тү рі, лексика-семантикалық тә сіл арқ ылы жасалғ ан туындылар тілде баршылық.

Туынды зат есім сө здердің тү рлі тә сілдер арқ ылы жасалуына байланысты туынды зат есім сө здердің қ ұ рамы да алуан тү рлі. Туынды зат есім сө здердің қ ұ рамында сө зжасамдық жұ рнақ тар, тү бір сө здердің барлық тү рі, тү рлі қ арым-катыста кездесе береді. Туынды зат есімдердің жасалуында негіз сө з қ ызметін зат есім сө здермен бірге басқ а сө з таптары да атқ ара береді. Яғ ни зат есім сө зжасамы сан есім сө зжасамы сияқ ты ө з ішінде ғ ана тұ йыкталмайды, ол басқ а сө з таптарының сө здерін зат есімге айналдырып, ө з кұ рамын басқ а сө з таптарының сө здерінің негізінде де толық тырып отырады. Бұ л ү рдіске, ә сіресе, сын есім сө здер мен етістіктер белсенді қ атысады.

Зат есімнің синтетикалық тә сіл арқ ылы жасалуына сө зжасамдық жұ рнақ тар арқ ылы жасалу жатады. Зат есімнің сө зжасамдық жұ рнақ тары деп алуан тү рлі сө здерден туынды тү бір зат атауын жасайтын жұ рнақ тар аталады. Мысалы, тың шы, қ ызметкер, арбакеш, сыпырғ ыш, қ уаныш, елеуіш, жақ сылык,

ү лкендік, ондық, жү здік т.б. Мұ ндай жұ рнақ тар зат есімнен (тың қ ызмет, арба) туынды зат есім жасағ ан, етістіктен (сыпыр, қ уан, еле) туынды зат есім, сын есімнен (жақ сы, ү лкен) туынды зат есім сан есімнен (он, жү з) туынды тү бір зат есім жасағ ан. Бұ л туынды тү бір зат есім сө здер жұ рнақ арқ ылы жасалғ андық тан олар синтетикалык тә сіл арқ ылы жасалғ ан туынды зат есім сө здер болып саналады. Ал олардың негіз сө здері есім сө здер жә не етістіктерден болып тұ р. Осымен байланысты жұ рнақ тар есім сө здерден зат есім жасайтын жұ рнақ тар жә не етістіктерден зат есім жасайтын жұ рнақ тар болып бө лінеді. Туынды тү бір зат есімдердің жасалуына зат есім, сын есім, сан есім, етістік сө здер негіз болады. Осы сө з таптарының сө здерінің негіз болуы арқ ылы жасалғ ан туынды тубір зат есім сө здер туынды тұ бір сө здер болып саналады.

Туынды тү бір зат есім сө здерді жасайтын тілде 110 шамалы жұ рнақ бар. Олар қ ұ рамы, мағ ынасы, кызметі жағ ынан алуан тү рлі.

Жалаң жұ рнақ тар деп қ ұ рамы бө лшектеуге келмейтін жұ рнақ тар аталады. Мысалы, -шы, -ші, -кер, -гер, тыр, -тір, -ыр, -ес, -ық, -ша, -сын сияқ ты т.б. жұ рнақ тар бір морфемадан тұ рады, сондық тан олардың қ ұ рамы бө лінбейді. Туынды зат есім атаулар жасайтын мұ ндай жұ рнақ тар зат есім сө зжасамында негізгі орын алады. Олар арқ ылы кө птеген туынды тү бір зат есім сө здер жасалғ ан. Мысалы, орындық, қ аламгер, мұ здақ, арбакеш, суат, шатқ ал, келіншек, тү бір, сусын, дің гек, қ ұ лқ ын, жең гетай, ойыншық, тілмар, қ ырқ а, ойпат, тө скей, мындық, бестік, тө рткіл, қ уырдақ, ө сім, бө ген, толқ ын, киіт, терме, бұ рғ ы, қ оныс, орақ, гуіл.

Қ ұ ранды жұ рнақ тар деп қ ұ рамы ең кемі екі морфемадан тұ ратын жұ рнақ тар аталады. Мысалы, -шылық, -шілік, -қ ыншақ, -ынды, -палық, -малық, -мшы, -нда жұ рнақ тарының қ ұ рамы екі морфемадан тұ рады ягғ ни олар бұ рын екі жұ рнақ болғ ан. Кейін тілдің дамуында олар кірігіп, бірінсіз бірі қ олданылмайтын дә режеге жеткен. Мысалы, адамшылық деген туынды адам негізі жә не -шылық жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан, ө йткені тілде адамшы деген сө з жоқ. Сондық тан мұ ндай қ олданыста ол қ ұ ранды жұ рнақ болады. Ал егіншілік деген туынды егінші деген сө зден жасалғ ан, сондық тан мұ нда —ші жә не —лік деген жалаң жұ рнақ тар қ олданылғ ан.

Туынды зат есім жасайтын жұ рнақ тардың мағ ыналық қ ұ рамы да ә ртү рлі. Бірсыпыра жұ рнақ тар тү рлі мағ ыналы туынды зат атауларын жасайды. Мә селен, -лық, -лік, -дық, -тік, -тық, -тік жұ рнағ ы тү рлі сө з табының тү бірлерінен тү рлі мағ ыналы туынды тү бір зат есім сө здер жасайды. Ол тек зат есім сө здердің ө зінен тү рлі мағ ыналы туынды сө здер жасайды. Мысалы, молдалық, шабындық, патшалық, қ алың дық, жиендік, апталық, қ олтық, қ астық, оттық сияқ ты туынды тү бірлердің мағ ыналары ә ртү рлі. Зат есімнің сө зжасамдық жұ рнақ тарының ішінде мұ ндай кө п мағ ыналы жұ рнақ тар бірсыпыра: -ым, ім, м; -дақ, -тақ -шық, -мыс, -міс; -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; -мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек; -ық, -ік, -қ, -к, -ақ, -ек. -ым, -ім жұ рнағ ы математикалық херминді білдіреді: бө лім, алым; заттық ұ ғ ымды білдіреді: білім, ө лім, ө сім, ө нім, тыйым; мө лшер мә нді білдіреді: шақ ырым, тұ там; тамақ қ а катысты ұ ғ ымды білдіреді: жем; тілдік термин жасайды: сө йлем; мекен мә нді білдіреді: жайылым, бө лім; дерексіз заттық ү ғ ымды білдіреді: мейірім, қ айырым.

Осымен байланысты зат есімнің сө зжасамдық жұ рнақ тары ө німді жә не ө німсіз жұ рнақ болып бө лінеді.

Ө німді жұ рнақ тар деп тілге талай туынды зат атауын берген, қ азір де сө зжасамдық қ ызметін жоғ алтпағ ан жұ рнақ тар аталады. Зат есімнің сө зжасамдық жұ рнақ тарының басым кө пшілігі ө німді жұ рнақ тарғ а жатады. Олардан мыналарды атауғ а болады: -лық, -лік: шоқ тық, ауыздық, тө стік т.б. -шы, -ші: диқ аншы, аспазшы, суретші, оқ ушы т.б. -шылық, -шілік: бейбітшілік, ә кімшілік, шаруашылық т.б. -шық, -шік: бү ршік, қ ылшық, кіршік, ойыншық, талшық т.б. -ым, -ім: бө лім, білім, ө лім, ө нім, ө сім, мейірім т.б. -хана: шайхана, асхана, емхана, перзентхана, дә ріхана т.б. -гер, -кер: жауынгер, қ ұ ныкер, жү лдегер, айыпкер, бапкер т.б. -ын, -ан: боран, бө ген, толқ ын, ағ ын, жиын, тү йін т.б. -у: тұ сау, сайлау, қ ыстау, сү рау, жоқ тау, тіреу, нұ сқ ау т.б. -ма, -ме: кіріспе, кө шірме, басқ арма, жү ктеме, тапсырма т.б. -ғ ыш, -гіш: ө шіргіш, тың айтқ ыш, ескерткіш, отырғ ыш т.б. -ғ ы, -гі: бү рғ ы, ашытқ ы, шалғ ы, қ ондырғ ы, кү лкі, соқ қ ы т.б. -ыс, -іс: батыс, шығ ыс, егіс, алғ ыс, жыртыс, жең іс т.б. -ық, -ік: бұ йрық, жинақ, жасақ, жатақ, кү рек, тө сек т.б. -ынды, -інді: қ орытынды, ү йінді, ерітінді т.б. -ыш, -іш: желпуіш, ө лшеуіш, қ озғ ауыш, кдбылдауыш т.б.

Ө німді жұ рнақ тардың ішіндегі ең ө німділері берілді, оларды тү гел беру мү мкін емес.

Ө німсіз жү рнақ тар да бірсыпыра, олардың біразы ғ ана келтіріледі.

-гек: дің гек; -деу: белдеу; -шын: кұ лақ шын; -кір: тү пкір;

-арт: мұ зарт; -қ ат: жарақ ат; -пек: пішпек; -лғ ы: жоралғ ы. Аталғ ан ө німді жұ рнақ тар мен ө німсіз жұ рнақ арасындағ ы онғ а дейін туынды тү бір зат есім сө з жасағ ан, оннан жоғ ары туынды тү бір зат есім сө з жасағ ан жұ рнақ тар да бар. Туынды зат атауларын жасауғ а жұ рнақ пен қ атар негіз сө з де қ атысады. Туынды зат атауларына тү рлі сө з табының сө здері негіз болады, олар: зат есім, сын есім, сан есім, еліктеуіш сө здер, етістік. Олардың жұ рнақ тарында да айырма бар. Ол айырма есім сө здер мен етістік арасындағ ы жұ рнақ тарда анық байкалады. Сондық тан оларды бө ліп қ арастырғ ан дұ рыс. Олар: 1) есім сө здерден зат атауын жасайтын жұ рнақ тар; 2) етістіктен зат атауын жасайтын жұ рнақ тар.

Есім сө здерден туынды зат есім сө здер жасайтын жұ рнақ тар аз емес, олардың жалпы саны жетпіс бестей болып қ алады. Олардың мағ ынасында екі тү рлі ү лкен ерекшелік бар. Бір топ жұ рнақ тар есім сө здің лексикалық мағ ынасын ө згертеді, енді біреуі сө здің лексикалық мағ ынасын сақ тап, оғ ан тү рлі ү стеме мағ ына қ осады.

Осымен байланысты есім сө здерден туынды зат есім сө здер жасайтын жұ рнақ тар сө з мағ ынасын ө згертетін жү рнақ тар жә не сө з мағ ынасын тү рлендіретін жұ рнақ тар болып бө лінеді.