Инклюзивті білім берудің идеологиясы

Қ азіргі қ оғ ам толық қ анды деп есептелмейді, егер қ андай да бір адамдар тобына қ атысты дискриминациялау бар болса. Мысалы, А.Д.Уорд бойынша, «кез-келген, ә ділеттілікке жә не адам қ ұ қ ық тарын сақ тауда халық аралық ережелерге ұ мтылатын мемлекет, барлық балаларғ а қ ажеттіліктері мен қ абілеттеріне сай, білім беруде заң дарды басшылық қ а алуы керек. Ерекше қ ажеттіліктері бар балаларғ а қ атысты, мұ ндай мемлекет оларғ а жас ерекшеліктеріне сай білім алу мү мкіндігін іске асыру міндетті. Инклюзивті білім беру тұ рақ ты даму, қ оғ амдағ ы қ алыптылық, кү рделеніп келетін қ оғ амда адамның ә леуметтенуінің негізі болуы тиіс. Адамдардың ә леуметтену мен бейімделу мү мкіндіктері ө мірлік жағ дайлар мен жеке тұ лғ алық қ асиеттерге тә уелді емес, олар білім беру жү йесімен тығ ыз байланысты. Білім беру сө зінің мағ ынасын кең інен қ арастыратын болсақ – ол адамның пайда болуы, оның ө мірінің ерекшеліктері, ө мірлік тә жірибені жинақ тауы, ал мұ ның барлығ ы нақ ты ә леуметтік–экономикалық жағ дайларда индивидуалды–жекетұ лғ алық капиталдың ө суіне қ ажет болады. Инклюзивті білім берудің терең дігі, жылдамдығ ы жә не материалдық тұ рғ ыдан аса ү лкен салымдарды қ ажет етпейтіндігі, оның саяси, ә леуметтік-экономикалық, мә дени мә селелерді нә тижелі шешуге ә сер ететін аймақ тардың бірі болуын анық тайды. Ә лемде ө зінің экономикалық жә не мә дени прогресімен инклюзивті білім беруге міндетті емес бір де бір мемлекет жоқ. Инклюзивті білім беру ә р балағ а оның мектепте оқ у кө рсеткіштеріне сә йкес немесе сә йкес еместігіне қ арамастан, білім алуғ а қ ұ қ ық береді. Балалар ұ жымда ө зара байланысқ а тү сіп, қ арым-қ атынас ережелерін мең гереді, педагогпен бірге шығ армашылық тұ рғ ыдан білім алу мә селелерін шешуге ү йренеді. Сенімділікпен айтуғ а болатыны, инклюзивті білім беру барлық балалардың жекетұ лғ алық мү мкіндіктерін кең ейтеді, адамгершілік, толеранттылық, кө мекке келу қ асиеттерін қ алыптастыруғ а, дамытуғ а жағ дай жасайды.

Мү мкіндігі шектеулі балалар ү шін инклюзивті білім берудің жағ ымды кө рсеткіштері анық:

- инклюзивті ортадағ ы мү мкіндігі шектеулі балалар, арнайы мектепте оқ итындармен салыстырғ анда, ө здерінің қ алыпты дең гейдегі қ ұ рбыларымен ә леуметтік ө зара байланысқ а тү суде жоғ ары дең гейді кө рсетеді.

- Инклюзивті ортада мү мкіндігі шектеулі балалар кү рделі бағ дарламалар бойынша оқ иды, нә тижесі – дағ дылар мен академиялық жетістіктердің жақ саруы. Ә рине, арнайы мектепке қ арағ анда жалпығ а білім беру бағ дарламалары жоғ ары ә рі кү рделі білім дең гейін талап етеді. Яғ ни, мү мкіндігі шектеулі балалар инклюзивті мектепте академиялық міндеттерді шешуге кө бірек уақ ыт жұ мсайды, жә не де, салыстырмалы дең гейде жоғ ары академиялық нә тижелерді кө рсетеді.

- Мү мкіндігі шектеулі балаларды ә леуметтік қ абылдау, инклюзивті сыныптарда кіші топтарғ а бө ліп оқ ытуғ а байланысты, нә тижелі қ алыптасады. Балалар кіші топтарда педагогтың тапсырмасын орындау барысында кейбіреулерінің даму ерекшеліктері бар екендігін ұ мытады. Біртіндеп, қ алыпты дең гейдегі балалар ө здерінің мү мкіндігі шектеулі балалармен ұ қ састық тары кө п екендігін тү сінеді.

- Инклюзивті сыныптарда қ алыпты дең гейдегі балалар мү мкіндігі шектеулі балалармен дос болады.

- Инклюзивті білім беру дамуында ерекшеліктері бар балалардың жалпы білімдерінің қ алыптасуына ә сер етеді.

- Инклюзивті сыныпта оқ ығ ан балалар ү лкейгенде де даму ерекшеліктері бар адамдармен араласады.

- Инклюзивті мектеп тү лектерінің айлық тары орта есеппен, арнайы мектепте оқ ығ андармен салыстырғ анда, ү ш есе кө п, ал оларды материалдық қ олдау қ оғ амғ а 2 есе арзан тү седі.

- Қ алыпты дең гейдегі балалар (тіпті дарынды, қ абілеттері жоғ ары балалар) білім берудегі инклюзивті бағ ытта бірқ атар жаң аша қ арастырылғ ан жұ мыс тү рлеріне қ атысады: жақ сартылғ ан білім беру сапасы мен педагогикалық іс-ә рекетте қ олданылатын тү рлі технологиялар мен ә діс-тә сілдердің пайдалануы.

- Мү мкіндігі шектеулі кейбір балаларды оқ ытуда жаң а білім беру технологиялары қ ажет: мысалы, мү мкіндігі шектеулі балаларды оқ ытуда мә ліметтік технологиялар ө те қ ажет. Мұ ндай технологияларды оқ ыту процесінде қ олдану басқ а балаларғ а да пайдалы.

- Инклюзивті білім беру жағ дайында материалдық ресурстар мен материалдық қ амтудың арттырылуы қ алыпты дең гейдегі де жә не дарынды да балаларғ а да пайдалы. «Арнайы бағ дарламаларғ а» бө лінген қ аржылар тек мү мкіндігі шектеулі балаларды ғ ана емес, олардың қ алыпты дең гейдегі қ ұ рдастарына да қ олдануғ а жұ мсалуы мү мкін.

- Қ аржылай кө мекті тү рлі бағ ыттарда пайдалануғ а болады: мысалы, сыныптан тыс белсенділікті ұ йымдастыруда, сыныпты қ осымша оқ ыту техникалық қ ұ ралдармен жабдық тауда, ал мұ ның барлығ ын тек мү мкіндігі шектеулі балалар ғ ана емес, барлық балалар пайдалана алады.

- Инклюзивті оқ ытудың тағ ы бір жағ ымды жағ ы – сыныппен қ осымша педагогикалық мамандардың жұ мыс жү ргізуі.

- Жиі қ осымша қ аржыландыру мү мкіндігі шектеулі балаларды психологиялық -педагогикалық қ олдауғ а, арнайы педагог (дефектолог), логопед-мұ ғ алімдер, психолог жә не басқ а да мамандардың жұ мыс жү ргізуіне бө лінеді.

- Қ алыпты дең гейлі немесе дарынды оқ ушылардың мү мкіндігі шектеулі балалардың оқ ыту процесіне қ осылуында ө зіндік бағ алауы жоғ арылап, академиялық дағ дыларды мең геру сапасы артады.

- Бұ л балалардың «Мен - концепциясы», ө зіндік ұ станымдары, ә леуметтік білімдері мен іс-ә рекеттері анық болып қ алыптасады. Маң ыздысы, оқ у процесінде мү мкіндігі шектеулі балаларғ а кө мек кө рсететін қ алыпты дең гейлі балалардың академиялық кө рсеткіштері, олардың инклюзивті процеске қ атыспайтын қ ұ рдастарымен салытырғ анда, ә лдеқ айда жоғ ары болады.

- Инклюзивті сыныпта оқ у барысында қ алыпты дең гейлі немесе дарынды балалардың Брайль тілін немесе ым-ишара тілін мең геруге мү мкіндіктері бар.

- Инклюзивті сыныпта оқ итын қ алыпты дең гейлі немесе дарынды балалар ө здерінің мү мкіндігі шектеулі қ ұ рдастарын сыйлауғ а, олардың психофизикалық дамуындағ ы бұ зылыстардың тү пкі мә нін тү сінуге ү йренеді.

Инклюзивті білім беруге қ арсы дә лелдер де бар: мұ ндай жағ дайда мү мкіндігі шектеулі балалардың білімділік дең гейі тө мендейді, немесе инклюзивті мекеменің оқ у процесіндегі бірқ атар ә леуметтік, тұ лғ ааралық қ иындық тар шешімін таба аламайды деген ой-пікірлер. Бұ л дә лелдер орынсыз. Инклюзивті білім беруң негізінде кез-келген балалар дискриминациясын болдырмау жә не барлық адамдардың қ ұ қ ық тарының тең дігін қ амту, сонымен бірге ерекше қ ажеттіліктері бар балаларғ а жағ дай жасау идеологиясы жатыр.

Шетелде инклюзивті білім беру идеологиясының негізінде қ алыптандыру концепциясы жатыр (Нирье), яғ ни, мү мкіндігі шектеулі адамдардың ө мірі мен тұ рмысы олар тұ ратын қ оғ амның жағ дайына, ерекшеліктеріне ұ қ сас болуы керек. Балаларғ а қ атысты бұ л келесі жағ дайлармен анық талады:

- мү мкіндігі шектеулі балалардың барлығ ына тә н қ ажеттіліктері бар, олардың ең маң ыздысы – оның дамуын жылдамдататын махабатты қ ажет етуі.

- Баланың ө мір сү руі қ алыпты адамдардың ө міріне максималды жақ ын болуы керек.

- Барлық балалар оқ и алады, яғ ни, даму бұ зылысы қ андай ауыр болса да, оларғ а білім алуғ а мү мкіндік берілуі тиіс.

- Білім беру саласының инклюзивті ұ йымдарында оқ у барысында балалар адамның қ ұ қ ық тары жайлы білімдер алады (ә рине бұ л жұ мыс арнайы жү ргізілмейді), ал бұ л жағ дай дискриминацияны болдырмауғ а жағ дай жасайды. Бірігіп оқ уда бала ө зінің басқ алармен қ абылданғ анын сезініп, оның қ абілеттері мен қ ажеттіліктерінің ескеріліп, бағ алануына жете алады.

- Интеграциялану процесінің нә тижелілігі мү мкіндігі шектеулі балалар мен қ оғ амның жұ мсайтын кү штеріне байланысты.

Ө зара байланыста толеранттылық келесідей қ абілеттерде кө рініс табады:

- қ оршағ ан адамдардың индивидуалдылығ ын, ө зін-ө зі таныту мен ө мір сү ру тә сілдерінің тү рлілігін қ абылдау;

- жеке тұ лғ аны сынаусыз қ абылдай алу, басқ аның кө зқ арасын, сенімдерін, ұ станымдарын сыйлай білу;

- қ арым-қ атынаста басқ аның кемшіліктері мен қ ателіктерін кешіріп, тіл табыса алу;

- адамдардың уайымдары мен жағ ымды жә не жағ ымсыз кү йлерінің тү рлілігін тү сіне алу;

- кү рделі ө мірлік жағ дайларда басқ а адамғ а кө мек ә рі қ олдау кө рсете білу.

Тү сіну мен ө мір сү ру тә сілдерінің тү рлілігін қ абылдау, физикалық, психологиялық, ә леуметтік жә не басқ а да ерекшеліктерді сыйлау, келісімге келуге ұ мтылу негізінде қ ұ рылғ ан толерантты ө зара байланыс мү мкіндігі шектеулі тұ лғ алардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ауғ а, олардың қ оғ амғ а интеграциялануын іске асыруғ а жағ дай жасайды.

Инклюзивті білім берудің теориялық негізі деп ә леуметтік ү йрету психологиялық теорияларын санауғ а болады (А.Бандура, Р.Сирс, К.Халл В.Скиннер, У.Бронфенбреннер, жә не т.б.). Отандық ғ алымдар батыстық интеграциялау модельдерін сипаттайтын ә леуметтік ү йрету теорияларына қ арсы іс-ә рекеттік бағ ытқ а негізделеді. Бұ л бағ ыттың мағ ынасы - мү мкіндігі шектеулі балаларды нақ ты мақ сатқ а жетуге бағ ытталғ ан біріккен іс-ә рекеттерді орындау барысында қ ұ рдастарының ортасына (ойын немес оқ у, қ арым-қ атынас немесе танымдық іс-ә рекеттер) қ осумен анық талады. Ойын немесе оқ у кең істігінде тү рлі психофизикалық дең гейлі балалардың іс-ә рекетінің мақ саттары мен себептері ә ртү рлі болуы мү мкін. Жас ерекшелігіне сай негізгі іс-ә рекет тү ріне бағ ытталу, жоғ ары психикалық қ ызметтері қ алыптасуындағ ы сезімталдық кезең дерін ескеру, балаларғ а тә н іс-ә рекет тү рлерінің уақ ытылы қ алыптасуы мен жасерекшелік психикалық жаң а қ ұ рылымдар арасындағ ы байланыстарды тү сіну - арнайы дайындалғ ан маманғ а мү мкіндігі шектеулі балаларды мақ сатты оқ ыту мен тә рбиелеуді іске асыруғ а мү мкіндік береді. Сонымен, егер батыс теоретиктері бір қ ызметтің қ алыптасып, басқ асының дамуы іске асырылмауы жағ дайындағ ы «іс-ә рекеттің жетілуі» жайлы айтса, отандық мектептің ө кілдері қ алыптастырушы мү мкіндігі шамамен шексіз баланың жеке тұ лғ асының дамуына байланысты жү йелі, іс-ә рекеттік бағ ытқ а сү йенеді.

Инклюзивті білім беру жағ дайындағ ы адам мен қ оғ амның (ө зінің немесе басқ аның) тіпті жағ ымсыз тә жірибесі де талданып, қ абылданғ ан жағ дайда ө мірлік іс-ә рекет процестерін тұ рақ тандыратын шектеу бола алады. Бұ л мә селе бойынша тү рлі мемлекеттердің психологиялық -педагогикалық жә не нормативтік-қ ұ қ ық тық ә дебиеттерінде ә ртү рлі терминдер қ олданылады. «Интеграция» мен «Инклюзивті білім беру» терминдерін жиі алмастырып қ олданады, ө йткені мұ ғ алімдердің кө пшілігі оларды синонимдер деп тү сінеді. Кейбір мұ ғ алімдер интеграциялау бағ дарламаларын инклюзивті деп қ арастырады, ал басқ алары инклюзивті бағ ыттағ ы жұ мыстарын интеграциялау деп анық тайды. Бірақ, бұ л терминдер арасындағ ы айырмашылық ө те маң ызды. Ең басты айырмашылық - интеграцияның «сыртқ ы» кө здерінің болуында. Интеграциялау бағ дарламаларының басты мақ саты - тү рлі мү мкіндіктері бар балаларды қ алыптасып қ алғ ан мектеп ө мірі мен мектеп қ ұ рылымына енгізу. Яғ ни, интеграциялау бағ дарламаларының мақ саты - дамығ ан оқ у моделіне қ осылуда «қ алыптандыру» немесе кө мек беру. Барлық балалардың жалпығ а білім беру жү йесінің бө лігі деп қ арастырылуы инклюзивті білім берудің интеграцияланудан айырмашылығ ы. Сонымен, мү мкіндігі шектеулі балаларды арнайы бейімдеудің қ ажеті жоқ, ө йткені олар бастапқ ы кезең нен мектеп жү йесінің бө лігі болып табылады. Инклюзивті білім берудің мақ саттарының бірі - келешекте барлық мектептердің мү мкіндігі шектеулі балаларды қ абылдауғ а дайын болуы. Ал бұ л жағ дай мектептің қ ұ рылымы мен жұ мысына ғ ана ө згерістер енгізбейді, сонымен бірге ө з жұ мыстарын нақ ты топқ а жататын балаларды оқ ыту деп қ арастыратын жалпы жә не арнайы білім беретін мекемелер мұ ғ алімдерінің кө зқ арастарын да ә сер етеді. Кө птеген мектептер ө з іс-ә рекеттерінің басты бағ ыты ретінде бала мен оның қ ажеттіліктерін санайды, ал мұ ғ алімдер балалардың қ ажеттіліктеріне сай болуы керек. Инклюзивті білім беруде адамдардың бойындағ ы тү рлілік пен ерекшеліктер «қ алыптылық» деп тү сіндіріледі.

«Инклюзивті білім беру» терминін анық тауда маң ызды халық аралық қ ұ жаттарда ұ сынылғ ан анық тамалар талданғ ан: БҰ Ұ мү гедектердің тең мү мкіндіктеріне байланысты Стандартты ережелер, баланың қ ұ қ ытары туралы Конвенция, мү гедектерге қ атысты іс-ә рекеттердің ә лемдік бағ дарламасы жә не де отандық қ ұ жаттар. Инклюзивті білім беруді бірдей қ абылдау ү шін Саламанка декларациясында жә не білім беруде ерекше қ ажеттіліктері бар балаларды оқ ытуғ а байланысты іс-ә рекеттер бағ дарламасында берілген анық тамағ а сү йенген дұ рыс.

Инклюзивті оқ ыту – балалардың мекен-жайы бойынша оқ у қ ұ қ ығ ы мен білім алуғ а негіз қ алаушы қ ұ қ ық тарын қ амту принципіне сү йенетін жалпығ а білім беретін мекеме жағ дайындағ ы білім беру қ ызметтерінің жү йесі. Сапалы білім беруге қ ол жеткізу мақ сатымен жалпығ а білім беру ұ йымдары оқ у бағ дарламалары мен жоспарларын, оқ ыту тү рлері мен ә дістерін бейімдеп, қ алыптасқ ан ресурстарды пайдаланып, қ оғ аммен байланыста мү мкіндігі шектеулі балаларғ а білім беруде жеке білім беру қ ажеттіліктері мен тү рлі оқ ыту тә сілдерін қ олдану керек.

ЮНЕСКО инклюзивті білім беруді мектепке барудан бас тарту немесе мектепке қ абылданбауды қ ысқ арту арқ ылы білім алу, мә дениет пен ұ жым ө міріне қ атысуды арттыру арқ ылы барлық білім алушылардың тү рлі қ ажеттіліктеріне назар аудару, кө мек беру процесі деп анық тайды. «Білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар балаларды ерте жастан оқ ыту мә селелері жө нінде Халық аралық кең естер» атты қ ұ жатта интеграция - балаларды білім беру кең істігіне ү здіксіз енгізуге бағ ытталғ ан шаралар, деп анық талады. Инклюзивті білім беру – барлық балалардың барлық бағ дарламаларғ а қ атысуғ а мү мкіндік беретін саясат пен процесс. Бағ ыттардағ ы айырмашылық тар арқ ылы келесі дә лелді мойындауымыз тиіс: адамдардың индивидуалды қ ажеттіліктерін ескеріп, оларғ а, бейімделуі ү шін, біз қ оғ амды ө згертеміз, бірақ керісінше емес.

Интеграциялық білім беру - мү мкіндігі шектеулі баланы қ ұ рдастарының ұ жымында оқ ыту: инклюзивті – inclusive – қ осылғ ан, біріктірілген, inclusion – қ осу, біріктіру; инклюзивті білім беру – барлық балаларды жалпығ а білім беру процесіне толық қ осуғ а, балалардың жасына, жынысына, діні мен этникалық ұ станымдарына, даму тежелуіне қ арамастан, отбасының белсенді қ атысуы мен баланың жеке қ ажеттіліктерін ә леуметтік жә не тү зету–педагогикалық қ олдау кө рсетуге бағ ытталғ ан мемлекеттік саясат.

Мү мкіндігі шектеулі балаларды жалпығ а білім беру кең істігіне жай ғ ана физикалық қ осу инклюзивті білім беру болып табылмайды. Қ Р-ң инклюзивті білім беру концепциясы білім беру мекемесінің тү рі мен мү мкіндіктеріне байланысты интеграциялаудың ә р тү рлі модельдері мен тү рлерін қ олдануды қ арастырады. Бұ л жағ дай тү рлі топтардағ ы балаларды біріктіріп оқ ытудың жағ ымды жақ тарын іске асыруғ а жол ашады. Инклюзивті бағ ыттың интегративтіден айырмашылығ ы - инклюзивті білім беруде жалпығ а білім беру мектептерінде мү мкіндігі шектеулі балалар мен олардың ата-аналарына қ арым-қ атынас ө згереді. Білім беру идеологиясы оқ у процесі мен білім берудің тә рбиелік мә нін кү шейтіп, ізгілендіру бағ ытында ө згереді.

Интеграциялық оқ ытудың бірнеше тү рлері мен қ алыптары бар.

Толық интеграция – қ андай да бұ зылыс тү рі бар балыны қ алыпты дең гейде дамып келе жатқ ан балалармен бірге мектепке дейінгі топтарда, сыныптарда оқ ыту. Толық интеграция психофизикалық жә не тілдік дамуы жасерекшелік дең гейіне сә йкес немесе жақ ын, жә не де балалардың қ алыпты қ ұ рбыларымен бірге оқ уғ а психологиялық тұ рғ ыдан дайын жағ дайында іске асырылуы мү мкін.

Тұ рақ ты, бірақ толық емес интеграция – мү мкіндігі шектеулі мектеп жасына дейінгі балалар мен оқ ушыларғ а да пайдалы бола алады. Ол, психофизикалық дамуы жасерекшелік дең гейі қ алыптыдан сә л тө мен, жү йелі жә не тү зету кө мегін қ ажет ететін, бірақ бірқ атар пә ндер аймағ ында қ алыпты дамығ ан қ ұ рбыларымен бірге оқ и алатын, олармен сыныптан тыс уақ ыттың кө п мө лшерін ө ткізетін балалар ү шін нә тижелі болады.

«Жартылай» интеграция – қ алыпты дамудағ ы қ ұ рбыларымен қ ажетті іскерліктер мен дағ дылардың аз ғ ана мө лшерін мең гере алатын, сыныптан тыс уақ ыттың аз ғ ана мө лшерін балалармен ө ткізе алатын балалармен нә тижелі жү ргізіледі.

Тұ рақ ты, толық емес интеграцияның маң ыздылығ ы мү мкіндігі шектеулі балалардың қ алыпты дең гейдегі қ ұ рбыларымен қ арым-қ атынасын кең ейтумен анық талады. Жартылай интеграция қ алыпты жә не арнайы топтары бар аралас типті мектепке дейінгі мекемелерде, сонымен қ атар даму ауытқ ушылық тары бар балаларғ а ашылғ ан арнайы сыныптары бар жалпығ а білім беру мектептерінде жү ргізіле алады.

Уақ ытша интеграцияда арнайы топтың немесе сыныптың тә рбиеленушілері жеткен жетістік дең гейлеріне қ арамастан қ алыпты дең гейде дамитын қ ұ рбыларымен айына 2 реттен кем емес тә рбиелік мә нді іс-шараларды бірге ө ткізуге кездеседі.

Уақ ытша интеграцияның мағ ыналылығ ы мү мкіндігі шектеулі балаларғ а қ алыпты дең гейлі қ ұ рбыларымен қ арым-қ атынасқ а тү судің алғ ашқ ы тә жірибесін мең геруге жағ дай жасаумен анық талады.

Эпизодтық интеграция моделі - мү мкіндігі шектеулі балалармен қ алыпты дең гейлі балаларды біріктіріп оқ ыту мен тә рбиелеу жұ мысын жү йелі жү ргізуге жағ дайы жасалмағ ан арнайы мектепке дейінгі жә не мектеп ұ йымдарына арналғ ан. Эпизодтық интеграцияның мағ ынасы болып анық кү рделі даму бұ зылыстары бар балалардың қ ұ рдастарымен аз ғ ана мө лшерде болса да ө зара байланысқ а тү суін ұ йымдастыру, мү мкіндігі шектеулі балалар оқ ытылатын арнайы (тү зету) мекеме жағ дайында қ алыптасатын ә леуметтік қ арым-қ атынастағ ы объективті шектеулерден асу табылады. Сонымен бірге, бұ л жағ дайды инклюзивті білім беру деп атауғ а болмайды.

Сонымен, интеграция модельдерін қ арастыру арқ ылы мү мкіндігі шектеулі балаларды интеграциялық оқ ытудың тү рлері анық талады:

1) аралас тү рлі интеграциялық оқ ыту – даму бұ зылысы бар оқ ушы қ алыпты дең гейлі қ ұ рбыларымен бір сыныпта оқ иды, жә не де дефектолог–мұ ғ алімнің, логопедтің, психологтың жү йелендірілген кө мегін алады.

2) Жартылай – даму бұ зылыстары бар оқ ушылар қ алыпты дең гейлі қ ұ рбыларымен қ атар білім беру бағ дарламасын мең гере алмайды; бұ л жағ дайда олар жарты кү нді арнайы сыныпта, басқ а жыртысын қ алыпты сыныпта ө ткізеді.

3) Уақ ытша – арнайы сыныптарда оқ итын балалар қ алыпты сыныптардағ ы оқ ушылармен айына 2 реттен кем емес бірге серуендеуде, мерекелерде, жарыстарда, тә рбиелік мә нді іс-шаралар ө ткізуде кездеседі.

4) Толық тү рдегі интеграциялық оқ ыту – даму бұ зылыстары бар 1-2 бала балабақ шаның қ алыпты топтарына немесе сыныптарғ а қ осылады (тілдік бұ зылыстары бар балалар, нашар кө ретіндер немесе кохлеарлы имплантанттары бар балалар); бұ л балалар психофизикалық, тілдік даму дең гейлері бойынша жасерекшелік кө рсеткіштеріне сай жә не де қ алыпты дең гейлі қ ұ рдастарымен бірге оқ уғ а психологиялық тұ рғ ыдан дайын; тү зету кө мегімен олар оқ ытылатын орындарында қ амтылады.

Интеграция процесінің нә тижелілігіне сырттай жә не іштей жағ дайлар ә сер етеді. Даму мү мкіндігі шектеулі балалардың нә тижелі интеграциялануын қ амтитын сырттай жағ дайларғ а жатқ ызылады:

- бұ зылыстарды ерте анық тау (ө мірінің бірінші жылдарында жә не ө мірінің бірінші айларынан бастап тү зету жұ мыстарын жү ргізу);

- ата-аналардың баланы денсаулығ ы қ алыпты балалармен оқ ытуғ а ұ мтылысы жә не біріккен оқ у процесінде балағ а кө мек кө рсетуге дайындығ ы;

- интеграция процесіне қ осылғ ан балағ а нә тижелі, мамандырылғ ан тү зету кө мегін кө рсету мен қ амту.

Интеграция процесінің нә тижелілігіне ә сер ететін ішкі жағ дайлар:

- баланың психофизикалық даму дең гейі (оның дамуы қ алыптығ а жақ ын болуы біріктіріп оқ ытудың нә тижелілігін арттыруғ а мү мкіндік береді);

- баланың қ алыпты дең гейде дамып келе жатқ ан балалар ү шін жалпығ а білім беру стандартында кө рсетілген уақ ытта білімдерді мең гере алуы;

- дамуында ауытқ ушылығ ы бар баланың интеграциялық оқ уғ а жә не т.б. психологиялық тұ рғ ыдан дайын болуы.

Тә жірибеге инклюзивті білім беруді енгізуде, білім беру мекемесінің

тү рі мен мү мкіндіктеріне байланысты, интеграцияның ә ртү рлі модельдері мен тү рлерін қ олдануғ а болады. Бұ л жағ дайда психофизикалық дамуларында ә ртү рлі бұ зылыстары бар балаларды біріктіріп оқ ытудың жағ ымды жақ тарын толық іске асыруғ а болады.

Мү мкіндігі шектеулі балаларғ а инклюзивті білім беру аймағ ындағ ы мемлекеттік саясатты іске асырудың негізгі міндеттері:

- жалпы орта жә не жоғ ары типті білім беру ұ йымдарында «интеграциялық

орта» ұ йымдастыру арқ ылы мү мкіндігі шектеулі балалар ү шін ү здіксіз инклюзивті білім беру жү йесін қ ұ ру; мү мкіндігі шектеулі балалардың нә тижелі интеграциялануы ү шін жағ ымды жағ дай жасау (штаттық кестені қ айта қ арау, топта білім алушылардың санын азайту, интеграциялық оқ у процесін материалды-техникалық жабдық тау (арнайы дидактикалық қ ұ рал-жабдық тармен де), оқ у мекемелерінің ғ имараттарында архитектуралық ө згерістер жү ргізу);

- ә леуметтік білім беру интеграциялық технологияларын іске асыратын

білім беру мекемесінің статусын анық тау жә не заң ды тү рде бекіту;

- жалпы білім алуды мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларғ а қ олжетімді етіп

ұ йымдастыруда ғ алымдар мен практиктердің, мемлекеттік, қ оғ амдық ұ йымдардың, коммерциялық қ ұ рылымдар мен бұ қ аралық ақ параттар қ ұ ралдарының тығ ыз ө зара байланыста болуын қ амту; ә леуметтік – мә дени жә не білім беру интеграциясының практиктеріне жағ ымды ә леуметтік қ атынасты қ алыптастыру; интеграциялық білім беру жағ дайында жұ мыс жү ргізетін педагогтардың квалификациясын жоғ арылатуғ а бағ ытталғ ан білім беру бағ дарламаларын іске асыру.

Қ азақ стан Республикасының инклюзивті білім беруді ә рі қ арай енгізу процесі кешенді болуы тиіс жә не де бұ л процеске мемлекеттік қ ұ рылымдар, ата-аналар ұ жымы, отбасы, білім беру мекемелері, мемлекеттік емес ұ йымдар белсенді қ атысуы қ ажет. Инклюзивті типті білім беру бағ дарламаларын нә тижелі іске асыру ү шін мемлекеттік саясат келесі мақ саттарғ а бағ ытталуы керек:

- жалпы білім алуғ а, мә ліметтік, рекреациондық жә не жалпы

қ оршағ ан ортаның ө мірлік ресурстарына қ ол жеткізуде мү гедектердің конституциялық қ ұ қ ытарын іске асыру;

- мү мкіндігі шектеулі адамдардың ә леуметтік-экономикалық ө зіндік

іс-ә рекет жасауын жоғ арылату;

- барлық дең гейлерде мү гедектерге инклюзивті білім беру процесінде ә леуметтік қ олдау кө рсету жү йесін дамыту; индивидуалды (кең ес беру қ ызметтерін дамыту, мү гедектерге инклюзивті білім беру бағ дарламаларын іске асыруда жедел ә леуметтік кө мек кө рсету); кә сіби кө мек беру жү йесі (ә леуметтік, медициналық, білім беру ұ йымдары мә дениет мекемелері, юристтік қ ызмет кө рсетуді реттеу); мә ліметтік кең істікті кең ейту (мү гедектер мен олардың отбасы мү шелеріне ә леуметтік кө зқ арастың жағ ымсыз ә серін азайту мақ сатымен БАҚ арқ ылы инклюзивті білім беру тә жірибесі жайлы қ оғ амғ а мә лімет беру, азаматтық белсенділік пен қ ұ қ ық тар тең дігін дамыту); заң шығ ару жә не ә леуметтік саясат (заң шығ ару белсенділігі, мү мкіндігі шектеулі тұ лғ аларды білім алуда интеграциялау бағ дарламаларының іске асырылуына, инклюзивті білім беру аймағ ында ә леуметтік саясат шараларының орындалуына мониторинг жү ргізу).

Қ азақ стан Республикасында нормативті-қ ұ қ ық тық қ ұ жаттарда жә не қ оғ амда «инклюзивті білім беру» термині мү мкіндігі шектеулі балаларды жалпығ а білім беру мектептерінде оқ ыту процесін сипаттауда қ олданылады. Яғ ни, инклюзивті білім беруде ә р баланың индивидуалды ерекшеліктерін ескеру (қ абілеттер, даму ерекшеліктері, темперамент типі, жынысы, отбасының мә дениеті жә не т.б.) арқ ылы іске асырылатын, индивидуалды бағ ытқ а негізделген жекетұ лғ алық бағ ытталғ ан оқ ыту ә дістері қ олданылады.

Мү мкіндігі шектеулі балаларғ а инклюзивті білім беру аймағ ындағ ы мемлекеттік саясаттың принциптері:

1. Мү мкіндігі шектеулі балалар мен олардың отбасына кө рсетілетін мемлекеттік кө мек пен қ олдауды, жаң а ә леуметтік қ ызмет кө рсету орындарының қ ұ рылуын, жұ мыс жасайтындарын қ олдауды қ амту мен тұ рақ тандыру принципі.

1. Адам қ ұ қ ық тарын іске асыру принципі. Мү мкіндігі шектеулі балаларды ә леуметтік интеграциялауғ а бағ ытталғ ан мемлекеттік саясат ә р адамның қ ұ ндылығ ын мойындайды.

3. Отбасының ә леуметтік жауапкершілігі принципі. Мемлекеттік саясат ә р отбасының рухани жә не физикалық дамығ ан жеке тұ лғ аны тә рбиелеуде жауапкершілігі мен тә уелсіздігіне негізделеді. Мү гедек адамды дамытуда, оның ө мірлік жолын таң дауда отбасы қ абылдайтын шешімдердің автономдығ ы мен ө зіндік дең гейде іске асырылу принципі де мемлекеттік саясаттың негізін қ ұ райды.

4. Ғ ылымилық принципі. Мү мкіндігі шектеулі балаларды ә леуметтік интеграциялаудың теориялық –ә діснамалық негіздерін, ә леуметтік білім беру интеграциясының бағ дарламалық –ә дістемелік инструментарийін қ ұ ру, интеграцияның нә тижелерін талдау жә не мониторинг жү ргізу, қ абылданатын шешімдердің жә не қ олданылатын технологиялардың нә тижелілігін интеграциялық білім беру мә селесінің маң ызын ғ ылыми талдау мен ғ ылыми тә уелсіз сараптау жү ргізу негізінде бағ алау.

5. Мә ліметтің қ олжетімділігі принципі. Мү гедектерге жалпы орта, арнайы орта, жоғ ары жә не қ осымша білім беру, ә леуметтік тә жірибелердің мә ліметтерін ғ ылыми-ә дістемелік қ ұ ралдармен сыни тұ рғ ыдан талдау, аталғ ан бағ ытта қ оғ амның шығ армашыл белсенді ө кілдерін біріккен іс-ә рекет орындауғ а шақ ыру арқ ылы мү гедектерді қ оғ амғ а қ осу іс-шараларының іске асырылу нә тижелері жайлы мә ліметтердің қ ызығ ушылық танытатындардың барлығ ына қ олжетімді болуы.

6. Мү мкіндігі шектеулі балаларғ а инклюзивті білім беру процесін ұ йымдастыру мен іске асыру технологияларын пайдаланудағ ы жү йелік бағ ыттылық принципі. Мұ нда отбасы мен ә леуметтік (бірінші дең гей), мектепке дейінгі мекемемен (екінші дең гей), мектеп типті жә не қ осымша білім беру мекемелерімен (ү шінші дең гей), арнайы орта жә не жоғ ары оқ у орындарымен, қ осымша кә сіби білім беру мекемелерімен (тө ртінші дең гей), кешенді медициналық -ә леуметтік, психологиялық –педагогикалық жә не қ ұ қ ық тық қ олдау қ ызметтерімен (бесінші дең гей) жұ мыс жү ргізу тә жірибелерін іске асыру қ арастырылады.

7. Қ алыпты тұ лғ ааралық қ арым-қ атынастарғ а мү мкіндігі шектеулі балаларды қ осу нұ сқ аларын анық тау мақ сатымен инклюзивті білім беру тү рлері мен барлық формаларын кешенді іске асыру принципі.

8. Білім беру мекемелерінің кө псалалылық принципі. Бұ л принцип бойынша білім беру мекемелерінде педагогикалық, ә леуметтік–психологиялық, қ ұ қ ық тық жә не медициналық қ ызмет кө рсету орталық тары қ ұ рылуы тиіс.

Инклюзивті білім беруді жоспарлауда оның жалпы концепциясымен бірге нақ ты іс-ә рекеттер жоспарын қ ұ растыру қ ажет:

- инклюзивті білім беруде қ ұ ндылық тар, сенімдер, ұ станымдар мен жетістіктер индикаторларына негізделу керек;

- инклюзивті білім беру нә тижелі болмайды, егер ол тек «ө лі қ ұ рылым» болса.

Инклюзивті білім берудің барлық дең гейлерінде бірқ атар іс-шаралар іске асырылуы тиіс:

- кедергісіз орта жасау ү шін білім беру мекемесінің техникалық қ амтылуы (пандустар, кө тергіштер, арнайы жабдық талғ ан ә жетханалар, емдік дене шынық тыру бө лмелері, психомоторлық тү зету кабинеттері, дефектологтар мен психологтар жү ргізетін логопедиялық жә не тү зету сабақ тарына арналғ ан бө лмелер, медициналық кабинет, спорт залы жә не т.б.);

- жалпығ а білім беру мекемесінде мү мкіндігі шектеулі балалардың бейімделуіне арналғ ан жағ ымды медициналық –психологиялық – педагогикалық орта қ ұ ру;

- инклюзивті білім беру жү йесіне жоғ ары оқ у орындарында мамандарды кә сіби дайындау;

- мү мкіндігі шектеулі білім алушыларғ а бейімделген білім беру бағ дарламаларын жасау;

- ата-аналармен бірге қ ұ растырылғ ан, мү мкіндігі шектеулі білім алушыларғ а арналғ ан жеке сабақ тардың жоспарлары;

- білім беру процесінің нормативті-қ ұ қ ық тық қ ұ жаттармен реттелген қ аржылай жә не юристтік қ амтылуы.

Сонымен, инклюзивті білім беру мә селесі кү рделі талқ ылауды қ ажет етеді, бірақ бастысы - ол шын мә нісінде ә леуметтік мә селе, ө йткені оны шешу барысында кө птеген адамдардың қ ызығ ушылық тары назарғ а алынуы тиіс. Инклюзивті білім берусіз инклюзивті қ оғ ам болуы мү мкін емес; білім алу аймағ ында мү мкіндіктердің тең болмауы, ата-ананың ә леуметтік– экономикалық статусы, қ абілеттері, психофизикалық –экономикалық, тілдік, мә дениеттік, этностық, діни жә не т.б. ерекшеліктері негізінде балаларды сараптау, қ оғ амда тұ рақ сыздық қ а кезігу мен қ орлық кө рсетуге, ә леуметтік қ ақ тығ ыстардың кө бейіп, кү шеюіне соқ тырады. Инклюзивті білім беруді енгізу мә селесін сауатты шешусіз, конституциялық қ ұ қ ық тарды таптау тә жірибелерін, ә леуметтік дискриминациялау жағ дайларын жоюсыз, Қ азақ стан Республикасы дамығ ан мемлекет бола алмайды.