Тақырып Топырақтың су, ауа, жылу қасиеттері және режимдері

Мақ саты: Топырақ тың су, ауа, жылу қ асиеттері мен режимдері оқ ып білу.

Дә ріс сұ рақ тары:

1 Топырақ ылғ алының маң ызы. Топырақ ылғ алының категориялары

2 Топырақ тың су қ асиеттері: су ұ стау қ абілеті, су ө ткіштілігі, су кө теруі

3 Су режимі жә не оның тү рлері

4 Топырақ та ылғ ал жию жә не сақ тау шаралары

5 Топырақ ауасы, оның қ ұ рамы, агрономиялық маң ызы

6 Топырақ тың ауа қ асиеттері

7 Топырақ тың жылу қ асиеттері

8 Топырақ тың жылу режимі жә не оны реттеу шаралары

1 Топырақ суы организмдердің тіршілігінде жә не топырақ тү зілуде ү лкен маң ызы бар. Топырақ тағ ы су оның бойында ө тіп жататын биологиялық, химиялық, физико-химиялық қ ұ былыстардың белсенділігіне, заттардың жылжуына, ауа, қ оректік заттар, жылу режимдеріне жә не топырақ тың физикалы-механикалық қ асиеттеріне ү лкен ық палын тигізеді. Топырақ суы органикалық заттардың ыдырау процестерінің қ арқ ындылығ ын анық тайды. Топырақ суымен жиналғ ан заттардың шығ ару, жылжу жә не жиналу процестері, генетикалық қ абаттар мен жалпы топырақ кескінің қ алыптасуы байланысты. Топырақ ылғ алы оның жылу балансына да ық пал етеді. Топырақ тың ү стің гі қ абатында су жылжу кепзінде оны эрозияғ а шалдық тырады. Топырақ та су шамадан тыс болғ анда кү лгіндену, батпақ тану, ал капиллярлар бойынша кө терілуі судың булануына ә келіп соғ ады, тұ зды сулар тұ здану жә не кебірлену процестерін болдырады.

Топырақ ылғ алдылығ ы оның агрофизикалық қ асиеттеріне (тығ ыздығ ы, жабысқ ақ тығ ы, ұ сақ тану жә не агрегаттар қ ұ ру қ абілеті – топырақ тың пісіп жетілуі) ә сер етеді.

Топырақ ылғ алын зерттеген жә не топырақ ылғ алдылығ ы туралы ілімнің дамуына ү лкен ү лес қ осқ ан ұ лы ғ алымдар: А.А.Измаильский, Г.Н.Высоцкий, П.С.Коссович, А.Ф. Лебедев, А.Г.Дояренко, А.А.Роде, Н.А.Качинский.

А.А. Роде топырақ ылғ алының бес категорияның ажыратады:

1 Химиялық байланысқ ан су – жылжымайтын жә не заттарды ерітуге қ атыспайтын су, топырақ тың қ атты фаза қ ұ рамына кіреді, конституциялық (қ ұ рылдық) жә не кристалдық болып бө лінеді.

Конституциялық су – бұ л гидроксильдік топ (ОН), топырақ та темір, алюминий, титан, марганец гидроксидтері, коллоидті-дисперсті балшық минералдары, органикалық жә не органикалы-минералдық қ осылыстар қ ұ рамында болады.

Кристалдық су - бұ лар тұ тас су молекулалары, гипс (СаSО₄ * 2Н₂О), миробилит (NаSО₄ * 10Н₂О) жә не басқ а да минералдар кристалдарына кіреді.

Химиялық байланысқ ан суғ а ө сімдіктердің қ олы жетпейді (пайдалануы мү мкін емес).

2 Қ атқ ан су – топырақ та су қ атқ ан кезде мұ з тү рінде қ алыптасады.

3 Буланғ ан су – топырақ та бу тү рінде ауа қ ұ рамында болады, ө сімдіктерді сумен қ амтамасыз етуде қ атысы жоқ, топырақ сә л салқ ындағ ан жағ дайда конденсацияланы да сұ йық суғ а айналады.

4 Физикалық байланысқ ан су (сорбцияланғ ан) тығ ызбайланысқ ан жә не ә лсізбайланысқ ан болып ажыратылады.

Тығ ызбайланысқ ан суды гигроскопиялық деп атайды. Ол топырақ тың қ атты тү йірлеріне (кө бінесе коллоидты) сырттық тарту кү шпен ауадан ұ сталғ ан су буының молекулалары, ал бұ л қ абілетті топырақ тың гигроскопиялылығ ы деп атайды.

Гигроскопиялық су тү йірлерді 1-3 молекуладан тұ ратын жұ қ а пленкамен жабады. Гигроскопиялық судың ерекше қ асиеттері бар: 78⁰С қ атады, электролиттерді ерітпейді, тығ ыздығ ы (1, 5-1, 8 г/см³) жә не тұ тқ ырлығ ы (вязкость) жоғ ары, ө сімдіктерге тиімсіз.

Тығ ызбайланысқ ан судың мө лшері ауаның ылғ алдылығ ына жә не топырақ коллоидтарының саны мен сапасына байланысты болады.

Топырақ тың буланғ ан сулармен қ анық қ ан атмосферадан (шамамен 90-98 %) сің іріп алатын гигроскопиялық судың максималды мө лшерін гигроскопиялық максималды ылғ ал деп атайды (МГ). МГ – бұ л топырақ тағ ы судың ө лі қ оры.

Ә лсіз немесе осал байланғ ан су – су қ абығ ы, топырақ тың коллоидті тү йірлер бетінде сұ йық сумен жұ ғ ысқ ан жағ дайда су молекулаларын қ осымша (МГ-ғ а қ оса) сің іруден пайда болады, жылжымалығ ы шамалы, ө сімдіктерге тиімсіз.

5 Еркін немесе бос су – топырақ бө лшектерімен сорбциялық кү штермен байланысы жоқ жә не капиллярлық (қ ылтү тікті) жә не гравитациялық кү штермен жылжиды, екі тү рге бө лінеді: капиллярлық нем есе қ ылтү тіктік жә не гравитациялық.

Капиллярлық су – топырақ тың қ ылтү тіктерінде болады жә не ө сімдіктерге тиімді, ең қ олайлы ылғ ал. Бұ л ылғ алдың екі тү рі бар: капиллярлы-ілінген жә не капиллярлы-тірелген. Капиллярлы-ілінген ылғ ал топырақ ты ү стінен ылғ алдандырғ анда, ал капиллярлы-тірелген жер асты суларымен ылғ алданғ анда немесе грунттық сулар кө терілгенде пайда болады.

Капиллярлық су заттарды еріту қ абілеті бар, жылжымалы.

Капиллярлы-тірелген судың грунттық сулар жақ ын болғ анда артық су ақ қ аннан кейін қ алғ ан максималды мө лшерін тө менгі немесе ең аз су сиымдылығ ы (НВ). НВ топырақ тың механикалық қ ұ рамы, гумустылығ ы, қ ұ рылымдылығ ы жә не жайласуына (сложение) байланысты болады. Топырақ тың оптималды ылғ алдылығ ы НВ-ның 70-100%-на сә йкесті.

НВ мен топырақ тың нақ тылы ылғ алдылығ ының айырмасын ылғ ал тапшылығ ы (дефицит) деп атайды.

Гравитациялық су – топырақ агрегаттары арасында оның ірі қ ылтү тік емес кеуектері немесе куыстарында (поры) суды ығ ыстыра орналасады, жердің тарту кү ші арқ ылы топырақ тың кескіні бойынша тө мен қ арай қ озғ алады. Ол топырақ кескіні бойынша ө сімдіктерге тиімді тұ здар, коллоидтар, тұ ндырмаларды (суспензия) ерітеді жә не жылжытады, бірақ анаэробты жағ дай жасағ анда ө сімдіктерге қ олайсыз жағ дайлар жасайды, соң ынан олардың жойылуына ә келіп соғ ады.

2 Топырақ тың су қ асиеттеріне жатады: су тұ тқ ыш немесе су ұ стау, су сиымдылығ ы, су ө ткізгіштігі, су кө теруі немесе кө тергіштігі.

Топырақ тың су тұ тқ ыштығ ы – бұ л топырақ тың ө зінің кескінінде суды сің іру жә не ұ стап тұ ру қ абілеті, жердің тартылыс кү шінің ә серінен ағ ып кетпей.

Топырақ тың су тұ тқ ыштығ ын санды тү рде су сиымдылығ ы сипаттайды. Топырақ тың су сиымдылығ ы – бұ л топырақ тың суды (ә ртү рлі тү рлерін) максималды мө лшерде сің іріп топырақ тағ ы сә йкесті кү штермен ұ стай алатын қ асиеті.

Ұ сталғ ан су тү рлеріне қ арай су сиымдылығ ы ажыратылады: максималды адсорбциялық (МАВ), максималды молекулалық (ММВ), капиллярлық (КВ), тө менгі немесе ең аз (НВ) жә не толық су сиымдылығ ы (ПВ).

Су ө ткізгіштігі – бұ л топырақ тың суды ө зіне сің іріп жә не тө мен қ арай ө ткізу қ асиеті.

Топырақ тың су ө ткізгіштігі шаршы аудан бірлігінде белгілі бір уақ ыт бірлігінде фильтрацияланатын су кө лемін ө лшеу арқ ылы анық тайды. Топырақ тың су ө ткізгіштігі оның механикалық қ ұ рамы, қ ұ рылымы жә не алмаспалы катиондар қ ұ рамына байланысты болады.

Су кө теруі немесе кө тергіштігі – капиллярлық немесе қ ылтү тік кү штері арқ ылы астың ғ ы қ абаттардан жоғ ары қ арай суды кө теруін сипаттайды. Суды кө теру биіктігі мен жылдамдылығ ы топырақ тың механикалық қ ұ рамы, қ ұ рылымы, қ уыстылығ ына байланысты болады. Капиллярлар бойымен суды кө теру биіктігі 0, 5-0, 8 м-ден (қ ұ мды топырақ тар) 3-6 м-ге дейін (қ ұ мбалшық жә не балшық ты топырақ тар) қ ұ былады..

Қ ұ мды топырақ тар суды биікке кө термейді, бірақ тез, ал балшық ты топырақ тарда баяу кө теріледі.

3 Топырақ тың су режимі – топырақ қ а ылғ ал тү суі, оның таралуы, ә ртү рлі физикалық ө згерістерге ұ шырауы жә не ылғ алдың топырақ тан шығ ындалу қ ұ былыстарының жиынтығ ы.

Су режимін сандық ө лшеммен сипаттау су балансы, ал су режимінің санды тү рде кө рсетілген элементтерін су режимінің элементтері деп атайды. Су балансының жалпы тең деуі:

В_О + В_ОС + В_ОР + В_Г + В_К + В_ПР + В_Б = В_ИСП + В_Т + В_И + В_ПС + В_БС + В₁, мұ нда

В_О – судың бастапқ ы қ оры;

В_ОС - атмосфералық жауын-шашынның қ осындысы;

В_ОР – суару кезінде тү скен судың мө лшері;

В_Г – груннтық судан тү скен су мө лшері;

В_К - конденсацияланғ ан судың мө лшері;

В_ПР – жер ү стінен келген судың мө лшері;

В_Б – топырақ ішінде қ апталдан (қ абырғ адан, жақ тан) келген су мө лшері;

В_ИСП -топырақ тың ү стің гі қ абатынан буланғ ан су мө лшері;

В_Т – десукция;

В_И - грунт астына инфильтрация;

В_ПС –жер бетіндегі ағ ын;

В_БС – топырақ ішінде қ апталдық ағ ын;

В₁ – зерттеу соң ындағ ы соң ғ ы су қ оры.

Су балансын есептегенде топырақ тағ ы су қ орын ә р генетикалық қ абатқ а есептейді, содан кейін қ осады. Су қ орын келесі тең деумен есептейді:

ЗВ (т/га) = Wd_Vh, мұ нда

ЗВ – h қ абатындағ ы су қ оры

W – салмақ талғ ан ылғ ал, %

d_V – топырақ тығ ыздығ ы, г/см³

h – қ абатың қ алың дығ ы, см.

Топырақ тағ ы су қ орын су бағ анасының мм айналдыру ү шін, м³/га-ғ ы су мө лшерін 0, 1 кө бейту керек.

Г.Н.Высоцкий ылғ алдану коэффицентіне қ арай су режимін 4 тү рге бө леді: шайылымды, мерзімді шайылымды, шайылымсыз, тершу тү рі.

Бұ л су режим тү рлеріне Роденің ұ сынысы бойынша екі тү р қ осылды – тоң ды тү рі жә не ирригациялық.

Шайылымды тү рі – жылдық жауын-шашынның мө лшері буланушылығ ынаң артық болатын аудандарда (кү лгіндер, шымды-кү лгіндер, қ ызыл жә не сары топырақ тар).

М ерзімді шайылымды тү рі - жылдық жауын-шашынның жә не буланғ ыштық тың мө лшері шамамен бірдей жерлерге тә н. Ылғ алды жә не қ ұ рғ ақ жылдардың ауысып отыруы шайылымды жә не мерзімді шайылымды су режимдерін тудырады (сұ р ормандық топырақ тар, орманды дала аймағ ының кү лгінденген жә не сілтісізденген қ ара топырақ тар).

Шайылмайтын тү рі – жылдық жауын-шашынның мө лшері топырақ тың булануынан аз болатын аумақ тарғ а тә н, атмосфералық жауын-шашын грунтты суларғ а жетпейді (дала қ ара топырақ тары, қ ара қ оң ыр топырақ тар, шө лейттің қ оң ыр топырақ тары, шө л топырақ тары).

Тершу тү рі – су режимінің шайылмайтын тү рінде грунттық немесе жер асты сулары жақ ын орналасқ анда кездеседі (гидроморфты сортаң дар).

Тоң ды тү рі – кө пжылдар бойы (мә ң гі) тоң данғ ан аудандарда кездеседі. Жердің тоң данғ ан қ абаты ә рі қ арай суды жібермейді, ү стінде артық ылғ ал байқ алады, соң ынан топырақ глейленеді (топырақ кескіні кө кжасыл тү сті, кейде қ ызғ ылт дақ ты шұ барлау болады), сондық тан барлық топырақ тар глейлі болады.

Ирригациялық тү рі суармалы топырақ тарғ а тә н.

4 Су режимін реттеу тә жірибесі егіншіліктің ө зіндегідей ертеден келе жатқ ан тарихы бар, ол аумақ тардың топырақ -климаттық жағ дайлары мен дақ ылдардың биологиялық ерекшеліктеріне негізделген. Сонымен бірге агротехникалық, агромелиоративтік, гидромелиоративтік, ормандымелиоративтік жә не басқ а да шаралар қ олданылады.

Қ ұ рғ ақ дала жә не шө лді аймақ тарда негізі шара – суару, ал ылғ алдануы тұ рақ сыз аймақ тарда ө те аса қ ажетті шара – ылғ ал жинау жә не сақ тау. Оларғ а қ ар тоқ тату жә не қ ар суларын ұ стау (ық тырма себу, беткейлерге кө лденең ө ң деу, ү збелі қ арық (борозда) жү ргізу. Сонымен қ атар су режимін реттеуде егін қ орғ ау орманды жолақ тары, таза парды енгізу жә не топырақ ты тығ ыздау жә не т. б. шаралар қ олданылады.

Ылдалдылығ ы жеткілікті жә не шамадан тыс болатын аймақ тарда негізі шара – артық суды ә кету, ол ү шін дренаждар қ ұ ру жә не т.б.

5 Топырақ ауасы қ ұ рамы жағ ынан атмосфералық тан айырмашылығ бар, оның негізгі қ ұ рауыштары - азот, оттегі, аргон, кө мір қ ышқ ыл газы, ал қ алғ андарының ү лесі кө лемінен тек 0, 01 %. Атмосфералық ауаның қ ұ рамы тұ рақ ты деуге болады. Топырақ ауасында атмосфералық пен салыстырғ анда оттегінің мө лшері азырақ (ү стің гі қ абатында 10-19%, ал тө менгі қ абаттарында 10-11% дейін кемиді) жә не кө мір қ ышқ ыл газы кө бірек (0, 3%) болады, сонымен қ атар онда азоттың мө лшері де ө згеруі мү мкін. Батпақ ты жә не батпақ танғ ан топырақ тардың ауасында NH₃, CH₄, H₂ байқ алатын мө лшерлері болуы мү мкін. Топырақ ауасында ондағ ы микроорганизмдер тіршілігіне байланысты аздағ ан мө лшерде ұ шпайтын органикалық қ осылыстар тұ рақ ты болады (кө мірсутектердің майлы жә не ароматты қ атары, кү рделі альдегидтер, спирттер жә не б.).

Топырақ ауасындағ ы газдар ішінде ең ө згермелісі оттегі жә не кө мір қ ышқ ыл газы, олардың топырақ тың жә не ондағ ы микроорганизмдердің тіршілінде рө лі зор.

Топырақ ауасындағ ы оттегі мен кө мір қ ышқ ыл газының мө лшері ө те қ ұ былады. Мысалы, жақ сы аэрациясы бар топырақ тың ү стің гі қ абатындағ ы мө лшері атмосфералық ауадағ ы мө лшерге жақ ын, ал ауыр топырақ тардағ ы мө лшері он жә не жү з есеге дейін азаюы мү мкін, ал кө мір қ ышқ ыл газының мө лшері 20% дейін жетеді.

Топырақ тағ ы ауа ү ш кү йде болады. Олар еркін ауа, сің ірілген (адсорбциялағ ан) жә не еріген ауа. Еркін ауа топырақ тың қ ылтү тікті жә не қ ылтү тікті емес қ уыстарында болып қ озғ алмалы келеді жә не атмосфера ауасымен алмасып тұ рады. Адсорбцияланғ ан ауа топырақ тың қ атты бө лігінің бетіне сің ген тү рлі газдар. Оның мө лшері топырақ тың гранулометриялық қ ұ рамына, гумус мө лшерінежә не ылғ алдылығ ына байланысты. Гумусы мол, ауыр гранулометриялық қ ұ рамды қ ұ рғ ақ топырақ та адсорбцияланғ ан ауа мол болады.

Еріген ауа топырақ ылғ алы қ ұ рамында кездесетін тү рлі газдар. Олар кө мір қ ышық ыл газы, аммиак, оттегі, кү кіртті газ.

Оттегінің ө сімдіктер мен топырақ тың тіршілігінде маң ызы ө те зор. Топырақ та еркін немесе бос оттегі болмағ анда ө сімдіктердің ө сіп-ө нуі тоқ талады, оптималды жағ дай – шамамен 20% оттегі болғ анда. Топырақ та оттегі жетіспеген жағ дайда ө сімдіктерге улылығ ы бар қ осылыстар пайда болады, қ оректік заттардың мө лшері азаяды, топырақ тың физикалық қ асиеттері нашарлайды, осының салдарынан оның қ ұ нарлығ ы жә не ө німділігі тө мендейді.

Топырақ ауасында кө мір қ ышқ ыл газы концентрациясының жоғ ары болуы тұ қ ымның ө нуімен тамырлардың дамуына теріс ә сер етеді. Кө мір қ ышқ ыл газының бірсыпыра мө лшерін ө сімдіктер фотосинтез кезінде пайдаланады, оны тыныс алуы процесінде топырақ қ амтамасыз етеді. Сондық тан СО₂ жаң адан белсенді пайда болуына жә не жақ сы газалмасуына жағ дай жасау ө те маң ызды.

Кө мір қ ышқ ылының топырақ тың минералдық бө лігінің мү жілуінде жә не қ оректік заттардың жиналуында да ү лкен мә ні бар. СО₂ қ анық қ ан топырақ ерітіндісі оның кө птеген қ осылыстарына ерітуші бағ ытта ә сер етеді.

Ауа режимін жақ сарту ә сіресе топырақ тың шамадан тыс ылғ алданғ ан аудандарда маң ызды. Оң тайлы ауа режимін жасауда оның физикалық қ асиеттері мен қ ұ рылымын жақ сартудың ү лкен маң ызы бар.

6 Топырақ тың ауа қ асиеттеріне ауа сиымдылығ ы жә не ауа ө ткізгіштігі жатады.

Ауа сиымдылығ ы - бұ л топырақ тың ауамен толғ ан бө лігі (сол уақ ыттағ ы ылғ алдылық та), егер оның шамасы топырақ кө лемінің 25% аспаса оң тайлы аэрациясы қ амтамасыз етеді.

Ауа ө ткізгіштігі - топырақ тың ө з бойынан ауаны ө ткізу қ абілеті. Бұ л топырақ пен атмосфералық ауаның газ алмасуындағ ы негізгі шарт жә не ол неғ ұ рлым толық байқ алса, соғ ұ рлым газ алмасуы жақ сы, ал топырақ та оттегі мө лшері кө бірек, кө мір қ ышқ ыл газы азырақ болады.

Топырақ ауасының атмосфералық пен алмасу процесін аэрация немесе газ алмасу деп атайды. Газ алмасуғ а ә сер ететін факторлар: диффузия, топырақ температурасының ө згеруі, барометрлік қ ысым, топырақ тағ ы ылғ ал мө лшері, желдің ә сері, жер асты сулары дең гейінің ө згеруі.

7 Топырақ тың негізгі жылу қ асиеттері: жылу сің іру қ абілеті, жылу сиымдылығ ы, жылу ө ткізгіштігі.

Топырақ тың жылу сің іру қ абілеті оның кү н нұ ры энергиясын сің іру қ аситетінің мө лшерін сипаттайды. Оны альбедо (А) кө рсеткішімен ө лшейді.

Альбедо – топырақ бетіне жетіп тү скен жалпы кү н сә улесі радиациясының топырақ бетінен шағ ылысқ ан қ ысқ а толқ ынды кү н сә улесі радиациясы ү лесін кө рсетеді, ол пайызбен есептелінеді.

Идеалды немесе мінсіз шағ ылыстыратын бет 100% болады. Альбедоның мө лшері топырақ тың тү сі, ылғ алдылығ ы, қ ұ рылымы, тегістігі жә не оның ө сімдік жамылғ ысына байланысты.

Жылу сиымдылығ ы – топырақ тың жылу сің іру қ асиеті, оны сыбағ алық (ү лестік) жә не кө лемдік деп ажыратады. Сыбағ алық жылу сиымдылығ ы – бұ л 1 г қ ұ рғ ақ топырақ ты 1⁰ С-қ а қ ыздыру ү шін қ ажетті жылу калориясы, ал кө лемдік - 1 см³ қ ұ рғ ақ топырақ ты 1⁰ С-қ а қ ыздыру ү шін қ ажетті жылу калориясы (джоуль).

Жылу сиымдылығ ы топырақ тың гранулометриялық жә не минаралды қ ұ армына, органикалық заттар мө лшеріне, ылғ алдылығ ына, қ ұ рамына байланысты.

Топырақ тың жылу ө ткізгіштігі – оның ө зіне жылуды ө ткізу қ абілеті. Топырақ та жылу ә ртү рлі жолдармен беріледі: бө лшектер немесе тү йірлер бірімен-бірі тү йісу кезінде қ атты бө лшектерді бө летін су немесе ауа арқ ылы.

Топырақ тың жылу ө ткізу мө лшеріне оның химиялық жә не механикалық қ ұ рамы, ылғ алдылығ ы, ауа мө лшері, тығ ыздығ ы жә не температурасы ә сер етеді.

Гумусқ а бай жә не аэрациясы жоғ ары қ уыстылығ ына қ арай жақ сы қ ұ рғ ақ кү йіндегі топырақ жылуды ө те нашар ө ткізеді.

8 Жылу режимі – топырақ та жылудың жиналу, таралу жә не жұ мсалу қ ұ былыстарының жиынтығ ы.

Топырақ тағ ы жылу кө здері – кү н сә улесінің энергиясы (тура немесе тікелей, шашыранда, сонымен қ атар атмосфералық радиация); ауадан алатын жылу; органикалық заттар ыдырау кезінде пайда болатын жылу; топырақ тағ ы радиоактивті процестер жылуы. Ең маң ызды жылу кө зі – кү н сә улесінің энергиясы.

Топырақ тың ү стің гі қ абатына тү сетін кү н сә улесінің энергиясы тә уліктік жә не жылдық мерзімділікке бағ ынады. Тә уліктік циклде топырақ кү н шық қ анан 14 сағ атқ а дейін қ ызады, содан кейін салқ ындай бастайды. Жылдық циклде ол наурыздан шілдеге дейін қ ызады, содан кейін салқ ындайды.

Топырақ тың ү стің гі қ абаты оның қ алғ ан қ алың дығ ына жылу кө зі болып саналады жә не бұ л жағ дайда оның жылу ө ткізгіштігі маң ызды.

Жыл мезгілі ішінде жаз айларында жылу топырақ тың ү стінен астың ғ ы қ абаттарына таралып, оның қ ызуы, ал қ ыс айларында, керісінше, жылу топырақ тың астың ғ ы қ абатынан ү стіне қ арай таралып, оның салқ ындануы байқ алады. Қ ысқ ы бө лінуден жазғ а ө ту сә уірде, ал жаздан қ ысқ а ө ту қ ыркү йек айында байқ алады.

Топырақ тың температуралық режиміне қ ар жамылғ ысының зор ә сері бар. Қ ар жылуды нашар ө ткізеді, сондық тан оның топырақ тан шағ ылуын жә не атмосферағ а беруін тө мендетеді, олай болса топырақ тың салқ ындауын азайтады.

Жылу режимі жер бедеріне де байланысты. Беткейлердің экспозициясы (кө рінісі) жә не олардың қ ұ лдилығ ы немесе қ ұ ламалығ ы кү н радиациясынан алатын жылу айырмасын анық тайды. Оң тү стік, оң тү стік-батыс жә не оң тү стік-шығ ыс беткейлеріндегі топырақ тар солтү стік, солтү стік-батыс, солтү стік-шығ ыс беткейлеріндегі жә не су айрығ ындағ ы топырақ тарғ а қ арағ анда жақ сы қ ызады.

Ө сімдік жамылғ ан (кү здіктер, шө птер, орман жә не т. б.) топырақ тар жамылмағ андарғ а қ арағ анда аз тоң данады.

В. Н. Димо (1972) бойынша жылу режимі:

Тоң ды тү рі – кө пжылдық -«мә ң гі» тоң данатын аймақ тарғ а тә н. Топырақ тың жылуы оның еруімен, ал салқ ындауы кө п тоң данғ ан грунттың ү стің гі шекарасына дейін тоң дануымен ілеседі. Топырақ тың тоң азуы 5 айдан асады.

Мерзімді ұ зақ тоң азыйтын жылу режимі – жылу процесі алғ ашқ ы сатыда ерумен, ал салқ ындану терең ге тоң азуымен ілеседі. Тоң азу ұ зақ тылығ ы 5 айдан аспайды, теріс температуралы терең дік 1 м-ден артық. Орташа жылдық температура оң болып келеді. Среднегодовая температура обычно положительная.

Мерзімді тоң азыйтын жылу режимі – жылу процесі ең алдымен ерумен ілеседі, ал тоң азу терең ге емес тоң данумен. Теріс температураның терең ділігі 2 м-ден аспайды, мерзімді тоң азу бірнеше кү ннен 5 айғ а дейін болады. Орташа жылдық температура оң болып келеді.

Тоң азымайтын тү рі – тоң азуы байқ алмайды, теріс температура жоқ тың ғ асы немесе бірнеше кү ндей ғ ана болады.

Жылулық жағ дайлар микроорганизмдердің тіршілігіне ү лкен ә сер етеді, осығ ан орай ө сімдіктердің қ оректік заттармен қ амтамасыз етілуіне, органикалық заттардың ыдырау жылдамдығ ына жә не гуминдік заттардың синтезіне. Температураның артуы судың бірқ атар қ асиеттерін ө згертеді. Мысалы, температура кенет тө мендегенде топырақ тың ү стің гі қ абатындағ ы су булары конденсацияланады, ал температураның тө мендеуі газдардың – кө мір қ ышқ ылы мен оттегі еруін кү шейтеді. Топырақ температурасының қ ұ былуы ондағ ы газ алмасуымен топырақ ауасының қ ұ рамын жақ сартады. Топырақ тың тоң азуы оның физико-химиялық қ асиеттеріне кө п ө згерістер енгізеді.

Топырақ тың жылу режимін реттеу мә дени ө сімдіктердің тіршілік ету жағ дайын жақ сартуғ а бағ ытталғ ан болу керек.

Топырақ тың жылу режиміне белсенді ә сер ететін шараларды олардың ық пал ету сипатына қ арай бө леді жә не былай ажыратады: агротехникалық, агромелиоративтік жә не агрометеорологиялық.

Агротехникалық шаралар – терең қ опсыту, тығ ыздау, жал жасау, аң ыздарды қ алдыру, топырақ тың бетін жабу.

Агромелиоративтік шаралар – орман екпелері, қ ұ рғ ақ шылық пен кү ресу, суару, қ ұ рғ ату.

Агрометеорологиялық шаралар топырақ тың ү стің гі қ абатынан жылудың шағ ылуын азайту, ү сік шалуды болдырмау жә не с. с. бағ ытталады.

Ә дебиет:

1 Почвоведение. Под ред. И.С. Кауричева. – М.: Колос, 1982. - с.137-153.

2 В.Д. Муха. Агропочвоведение. – М.: КолосС, 2003. – с.117-133.с.134-139, 158-165.

3 Тазабеков Т., Тазабекова Е. Орысша-қ азақ ша топырақ тану тү сіндірме сө здігі. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 200б.

4 Почвоведение с основами геологии. Под ред. В.П.Ковриго. – М.: КолосС, 2008, - с. 154-166.; 171-185.

5 Мамонтов В.Г. и др. Общее почвоведение. – М.: КолосС, 2006. – с. 350-406.

6 Ә уезов Ә. Ә. жә не т. б. Егіншілік: Оқ улық. – Алматы: Сө здік-Словарь, 2005. – 46-70 б.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1 Топырақ суының қ андай категориялары бар жә не олардың ө сімдіктерге деген тиімділігі қ андай?

2 Су сиымдылығ ы дегеніміз не жә не олардың тү рлерін атаң ыз.

3 Су ө ткізгіштігі жә не су кө теруі неге байланысты?

4 Топырақ тың су режимі жә не су балансы дегеніміз не?

5 Топырақ тағ ы су қ орын қ алай есептеуге болады?

6 Су режимін реттеу шараларын сипаттаң ыз.

7 Топырақ ауасының қ ұ рамы жә не оның атмосфералық тан айырмашылығ ы қ андай?

8 Ауа ө ткізгіштіліктің маң ызы неде?

9 Топырақ ауасындағ ы О₂ и СО₂ мө лшерлері неге байланысты?

10 Топырақ ауасындағ ы оттегі мен кө мір қ ышқ ыл газының қ андай маң ызы бар?

11 Топырақ та газ алмасуын анық тайтын жағ дайларды атаң ыз.

12 Топырақ тың жылу режиміне анық тама берің із.

13 Температуралық режим тү рлерін атаң ыз жә не сипаттама берің із.

14 Топырақ тың жылу режимін реттеу шараларын атаң ыз.