Тақырып Интрааймақтық топырақтар

Мақ саты: Интрааймақ тық топырақ тардың қ ұ рылу жағ дайлары мен процестері, қ ұ рылысы жә не қ асиеттерін оқ ып білу.

Дә ріс сұ рақ тары:

1 Кебірлер, қ ұ рылысы жә не қ асиеттері

2 Сортаң дар, қ ұ рылысы жә не қ асиеттері

3 Солодьтар (кермекті топырақ тар)

1 Кебірлер – шайылымды немесе иллювиальды (В) қ абатында кө п мө лшерде сің ірілген алмаспалы натрий, кейде магний иондары да бар топырақ тар. Онда сің ірілген натрий мө лшері жалпы катиондар сиымдылығ ының 15-20 % тең, ал магний 45% артық.

Қ азақ станда кебір топырақ тар кө лемі 9 млн. 84 мың га. Кебірлердің тү зілуі туралы бірнеше ғ ылыми тұ жырымдар бар жә не олардың барлығ ы кебірдің тү зілуіне натрий иондарының қ атысы бар екенін бір ауыздан мақ ұ лдайды. К. Гедройцтың тұ жырымдамасы бойынша кебірдің тү зілуі натрий иондарының ә серінен топырақ тың тү йіршектерінің ыдырап, оның ы ү стінгі бетінен коллоид бө лшектердің жылжып тө мен тү сіп, иллювиалды кебірленген қ абаттың пайда болуымен байланысты. Жалпы бұ л топырақ тү зілу процесінің теориясын коллоидтық -химиялық деп атайды. К. Гедройцтың теориясы бойынша кебірлену процесі 2 кезең де ө теді: а) топырақ тың бейтарап тұ здармен сортаң дануы немесе тұ здануы, яғ ни сортаң топырақ тығ жаралуы, б) соң ғ ының кебірлену қ ұ былысына шалдығ уы жә не ерекше қ асиеттері бар кебір кескінінің қ ұ рылуы. К. Гедройц сортаң шайылуының ү ш сатысын ажыратқ ан: жең іл еритін тұ здар шайылуы; сода тұ зының пайда болуы; топырақ тү йірлерінің бытырап, кескін бойы тө мен жылжуы.

Сонымен қ атар кебірлердің тү зілу процесі жайындағ ы ілімге К. Глинка, В. Вильямс, Е. Гильгард, В. Ковда, Н. Панов жә не б. ү лесін қ осты.

Қ азақ станда кө бінесе кебірлердің пайда болуына тұ зы кө п топырақ тү зуші аналық тау жыныстары немесе жер бетіне жақ ын орналасқ ан натрий тұ здары мол ыза судың ық палы себеп болады.

Кебірлер тегіс немесе ойпаттау жер бедері бар алқ аптарда, аумақ ты Батыс Сібір жазық тығ ы, Каспий маң ы ойпаты сияқ ты ө ң ірлерде, ө зен кө л жайылмасынан жоғ арылау орналасқ ан террасаларда жиі кездеседі.

Кебір топырақ тар ү стіндегі ө сімдік жамылғ ысы кебірлерге бейімделетін ерекше ө сімдіктер тобына жататын жусан, изен, кермек сияқ ты шө птердің басым болуымен сипатталады.

Кебір топырақ тағ ы микроорганизмдер мө лшері мен тү р сандары аймақ тық топырақ тарғ а қ арағ анда біршама кем жә не топырақ тың биологиялық белсенділігі де шамалы. Ә сіресе бұ л кө рсеткіштер кебір қ абатта кү рт кемиді. Бұ л топырақ тардың ү стінде балдырлар кө п жә не олар топырақ ү стіндегі минаралдардың ыдырауына ық пал жасауы мү мкін. Сонымен қ атар, бұ л топырақ тарда омыртқ асыз жануарларда шамалы, осығ ан байланысты топырақ ты қ опсыту, араластыруғ а қ атысушылардың аз екендігі байқ алады.

Кебір топырақ тар кескінінің қ ұ рылысы: А₁-В₁- В₂-С.

А₁ – гумусты-элювиальді қ абат немесе кебірдің ұ стің гі қ абаты, қ алың дығ ы 2-18 см.

В₁ – иллювиальді кебір қ абат, қ алың дығ ы орташа есеппен 7-12 см-ге жетеді.

В₂– кебірдің астың ғ ы қ абаты, бұ л қ абатта жиналғ ан карбонатта ақ дақ тар кү йінде кездеседі, кейбір тұ здардың жиналдғ ан белгілері кө рінеді. Бұ л қ абат біртіндеп аналық тау жынысы қ абатына ауысады.

С – жең іл еритін тұ зы кө п аналық жыныс.

Кебірлердің классификациясы (жіктелуі) ө те кү рделі іс, ө йткені олар ә р аймақ та, аймақ ішінде, тү рлі геоморфологиялық (жер бедері) жә не гидрогеологиялық жайдайларда (грунттық су-ыза су) қ алыптасады.

Қ азіргі кезде ылғ ал жә не соғ ан байланысты тұ здану қ ұ былымы қ асиетіне, гумус мө лшеріне қ арай кебірлер ү ш тү ршеге бө лінеді: автоморфты (ыза су 6 м терең діктен ә рі, оның тү зілуіне ә сер етпейді) немесе далалық типі, жартылай автоморфты (ыза су 3-6м терең дікте болса) немесе шалғ ынды-далалық жә не гидроморфты (ыза су 3 м терең діктен жоғ ары) немесе шалғ ындық кебір типіне жатады.

Кебір типшелерге аймақ тық топырақ тар ішіне орналасуына сә йкес жіктеледі. Мысалы, қ ара топырақ ты дала аймағ ында ол-кебір қ ара топырақ жә не т.с.с.

Сонымен қ атар кебірлер тектерге, тү рлерге оның қ ұ рамындағ ы тұ здарғ а, олардың орналасу терең дігіне, натрий иондарының мө лшеріне, гумусты-иллювиальды қ абатының қ алың дығ ына, В₁- қ абатының қ ұ рылымына байланысты жіктеледі. Мысалы, тектері – содалы-сульфатты, содалы-хлоридті-сульфатты, сульфатты-хлоридті, хлоридті-сульфатты, сорланғ ан (тұ здар 5-30 м-де), жоғ арғ ы қ абатта сортаң данғ ан (тұ здар 30-50 см-де), терең де сортаң данғ ан (тұ здар 100-150 см-де), тұ зы жоқ (тұ здар 150 см-ден терең де) жә не т.с.; тү рлері, А₁ қ абаты қ алың дығ ына сә йкес – 0-5 см-қ абыршақ ты, 6-12 см с аяз, 13-18 см орташа, 18 см-ден артық терең жә не т.с.

Кебір топырақ тар қ асиеттері: қ ұ рылысының қ абаттарғ а анық жіктелуі, топырақ ортасының реакциясы сілтілі болуы, иллювиалды қ абатында нарий иондары мол болуы (алмаса сің ген иондар 10-40 %), иллювиалды қ абаттың астында тұ здардың жиналуы. Кебірдің ү стің гі А₁ қ абатында гумус мө лшері аймақ тық топырақ тағ ы мө лшерден кемірек болып қ алыптасады, гумустік затар қ ұ рамында кебірлі қ абатта, ә детте фульфоқ ышқ ылдар гумин қ ышқ ылынан артық. Алмаспалы натрий мө лшері кебірлі В₁ қ абатында 13-15, кейде 30% (сің іру сиымдылығ ынан) жетеді. Ә деттегіде кебірлерде жылжымалы фосфор мө лшері жоғ ары емес.

Кебірлерге нашар су-физикалық жә не физикалық қ асиеттер тә н. Массасы кеуіп кетсе кебірлер қ атып тығ ыздалады да, ылғ алданса ісініп жабысқ ақ лайғ а айналады. Сондық тан олардың су ө ткізу қ абілеті тө мен жә не тиімсіз ылғ ал қ оры жоғ арылайды.

Кебір топырақ тар ауыл шаруашылық алқ аптар ү лкен қ оры, бірақ оларды игеру ү шін тү бегейлі жақ сарту (мелиорация) керек. Кебірлердің нашар агрономиялық қ асиеті-қ ұ рамындағ ы сің ірілген натрийдің кө птігінде, сондық тар оның қ ұ нарлылығ ын кө терудің тиімді қ ұ ралы болып, қ ұ рамындағ ы сің ірілген натрийді ғ аныш (гипс) тұ зы кальциіне алмастыру, осылай кебірдің су-физикалық жә не химиялық қ асиеттері жақ сарады. Жақ сартатын затар ретінде гипстен басқ а фосфогипсті немесе хлорлы кальцийді қ олданады.

Шабынды далалық жә не далалық кебірлерді, ә сіресе суармалы жағ дайда пайдалану тиімді. Кебірлерді мә дениелендіруде басқ а тә сілдер ұ сынылғ ан, мысалы, терең қ айыра жыртып, топырақ кескініндегі карбонаттар мен гипс кальциін пайдалану (ө зінді жақ сарту). Сонымен қ атар кебір топырақ тарда оғ ан тө зімді, оның қ асиеттерін жақ сартатын ө сімдіктер – тү йе жоң ышқ а, қ ыша т.б. ө сіреді (фитомелиорация).

2 Сортаң дар – кескінінде ө сімдіктерге зиянды жең іл еритін тұ з кө п шоғ ырланғ ан топырақ тар. Олардың 0-30 см қ абатында 0, 6%-дан артық сода, немесе 1%-дан артық хлоридтер, немесе 2%-дан артық сульфаттар болуы мү мкін. Былайша атйқ анда тұ зы мол топырақ тарды сортаң дар дейміз.

Қ азақ станныің жазық тық жерінде сортаң топырақ тар тө мен орналасқ ан нашар қ ұ рғ алатын алқ аптарда, ашы кө лдердің жағ алауында, ө зендер аң ғ арында, кө не ө зен, тең із террасаларында кө не тартылып қ алғ ан кө лдер орнында кездеседі.

Сортаң дар мол мө лшерде тұ здардың жиналуы ә серінен яғ ни сортаң дану процесі ық палынан тү зіледі. Сортаң топырақ тү зілу ү шін біріншіден, ландшафта еркін кү йінде тұ здар пайда болуы, ал екіншіден, олардың топырақ та жиналуы байқ алуы керек.

Сортаң дар кө бінесе ыза дең гейі қ ұ рылық бетіне жақ ын жатқ ан жерлерде қ алыптасады. Ол топырақ тағ ы ылғ ал жіпсу қ ұ былымы арқ ылы ащы ызаның жоғ ары кө терілу қ ұ былысының нә тижесі, сонымен қ атар тү тіктер арқ ылы буланғ ан кезде, топырақ тың жоғ арғ ы қ абатындағ ы жең іл еритін тұ здар да қ оса кө теріліп шоғ ырланады. Топырақ тың сортаң тартуы аналық жыныстардың тұ здылығ ынан да болады, мерзімді басым ыстық та уақ ытта, жыныстағ ы ылғ ал булануынан топырақ та 500-1000 т/га-ғ а дейін жең іл еритін қ осымша тұ здар жиналады. Суармалы егіншілікте суды ысырапты жұ мсағ анда топырақ қ айта сортаң данады, ө ткені қ олдан берген су жең ін еритін тұ здарды топырақ кескінінде таратады.

Сортаң топырақ тың ө сімдік жамылғ ысы кедей болады. Онда тұ зғ а тө зімді галофит ө сімдіктер (кермек, қ ара жусан, ши) ө сіп, оның бетін 20-40%-ғ а дейін жабады. Кейде олардың ү стінде тұ зғ а тө зімді астық тұ қ ымдас шө птер ө седі, ал ө те тұ зы кө п сортаң топырақ тарда ө сімдік жамылғ ысы болмайды.

Сортаң топырақ тар кескінінің қ ұ рылысы: А-В-С.

А қ абаты жұ қ а болады, одан кейін жең іл еритін тұ здар жиналғ ан В қ абаты орналасады, осы қ абат біртіндеп аналық тау жынысы қ абатына -С ауысады.

Сортаң дар автоморфты жә не гидроморфты типтеріне бө лінеді. Автоморфты (қ ұ рғ ақ текті) сортаң дар екі типшеге бө лінеді, олар: нағ ыз жә не тақ ырланғ ан сортаң дар. Гидроморфты (ылғ ал текті) сортаң дар келесі типшелерге бө лінеді: нағ ыз сортаң, шалғ ындық сортаң, батпақ ты сортаң, сор топырақ, жанартаулы-батпақ ты сортаң, тө мпешікті сортаң.

Сортаң дар тү рлерге, тік кескінінде тұ здардың жиналу сипатына байланысты екі тү рге бө лінеді: ү стінен сортаң данғ ан (тұ здар 0-30 см ү стің гі қ абатта жиналғ ан), терең сортаң данғ ан (тұ здароның тік кескінінде ү стіне бастап терең астың ғ ы қ абаттарына дейін жиналғ ан).Сонымен қ атар ү стің гі қ абатының морфологиялық белгілеріне байланысты сортаң дар келесі тү рлерге бө лінеді: қ абыршақ ты (NaCl тұ зы ә серінен қ абыршық пайда болады), ү лпілдеген (Na₂ SO₄ тұ зы ә серінен ү лпілдек кристалдар пайда болғ ан), ылғ алданғ ан (CaCl₂ жә не MgCl₂ ылғ аал тұ тқ ыш тұ здары болып, ә рқ ашан ылғ алды болады), қ ара сортаң (Na₂CO₃ тұ зы ә серінен гумус еріп топырақ тың тік кескіні қ арағ а боялғ ан).

Сортаң топырақ тарды жақ сартуғ а ө те кө п қ аражат керек. Сондық тан оларды қ азіргі уақ ытта Қ азақ станда жақ сартып игермейді. Кейбір аудандарда оның ү стіне біршама ө сімдік жамылғ ысы болса мал жайылымы ретінде пайдаланады.

3 Кермекті топырақ тар – негізінен орманды дала мен дала аймақ тарында, кө бінесе Батыс Сібір ойпатында, аздап қ ұ рғ ақ дала мен шө л дала да кездеседі. Кермекті топырақ кескінінде мынадай қ абаттар айқ ындалғ ан: А₀, А ₁, А ₂, А₂В, В (В₁В₂), С.

А₀ – орман тө сеніші немесе шым, А₂ – кермектелген, одан ә рі ө тпелі А₂В қ абат жатыр, келесі В – иллювилі-шайылмалы қ абат, кейде қ абатшаларғ а бө лінген, иллювилі В₂ –нің тө менгі жағ ы, С – топырақ қ ұ раушы жыныс.

К. Гедройц кө з қ арасынша кермектілер кебір топырақ бұ зылуынан ондағ ы алмаспалы натрий сутегіне алмасуынан пайда болғ ан. Сонымен қ атар кермекті топырақ тардың басты белгісі қ ұ рамында 5% калий сілтісіндегі еритін аморфты кремний қ ышқ ылының болуы. Жалпы ғ алымдардың пікірлері бойынша кермектілер қ ұ ралуы тек арнайы физикалық -химиялық жә не химиялық қ ұ былыстарғ а байланысты емес, бұ л процесс – анық талғ ан биологиялық жә не биохимиялық ә рекеттер жиынтығ ы.

Гумус мө лшері бұ л топырақ та кең ауытқ ымалы (1, 5-10%) қ ұ былмалы, ә сіресе ол дала лимандарындағ ы шымды кермектілерде кө п, гумустық заттар қ ұ рамында фульвоқ ышқ ылдар ү лесі артық, негіздер сің іру сиымы кермектелген қ абатта тө мен (10-15), иллювилі қ абатта жоғ ары (30-40 мг/экв 100 г топырақ та), сінірілген катиондар ішінде кальций мен магний артық, натриймен сутегі аз. Топырақ ортасының реакциясы А₂ – ліктің реакциясы қ ышқ ыл немесе сә л қ ышқ ыл, ал тө менгі қ абатта бейтарапты немесе сә л сілтілі.

Қ алыптасу жағ дайына қ ара кермектілер ү ш: шабынды далалық, шабынды (шымды-глейлі) жә не шабынды-батпақ ты (шымтезекті) типшелерге бө лінеді.

Шабынды далалық кермектілер ақ қ айың ды шұ бар орман астында, ойпаң жерлерде, шө птесін астында қ ұ ралады.

Шабынды-батпақ ты кермектілер ойпаң дарда, шабынды-батпақ ты ө сімдіктер астында, ыза дең гейі жақ ын жатқ ан (1 м) жағ дайда дамиды.

Шабынды кермектілер лиман типті ойпаң дарда, шө птесін жамылғ ысы астында қ алыптасады.

Шабынды-батпақ ты кермектілер арасында торфты-глейлі (А₀- 5-10 см, жә не А₀- 5-10 см) тү рлері бө лінеді. Сортаң дану дә режесіне қ арай шабынды-батпақ ты, шабынды-кермекті сортаң ды жең іл еритін жоғ ары тұ здар жататын (3 м қ абатта) жә не сортаң данғ ан (тұ здар одан тө мен жатады) тү рлері бар

Шабынды далаалық кермектілерде ә детте, тұ щы жә не кебірленбегендері артық болады.

Кермектілерді ауыл шаруашылығ ында пайдалану мен олардың қ ұ нарлылығ ын арттыру ү шін органикалық жә не минералдық тың айтқ ыштар қ олданады. Кө бінде жоғ арғ ы жақ ортасы қ ышқ ыл болатындық тан, оғ ан қ осып бейтараптау ү шін ә ктеу қ ажет. Бұ ндай топырақ тар суфизикалық қ асиеттерінің нашарлығ ымен ерекшеленеді, оларды жақ сартудың агротехникалық шаралары ішіндегі ең тиімдісі – топырақ ты терең қ опсыту жә не органикалық заттармен байыту болмақ.

Кермекті топырақ ауыл шаруашылық дақ ылдарын егуде қ ұ рылық бедері кедергі жасайды. Сондық тан кермекті жерлерде кө бінесе ағ аш ө сіру пайдалы. Дала лимандарында қ алыптасқ ан шымды-кермекті топырақ жақ сы гумустілігімен ажыратылады, олай болса лимандар ө німді шабындық қ а пайдалынады.

Ә дебиет:

1 Почвоведение. Типы почв, их география и использование. Под ред. В.А. Ковды, Б.Г. Розанова. – М.: В. школа, 1988. - с.148-163

2 Почвоведение с основами геологии. Под ред. В.П.Ковриго. – М.: КолосС, 2008, - с. 320-337.

3 Топырақ тар географиясы. Жалпы редакциясын басқ арағ ан Т.Т.Тазабеков. – Алматы, Агроуниверситет. - 81-102 б.

4 В.Д. Муха. Агропочвоведение. – М.: КолосС, 2003. – с.333-353.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1 Кебірлер, сортаң дар, кермектілер қ андай аймақ тарда кө п таралғ ан?

2 Осы аталғ ан топырақ тарда қ андай топырақ тү зілі процестері жү реді?

3 Кебірлер, сортаң дар, кермектілер қ андай типшелер, тү рлер жә не тектерге бө лінеді?

4 Кебірлер, сортаң дар, кермектілердің қ асиеттерін атаң ыз.

5 Осы аталғ ан топырақ тар ауыл шаруашылығ ында қ алай пайдалынады жә не қ андай шаралар қ олданылады?