Тақырып Топырақ құнарлылығы

Мақ саты: тү рлері, факторлары жә не топырақ қ ұ нарлылығ ын арттыру шараларын оқ ып білу.

Дә ріс сұ рақ тары:

1 Топырақ қ ұ нарлылығ ы ұ ғ ымы

2 Топырақ қ ұ нарлылығ ының категориялары жә не тү рлері

3 Топырақ қ ұ нарлылығ ының факторлары

4 Ә ртү рлі топырақ тар тү рлерінің қ ұ нарлылығ ы

5 Топырақ қ ұ нарлылығ ын арттыру шаралары

1 Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы – топырақ ты оның бастапқ ы тау жынысынан айыратын тек оғ ан тә н қ асиеті. Топырақ қ ұ нарлылығ ы оның генетикалық ерекшеліктерімен тығ ыз байланысқ ан, ал жыртылатын топырақ тарғ а сонымен қ атар ауыл шаруашылығ ында пайдалану сипатымен де.

Жер бетіндегі адамзаттың, жануарлардың, ө сімдіктердің тіршілігі топырақ тың осы қ асиетімен тығ ыз байланысты. Ө йткені, топырақ қ ұ нарлылығ ы жоғ ары болса, ө сімдіктерден алатын ө нім жоғ ары болып, адамзатқ а қ ажет азық -тү лік, жануарларғ а керек жем-шө п қ оры молаяды. Сонымен бірге ө сімдіктердің белсенді дамуыолардың атмосфера қ ұ рамынан ө з бойына кө мір қ ышқ ылы газын сің іруін жә не ауағ а оттегінің бө лінуін жақ сартып, атмосфералық ауаның қ ұ рамының тең дестігін сақ тауғ а ә серін тигізеді.

Қ азіргі уақ ытта топырақ тың қ ұ нарлылығ ы деп оның биосфераның қ ұ рауышы ретінде қ оректік, су-ауалық, температуралық, тотығ у-тотық сыздандыру жә не басқ а да топырақ тардың режимін анық тайтын жер факторлары мен жағ дайларын қ амтамасыз ету деп тү сінеді.

Топырақ қ ұ нарлылығ ы жоғ арғ ы дә режедегі ө згерушілікпен ерекшеленеді жә не топырақ тү зілу факторлары мен жағ дайларының ө зеруіне тез ә рекеттенеді. Топырақ тың қ ұ нарлылық дең гейіне ө те кү шті ә сер ететін адамның іс-ә рекеті.

2 Топырақ қ ұ нарлылығ ын келесі категорияларын ажыратады: табиғ и немесе жараталысты; табиғ и-антропогендік жә не жасанды.

Жараталысты немесе табиғ и қ ұ нарлылық адам ә сері тимеген, табиғ и топырақ тү зілу процесінің дамуы қ амтамасыз еткен топырақ тың қ асиеттері мен режимдерінің кү рделі ө зара ә рекеттестігімен анық талады. Табиғ и қ ұ нарлылық таза кү йде тың жер топырағ ына тә н жә не ондағ ы ө сіп-ө нген ценоздардың ө німділімен сипатталады.

Табиғ и-антропогендік. Топырақ ты игеру оның процестері, режимдері жә не қ асиеттерінің табиғ и дамуына елеулі ө згерістер енгізеді. Бұ л ө згерістер топырақ ты ө ң деу, тың айтқ ыштар енгізу, ә ртү рлі мелиоративтік шараларды игеруге байланысты. Топырақ қ асиеттері мен режимдерінің санды жә не сапалы ө згерістерін оның табиғ и-антропогендік қ ұ нарлылығ ы сипаттайды.

Жасанды қ ұ нарлылық адамның іс-ә рекеті нә тижесінде қ ұ нарлылық тың ә ртү рлі факторларын қ исындастыру барысында қ алыптасады. Ол таза кү йінде оранжерея, жылыжай, парниктер жә не с.с. ө сімдіктерді ө сіруге жасалғ ан субстраттарда байқ алады, сонымен қ атар жасанды топырақ тарда (мысалы бақ шалар).

Топырақ қ ұ нарлылығ ының ә р категориясы екі тү рден тұ рады: потенциалды жә не тиімді.

Жасанды қ ұ нарлылығ ы табиғ имен бірігіп тиімді немесе экономикалық қ ұ нарлылық болып анық талады. Ол ауыл шаруашылық дақ ылдарының ө німінде жү зеге асырылады.

Топырақ та қ оректік элементтердің белгілі бір қ орлары бар, олар ө німнің қ алыптасуында шығ ын тү рінде жү зеге асырылады, осыдан топырақ тың потенциалды қ ұ нарлылығ ы деген ұ ғ ым шығ ады.

Потенциалды қ ұ нарлылық ө сімдіктердің қ оректік заттарының жалпы қ оры, олардың қ осылыстарының тү рлері жә не ө сімдіктерді басқ а да қ ажетті оң тайлы жағ дайлармен қ амтамасыз ету факторлары оның тиімді қ ұ нарлылығ ының жоғ ары дең гейін қ алыптастырады.

3 Қ ұ нарлылық факторлары болып қ оректік элементтер, ылғ ал, ауа жә не жылу мө лшері есептеледі, яғ ни олар ө сімдіктер ө сіө нуінің жер бетіндегі факторлары. Ал қ ұ нарлылық тың қ алыптасуының жағ дайларына топырақ тың қ асиеттері жә не режимдері жатады. Ол қ асиеттер мен режимдер келесідей:

- физикалық (топырақ тың гранулометриялық қ ұ рамы, қ ұ рылымы, тығ ыздылығ ы, кеуектілігі, жылулық, ылғ алдылық қ асиеттері жә не режимдері);

- химиялық (гумус сипаттамасы, минералдық жә не химиялық қ ұ рамы, тиімді қ оректіқ заттар мен зиянды заттар мө лшері);

- физико-химиялық (топырақ реакциясы, тотығ у-тотық сыздану потенциалы, сің іру кө лемі, алмаспалы сің ген катиондар мө лшері жә не олардың қ ұ рамы жә не т. б.);

- биологиялық (микроорганизмдер мө лшері, нитрификациялау жә не азотты байланыстыру, топырақ тың тыныс алуы, ферменттік белсенділігі, фитосанитарлық жағ дайы).

Қ ұ нарлылық тың қ алыптасуы топырақ тың қ асиеттері мен режимдерінің ө зара кү рделі қ атынасы мен ә серінің мысалы ретінде топырақ тың қ оректік заттар режимін қ алыптасуын алып қ арауғ а болады.

Топырақ тың қ оректік заттар режимі оның қ ұ рамындағ ы минералды заттардың кү рделі ө згерістерінін жә не органикалық заттардың минералдану жә не гумификациялану процестерінің, микроорганизмдердің белсенді қ ызметінің, ылғ ал, ауа жә не жылу режимдерінің ө зар қ атынасының ә серінен қ алыптасады.

3 Топырақ тардың ә ртү рлері тү рлері оның ә ртү рлі қ ұ нарлылығ ын қ алыптастырады.

Ең жоғ ары тиімді қ ұ нарлылық пен қ ара топырақ тар сипатталады, ал кү лгін (солтү стікке) жә не қ ұ ба (оң тү стікке) топырақ тарғ а қ арай жылжитын болсақ оның қ ұ нарлылық дең гейі тө мендей бастайды.

Орманды аймақ тың кү лгін жә не шымды-кү лгін топырақ тары қ ұ нарлылығ ының шамалы болуы кү лгіндену процесінің ә серінен болады. Ү йткені ол қ ышқ ыл топырақ тарды қ алыптастырады, онда улылық қ асиеті бар алюминийдің жылжымалы тү рлері болады. Сонымен қ атар олар негіздермен қ анық пағ ан, гумус мө лшерлері шамалы, агрофизикалық қ асиеттері нашар жә не қ оректік заттар мө лшері де тө мен.

5 Топырақ қ ұ нарлығ ын ұ дайы ө ндіру немесе арттыру қ азіргі кезде екі тә сілмен, заттық жә не тенологиялық, жү зеге асырылады. Заттық тә сіл тың айтқ ыштар, мелиоранттар, пестицидтер т.б. қ олдануды қ ажет етеді, ал екінші тә сіл – ауыспалы егістерді, аралық дақ ылдарды, ә ртү рлі топырақ ө ң деуді, егу ә дістерін т. б. қ олдануды қ ажет етеді. Аталғ ан ә дістердің мақ саты бір болғ анымен, оғ ан жету жолдары ә ртү рлі болып келетіні тү сінікті.

Топырақ қ ұ нарлығ ын оң тайландыру ү шін талапқ а ү йлесімді қ ұ нарлылық моделін (ү лгісін) жасау керек. Топырақ қ ұ нарлылығ ының ү лгісі деп нақ тылы топырақ тық -климаттық жағ дайда дақ ылдың белгіленген ө німділік дең гейіне сай келетін экспериментальды тү рде анық талғ ан агрономиялық маң ызды қ асиеттері ме режимдерінің жиынтығ ын айтады.

Топырақ қ ұ нарлығ ының технологиялық ү лгісі міндетті тү рде экономикалық есептеулермен толық тырылып, оның тиімділігі дә лелденуі керек.

Егіншілік шаруашылығ ы дамығ ан Қ азақ станның солтү стік аймағ ының топырақ тарының қ ұ нарлылығ ын сақ тап, оны арттырудың басты жолдары мыналар:

- егіншілктің топырақ ты қ орғ ау жү йесін қ олданып, оның басты буыны-топырақ ты жазық тілгіш қ ұ ралдарымен ө ң деп, топырақ бетінде ө сімдік қ алдық тарын сақ тау;

- жең іл гранулометриялық қ ұ рамды топырақ тарда дә нді дақ ылдарды, парды жә не кө пжылдық шө птерді топырақ қ орғ ау ауыспалы егісінле жолақ тап орналастыру;

- органикалық тың айтқ ыштарды жә не минералды тың айтқ ыштарды қ ажетті мө лшерде енгізу;

- кө пжылдық шө п егілген танаптар ауданын арттырып, оларды мерзімді тү рде ауыспалы егістікке қ осып отыру.

Ә дебиет:

1 Почвоведение. Под ред. И.С. Кауричева. – М.: Колос, 1982. - с.180-184.

2 В.Д. Муха. Агропочвоведение. – М.: КолосС, 2003. – с.183-189.

3 Почвоведение с основами геологии. Под ред. В.П.Ковриго. – М.: КолосС, 2008, - с. 200-213.

4 Мамонтов В.Г. и др. Общее почвоведение. – М.: КолосС, 2006. – с. 441-448.

5 Ә уезов Ә. Ә. жә не т. б. Егіншілік: Оқ улық. – Алматы: Сө здік-Словарь, 2005. – 17-78 б.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1 Топырақ тың қ ұ нарлылығ ы дегеніміз не?

2 Топырақ қ ұ нарлылығ ы категорияларын атаң ыз.

3 Топырақ қ ұ нарлылығ ы факторларын атаң ыз.

4 Аймақ тық топырақ тардың қ ұ нарлылығ ына сипаттама берің із.