Экономикалық өсу, оның типтері мен факторлары

Экономиканың ө cyi кө бінесе тұ тынудың жаң а тү рлерін қ анағ аттандыру қ абілеті болып табылады. Сонымен қ атар ipi ә леуметтік экономикалық мә селелерді шешуге бағ ытталады. Сондық тан экономикалық теория " экономикалық ө су" категориясына теориялық жә не практикалық тұ рғ ыдан ерекше мә н береді.

Экономикалық ө су деп нені тү сінуге болады?

Экономикалық ө су ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістің болуымен тү сіндіріледі: бұ л жыл сайынғ ы, қ оғ амдық ө німнің сандық ә pi сапалық артуы жә не олар екі топтан: ө ндіріс кұ ралдары мен тұ тыну кұ ралдарынан тұ рады. Жыл сайынғ ы қ оғ амдық ө нім кө лемінің ө cyi ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістің экстенсивті типіне немесе ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістің интенсивті типіне негізделе дамиды.

Ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістің экстенсивті типінде ө нім шығ аруды eкi есеге арттыру ү шін, жұ мыскер саны жә не ө ндipicтік қ орлар eкi есе ұ лғ аюы қ ажет.

Ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістің интенсивті типінде осындай нә тижеге жұ мыс кү ші жә не ө ндіріс қ орларын дұ рыс қ олдану арқ ылы қ ол жеткізуге болады. Практикада бұ л ұ лғ аймалы ө ндірістің типтері белгілі арақ атынаста немесе бipiн-бipi толық тыратын жағ дайда. Қ aзipгi жағ дайда, Ғ TP жағ дайында, ө ндipicті интенсифтендіру негізің де барлық дамығ ан елдерде экономикалық ө судің жаң а сапасы қ алыптасты: ал техникалық жарақ тандыру мен ең бек ө німділігінің ө cyi, ресурстарды қ амтамасыз ету, қ аржы қ айтарымының кө тepілуi нeгiзiнде жү зеге асады.

Ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістің қ айнар кө зі қ осымша қ ұ н болып табылады, осы мақ сатқ а ол кү рделі қ аржы ретінде жұ мсалады. Алайда нарық тетігінің сұ ранымы мен ұ сынымы жағ дайында мұ ның ө зi жеткіліксіз.

Сұ ранымньң қ альпты жағ дайындағ ы экономикалық ө судің экстенсивті типін алатын болсақ мұ нда ерекше қ иындық туа қ оймайды. Экономиканың жеткілікті қ арқ ынды дамуы сол кезге дейін жү зеге асуы мү мкін: қ оғ ам экстенсивті ө судің шектеулі кедергілерімен жолық қ анша. Ондай кедергілерге табиғ и ресурстардың қ осымша жетіспеушілігін жатқ ызамыз. Ә детте, бұ л жағ дайда туындағ ан кедергілер шаруашылық айналымына жекелеген, қ олайлы емес пайдалы қ азбаларды қ осу есебінен жабылады жә не бұ л ресурстарды қ ымбаттатады. Оның тиімділігінің тө мендегенінде экономикадағ ы пропорция ө згереді жә не экономикалық ө су қ арқ ыны тө мендей бастайды.

Сұ ранымның ө су жағ дайында табиғ и ресурстар мү мкіндігі мә селесі одан ә pi қ иындай тү седі, сондық тан экономикалық ө су бірқ атар факторларғ а байланысты:

табиғ ат ресурстарының саны мен сапасына;

ең бек ресурстарының саны мен сапасына;

капитал ресурстарына;

қ олда бар технологияғ а.

Бip сө збен айтатын болсақ, экстенсивті дамудың ө зіндік экономикалық шектеулері бар. Мұ ндай жағ дайғ а тап болғ ан қ оғ ам ө зінің бағ ыт-бағ дарын ө згертуге тырысады. Экстенсивті дамудың қ айнар кө зінің жойылуы қ оғ амды интенсивті ө су мү мкіндіктерін қ арастыруғ а итермелейді. Демек техникалық процестің ресурсты сақ тау тү рлеріне бағ ыт-бағ дар жасау: оларғ а — материалды сақ тау, энергияны сақ тау жә не қ орды сақ тау жатады. Барлық қ оғ амауқ ымындағ ы экономикалық ө су тауар мен қ ызмет кө рсетудің жылдық кө лемінің ұ лғ аюымен байқ алады. Сондық тан экономикалық ө cyді ө лшеудің кө рсеткіші: жалпы ішкі ө нім (ЖІӨ) немесе жалпы ұ лттық ө нім (ЖҰ Ө) немесе ұ лттық табыс (Ұ T) болып табылады. Экономикалық ө су абсолютті жә не салыстырмалы мө лшерде (алдағ ы кезең дегі мө лшерге пайыз ретінде) ө лшенеді. Мысалы, осы жылы нақ ты ЖҰ Ө 210 млн. тең ге кұ раса, ал оның алдындағ ы жылы да — 200 млн. тең ге болғ ан, онда абсолюттік тұ рғ ыдағ ы ө ciм 10 млн. тең ге, ал салыстырмалы тұ рғ ыда — 5% кұ райды.

Жекелеген уақ ыт мерзімінде экономикалық ө су жылдық ө су қ арқ ынымен анық талады. (ЖҰ Ө -нің ө су қ арқ ынан анық тау ү шін, осы жылғ ынақ ты ЖҰ Ө мө лшерін алдағ ы жылғ ы нақ ты ЖҰ Ө мө лшерінен шегеру қ ажет. Сол айырманы алдағ ы жылғ ы нақ ты ЖҰ Ө -ге жатқ ызып, нә тижесін пайыз тү рінде кө рсетеді).

Жалпы ұ лттық ө німнің (ЖҰ О) бipaзжылғ ық арқ ынды ө сусипаттамасы кө рсеткіштерін тү зеотырып, оның ү рдісін ашуғ а, яғ ни экономикалық дамудың бағ ытын анық тауғ а болады.