![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі және маңызы
Динамикалық тең гермешілікті қ олдаудағ ы мемлекеттің экономикалық саясатының рө лі орасан зор жә не оның кейбір экономикалық процестерді реттеу қ абілеттілігі экономика жә не саясат қ атынастарымен байланысты. Мемлекет қ оғ амдық жү йенің ө зегі, ол билікті бақ ылайды жә не барлық басқ а мемлекеттік емес институттарды бақ ылайды. Мемлекет қ оғ амдық ө мір қ ағ идаларын қ алыптастырады жә не нысандарын ұ йымдастырады. Мемлекет жалпы мү ддені жекеден бө ліп, адам мінез-қ ұ лқ ының жаң а нысанын тудырады. Сондық тан мемлекеттің пайда болуы жә не ө мір cү pyi тарихи қ ажеттілік қ ана емес, сонымен бipгe экономикалық дамудың қ оғ амдық прогресивті жә не маң ызды факторы болып табылады. Мемлекеттің пайда болуымен бipгe оның экономикалық қ ызметі қ алыптасады. Мемлекеттің экономикалық саясаты нарық тық жү йенің қ ажетті жә не негізгі буынына айналады. Ү кіметтің «ұ лы қ олы» А. Смит жазғ андай, бә секе мен нарық тың «кө рінбейтін қ олын» реттеуге тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) нарық тық экономика жағ дайында - бұ л бұ рынғ ы ә леуметтік-экономикалық жү йенің ө згеру жағ дайына бейімделу жә не тұ рақ тандыру мақ сатында заң шығ ару, атқ ару жә не бақ ылау сипатындағ ы белгілі шаралар. Экономиканы реттеудің мемлекеттік саясаты кез келген ү кімет ү шін, нарық тың немесе ә міршіл – бө лу экономикасы екендігіне қ арамастан объективті қ ажеттілік болып табылады. Бө лу экономикасында мемлекет тауар мен қ ызметтің ө ндіру жә не бө лудің барлық қ ұ қ ығ ы мен міндеттерін ө зіне алады. Бұ л жерде, дегенмен, реттейтін еш нә рсе жоқ, мұ ндай жү йе ө зінің тиімсіздігін жә не дә рменсіздігін кө рсетті. Нарық тық шаруашылық та ү кімет алдында тауарларды ө ндіруді ұ йымдастыру жә не ресурстарды бө лу міндеттері тұ рмайды. Мемлекеттің мұ ндай жү йеде ресурстарғ а, капитал жә не ө ндірілген тауарларғ а билік ету қ ұ қ ы болмайды. Нарық тық жү йе - бұ л ең алдымен ө ндірушілер мен тұ тынушылардың шешім қ абылдаудағ ы айрық ша қ ұ зыреті болып табылады. Сонда да мемлекеттің реттеушілік функциясының маң ызы ерекше болып қ ала береді. Epкін бә секе кезінде нарық тық тетік экономикалық ө судің барлық мә селелерін шешуге дә рменсіздік танытып ө ндіргіш кү штердің басым бө лігі жеке меншікке кө шеді, мемлекет экономиканың ү лкен қ ұ рылымын ө зі ұ стауғ а мә жбү р болады: темір жолдар, пошталар, телеграф т.с.с. Ең бек бө лінісі негізінде мемлекет аралық интеграцияның кү шеюі, жалпы экономикалық процестердің ұ лттық шекарадан шығ уына, қ орғ аныс, ғ ылым, ғ арыш, сондай-ақ жұ мыс кү шін ұ дайы ө ндіру, экологиямен байланысты жә не т.с.с жаң а ә леуметтік-экономикалық мә селелердің қ алыптасуына ә келеді. Экономикалық жә не саяси шешімдерді реттеу тетігіне араласу қ ажеттілігі пайда болады. Қ aзipгi жағ дайдағ ы ЭМР ұ дайы ө ң дірістің қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Ол экономикалық ө су, жұ мыспен қ амтуды реттеу, салалық жә не аймақ тық қ ұ рылымдағ ы ығ ысулар, экспортты қ олдауды ынталандыру міндеттерін шешеді. Қ азір ЭМР тетіктері дү ние жү зінің дамығ ан елдерінде: Францияда, Германияда, Испанияда, Австрияда, Нидерландия, Скандинавия елдерінде қ олданылды. Англия, АҚ Ш, Канада, Австрия т.б. елдерде ЭМР ә лсіздеу дамығ ан. ЭМР ә сіресе дамушы елдер мен бұ рынғ ы социалистік мемлекеттер ү шін, соның ішінде Қ азақ стан ү шін маң ызды болып саналады, бұ л елдерде ЭМР-дің жаң а тү рлерінің ә лі ө зіндік тә жірибесі жоқ. Сондық тан кемшіліктерді қ айталамас ү шін, экономиканы мемлекеттік реттеуді зерттеу жә не ic-тә жірибеде пайдалану тиімді. Мемлекеттік экономикалық саясаттан басты (стратегиялық) жә не нақ ты (тактикалық) мақ саттарды бө луге болады. Басты мақ саттар- басым тү рдегі экономикалық жә не ә леуметтік тең гермешілікке жету, ұ лттық бә секе артық шылығ ын, экономикалық қ ауіпсіздікті, нарық тетігінің ә ртү рлі жағ дайларғ а бейімделуін қ амтамасыз ету болып табылады. Нақ ты мақ саттар мемлекеттік реттеу объектілерімен бө лінеді, бірақ ә рдайым экономиканың меншікті секторына сү йене отырып, қ оғ амдық жә не жеке мү дделер қ ажеттілігінен туындайды, мұ ны 13.1 кестеден байқ аймыз.
13.1 кесте Экономиканың мемлекеттік секторы
ЭМР субъектілері болып табылатындар келесі белгілі орталық (федералды), аймақ тық, муниципалды немесе коммуналды басқ ару органдары болып табылатын шаруашылық ты басқ арудағ ы мемлекеттік монополизм. Ол социалистік елдерге тә н, бірақ қ азір де кейбір посткоммунистік мемлекеттерде сақ талады; - нарық тық жә не мемлекеттік реттегіштер ү йлесімінің ә ртү рлі нұ сқ алары-" Жапондық ", " Шведтік" моделдері, ФРГ, Австрия ә леуметтік-бағ дарланғ ан нарық тық шаруашылық моделдері дамудың " қ ытайлық " нұ сқ асында іске асырылды; - АҚ Ш-тағ ы сияқ ты шексіз кә сіпкерлік шарттарына ғ ана тиімді деп танитын, либерализм. Заң шығ ару, атқ ару жә не сот мемлекеттік билігі кү шті жерде ЭМР тиімді болып саналады. Мемлекеттің экономикалық саясаты ә серінен кез келген ұ лттық, нарық тық экономика белгілі функциялық экономикалық жү йе (ФЭЖ) ретінде дамиды. Оларды қ олдау немесе сә йкестікке келтірумен белгілі функциялар арқ ылы, мемлекет (ү кімет) шұ ғ ылданады. Мә селен, ФЭЖ атынан динамикалық тү рде ө здігінен реттелуші жү йе, ұ лттық нарық та макроэкономикалық тепе-тең дікті қ олдауғ а бағ ытталғ ан, олардың жү йелік элементтері қ ұ рылады. Ол ақ парат, тауар, қ ызмет кө рсету, технология, ноу-хау, капиталдың ә ртү рлі нысандарымен, жұ мыс кү шімен т.б. айырбас жасауғ а жағ дайлар жасайды. Мә селен, мемлекеттік бюджет тапшылығ ының дең гейі ЖІӨ -нің 5%-нан аспауы тиіс. Алтын-валюта қ орының кө лемі, тауарлар импорты шығ ындарын, кемінде ү ш ай ішінде жабуғ а жеткілікті болуы қ ажет; жұ мыссыздық тың шекті дең гейі ең бекке қ абілетті халық тың жалпы санының 15-20% аспауы тиіс т.с.с. Мемлекеттік реттеу кө мегімен, белгілі дең гейде, осындай салыстырмалы параметрлерді ұ стап тұ руы ішкі нарық тағ ы тепе-тең дікті сақ тайды жә не экономикалық ө судің тұ рақ тылығ ы мен динамикасын қ амтамасыз етеді. ФЭЖ-ге тә н мысал: бә секелестік жү йе қ ұ ру; айналымдағ ы ақ ша массасын реттеу жү йесі; ішкі бағ а дең гейін қ олдау жү йесі; жиынтық сұ ранысты ынталандыру жү йесі; тө лем балансын қ олдау жү йесі т.б. Функциялы экономикалық жү йелер (ФЭЖ) ө зін-ө зі реттеу жә не мемлекетті саясат кө мегімен бү кіл халық шаруашылығ ының нә тижелі қ ызметіне нарық тық инфрақ ұ рылымның ә р-алуан элементтерін іріктеп біріктіреді, мұ ны 13.2 кестеден кө руге болады.
13.2 кесте
Экономиканы ә леуметтік бағ дарлы реттеу мақ сатындағ ы функциялы экономикалық жү йенің мемлекеттік саясаты
Ө неркә сібі дамығ ан елдердегі ө зін-ө зі реттеу тетігі, сол елдерді кү йзелтетін экономикалық дағ дарыстарды тоқ татуына ә серін тигізеді Мысалы 1973-1975жж. экономикалық дағ дарыстар, циклды дағ дарыстар, дамығ ан елдер экономикасында ә леуметтік бағ дарлы ө зін-ө зі реттеудің тиімді тетіктері пайда болғ анын кең тү рде керсетіп берді. Сонымен, мемлекет ұ лттық, экономиканың тиімді қ ызмет атқ аруына қ ұ қ ық тық негіз бен ә леуметтік ортаны анық тайды. Ол ү шін табыс жә не ресурстар бө лінеді, жұ мыспен қ амту мен инфляция дең гейі бақ ыланады. ЭМР экономикалық жү йені тұ рақ тандыру, оны ө згермелі жағ дайғ а бейімдеу мақ сатында заң шығ ару, атқ ару жә не бақ ылау сипатындағ ы шаралар жү йесі болып табылады.
13.2. Экономиканы мемлекеттік реттеу ү лгілepi (ЭМР)
ЭМР: классикалық, кеинсиандық жә не институцио-налды-ә леуметтік тарихи, ү ш жетекші методологиялық тұ рғ ыда қ алыптасады. Классикалық ү лгі(13.3кестені қ араң ыз) экономикағ а аз араласуды болжайды жә не мемлекет - нарық тық экономиканың " тү нгі кү зетшісі" болып саналады деген А.Смиттің тұ жырымдамасына негізделген. Бұ л тұ жырымдамағ а сә йкес бизнес-ө ндіреді жә не тұ тынады, мемлекет жеке меншік қ ұ қ ығ ын қ орғ аумен айналысады жә не нарық заң дарынан туындайтын, кә сіпкерлер мен жұ мысшылардың, тұ тынушылар мен ө ндірушілердің " табиғ и ойын ережелеріне" ақ ырын ә сер етеді. Бірақ, ол жеке меншіктің табиғ и ережелерінен ауытқ уына кү ш қ олдануғ а дейін (қ ұ қ ық, сот, ә скер, полиция т.с.с.) барып ә сер тигізуі мү мкін. Кейнсиандық ү лгі (13.4 кестені қ араң ыз) Циклды ө згерістерді, жұ мыссыздық ты, инфляцияны жә не нарық тың барлық қ атысушыларының ө німдермен ресурстар шығ ындарын мү мкін болғ анша азайту мақ сатында мемлекеттің экономикағ а белсенді жә не неғ ұ рлым кө п араласуын кө здейді. Институционалды ә леуметтік ү лгі (13.5 кестені қ араң ыз) Кү ш қ ұ рылымы, экономикалық жә не ә леуметтік факторлар (институттар) арқ ылы қ оғ амның экономикалық тіршілік ету ортасына тарихи оң тайлы араласу жолымен мемлекеттің ү ш функциясын іске асыруды болжайды. ЭМР классикалық ү лгісі
13.4 кесте ЭМР-дің кейнсиандық ү лгісі
13.5 кесте ЭМР институционалды-ә леуметтік ү лгісі Белгілер(13.5 кесте): ТК-ТУ-тауарлар жә не қ ызметтер; ТС-ЧН-таза салық тар; Ө Ф-ФП-ө ндіріс факторлары; Ө Ш-И-ө ндіріс шығ ындары; Ү ШK-ДДХ-ү й шаруашылығ ының кipicтepi; Ү ШР-РД-ү й шаруашылығ ының ресурстары; Ү ШӨ -ПД-ү й шаруашылығ ының ө німдері; ФК-ДФ-фирмалардың кipicтepi; ФАР-РОФ-фирмалардың ауытқ уларын реттеу; Ү ШАР-РОДХ-ү й шаруашылығ ының ауытқ уларын реттеу; ФӘ МБР-РБСДХ-фирмалардың ә леуметтік мү дделерінің балансын реттеу; Ү ШӘ МБР-РБСДХ-ү й шаруашылығ ының ә леуметтік мү дделерінің балансын реттеу; МӘ И-мемлекеттік ә леуметтік институттары; МӘ И-СИГ-салт-дә стү рді қ орғ аушылар мен білдірушілер. Институтционалды-ә леуметтік ү лгі факторлар қ ұ рамы жағ ынан ең кү рделi болып табылады. Оны таза тү рінде кө рсету қ иын. Ол қ оғ амның шаруашылық ө міріне мемлекеттің ық пал етуі сияқ ты арнайы макроэкономикалық тұ рғ ыдағ ы шектерін кө рсетеді, сонымен біpгe оғ ан алдың ғ ы екі ү лгінің элементтері де кіреді.
13.3. Шаруашылық мү дделерін орындаушылар (субъектілер)
Экономикалық саясат субъектілері шаруашылық мү дделерін орындаушылар, иеленушілер жә не айқ ындаушылар болып табылады. Шаруашылық мү дделерін иеленушілер - бұ л ә леуметтік топтар, олар бip-бірінен мынадай белгілермен ерекшеленеді: мү ліктік, табыс, кызметі мен тү рлері, мамандығ ы, салалық жә не аймақ тық қ ызығ ушылығ ы. Бұ л-жалдамалы жұ мыскерлер, кә сіпорын қ ожайындары, фермерлер, ұ сақ жә не ipi кә сіпкерлер, басқ армалар, акционерлер т.б. Олардың ә р қ айсысының ө з ә леуметтік-экономикалық мү дделері жә не қ ызметтері бар. Мемлекет қ оғ амның барлық топтарының мү дделерін дұ рыс ү йлестіруі тиіс. Ол ү шін мемлекет атқ ару билігі тетігін қ ұ рады. Шаруашылық мү дделерін орындаушылар (ЭМР субъектілері) ү ш тармақ тан қ ұ ралғ ан, олар: Президент, Ү кімет, олардың сот органдары жә не Ұ лттық банк. ЭМР ө з қ олдарына алатын федералды жә не жергілікті органдар, парламент жә не ү кімет болды. Кә сіпкерлерден, ең бекшілерден жә не ү кімет пен арадағ ы тариф келісімін реттеу ү шін кә сіпкерлер, кә сіподақ одақ тары жә не атқ ару биліктері ө кілдерінен органдар қ ұ рылады. Экономика Министрлігі жә не кә сіпкерлердің салалық одақ тарын жеке салаларын қ олдау жә не дамыту жө нінде комитеттер, кең естер ұ йымдастырылады. Олар кең есшілдік қ ызметті жү зеге асырады жә не мемлекеттік экономикалық саясатқ а (МЭС) ық пал етеді. Мұ ндай органдарғ а ү кімет экономика, қ аржы, ә леуметтік қ орғ ау Министрлігі, мемлекеттік экономикалық саясаты Орталық банк сарапшыларының ә р алуан кең естері т.б. жатады. Олардың ұ сыныстары (МЭС) бағ дарлауғ а, бюджеттен жә не ә ртү рлі қ орлардан қ аржы жұ мсау бағ ыттарына жатады. ЭМР мен мү дделі иелер арасындағ ы қ атынас мыналармен айқ ындалады: - шаруашылық қ ұ рылымын жақ сартудағ ы ЭМР жетістіктерімен; - ең бекке қ абілетті халық тың ең бекпен қ амтылуының ө суімен; - қ алыпты тө лемқ абілетті баланспен; - инфляция қ арқ ынының тө мендеуімен; - халық тың тұ рмыс дең гейінің жоғ арылауымен; ЭМР жетістігі сондай-ақ кә сіподақ шерулерімен, қ ақ тығ ыстардың азаюымен, МЭС бағ асымен, сайлауды реттеудің мемлекеттік шараларын қ олдауынан кө рінеді. Ол ү шін ЭМР органдарында сауалнамалар кө мегімен жү ргізілген реттеу шараларында шаруашылық субъектілері ic-қ имылының болжамдары мен жедел ақ параттар болуы тиіс. ЭМР тиімділігін зерттеудің сауалнамалық ә дісін кейбір кемшіліктері болғ анымен, ол, экономикалық мемлекеттік реттеуде елеулі рө л атқ арады жә не ғ ылыми ә лемде, сондай-ақ мемлекеттік аппаратта болып саналады. Макроэкономикалық зерттеулерде мемлекетке, оның экономикалық саясатының жиынтық кө рсеткіштеріне ық пал етуге зор кө ң іл бө лінеді. Мемлекет ұ лттық нарық та экономикалық қ атынастарғ а қ атысушылардың қ олданатын " ойын ережелерін" белгілейді, жеке ү кімет нарық тық субъектілерінің бipi болып шығ ады, яғ ни ұ лттық мү ддені қ олдайтын белсенді мемлекет ретінде ә рекет жасайды.
|