Макроэкономикалық тепе-теңдік теориялары

Экономикалық ө судің тұ рақ ты динамикасы оның ө су қ арқ ынының тө мендеуіне байланысты қ ұ былуы мү мкін. Сондық тан оның осы қ ұ былысты тудыратын себебін талдау қ ажет.

Бір жағ ынан — нарық тық экономиканың қ алыпты қ ызмет жасауы экономикалық ө суді тұ рақ ты динамикалық қ амтамасыз етуі керек, яғ ни оның " экономикалық динамикасы" тұ рақ ты байқ алуы қ ажет. Екінші жағ ынан — нарық тық экономиканың қ ызмет жасауында тұ рақ сыздық байқ алуы мү мкін; экономикалық ө судің қ ұ былуы жә не қ арқ ынының тө мендеуі. Бұ л ө з кезегінде " экономикалық тепе-тең дікті" қ амтамасыз ететін факторларды анық тау қ ажеттілігін тудырады.

Экономистер кө птеген жылдар бойы бұ рындары жә не қ азіргі кезде де тепе-тең дік динамикасы моделін іздестірумен айналысқ ан жә не айналысуда. Себебі ол бірін-бірі жоқ қ а шығ аратын екі ү рдісті қ осады: экономикалық тепе-тендік жә не экономикалық динамика. Тепе-тендік динамикасы моделі классикалық жә не кейнстік болып бө лінеді. Классикалық моделдің ө кіліне француз экономисі Жан Батист Сэйді (1772-1823) жатқ ызамыз. Оның айтуынша барлық қ оғ ам тек ө ндірушілерден тұ рады (олар сондай-ақ тұ тынушы болып та табылады). Сө йтіп ө зі ө ндірмеген басқ а тауарларды сатып алу ү шін, ө зінің тауарын сатады. Демек, табыс=шығ ынғ а тең. Сондық тан сұ раным мө лшері ылғ и ұ сынымғ а тең.

Алайда нақ ты нарық тық экономика қ ұ рылымы ә лдеқ айда кү рделі: тұ тынушы саны ылғ ида ө ндіруші санынан асып отырады - табыс толық жұ мсалмайды (бір бө лігі жинақ тауғ а айналады, ө ндіруші шығ ынның бір бө лігін займ (несие) есебінен жү зеге асырады). Бірақ нақ ты ө мірде Сэй моделінде кө рсетілгендей, " сұ раным ұ сыным болып табылады", тең герілмейді. Себебі сұ раным жинақ тау мө лшеріне кемиді, ал ұ сыным несие мө лшеріне артады. Осыдан барып ө те маң ызды тұ жырым жасауғ а болады: жиынтық сұ раным мен жиынтық ұ сыным тепе-тең дігі жинақ талғ ан инвестиция мен несиеленген инвестиция тең дігін талап етеді.

Жинақ тау тұ тынушының жиынтық табысының бір бө лігі ретінде экономикалық шең бер айналымынан шығ ып қ алады. Сондық тан олар сү ранымғ а айналмайды жә не оларғ а кеткен шығ ындар ө ндірушіге қ айтарылмайды.

Демек, жинақ тау макроэкономикалық тепе-тең дікті бұ зады. Экономикалық ө судің ең жақ сы деген моделі мынаны ескереді: барлық жинақ тау инвестицияғ а (кү рделі қ аржығ а) айналады.

Кейнстік модель табыс қ озғ алысының басқ аша қ ұ рылымын қ арастырады: " табыстар -> сұ раным", бірақ " табыстар -» жинақ тау" емес.

Жинақ тау инвестицияның негізін қ ұ райтынын жә не жинақ тау мен инвестиция ылғ и да бір-бірімен тең екендігін Дж. Кейнс дә лелдеген. Себебі фактілік жинақ тау мен инвестициялар табыс пен тұ тыну арасындағ ы айырмашылық қ а тең.

Егер табысты ақ шалай тү рде емес натуралды заттай тү рде қ арастырсақ, онда табыс тұ тыну жә не ө ндірістік (капиталды) тауарларғ а бө лінеді.

Ө ндірістік жә не капиталдық тауарлардың жалпы шығ арылуы нақ ты сұ раным немесе инвестициялық сұ раным болып аталады.

Инвестициялық сұ раным экономикалық жү йедегі бірден-бір ең маң ызды динамикалық элемент болып есептелінеді. Бұ л модельдің бірден-бір міндеті экономиканы тұ рақ ты ө су жолына салу. Дж. Кейнс мынаны кө рсетті: тепе-тең дік жағ дайына жету (жиынтық сұ раным = жиынтық ұ сыным) инфляция, жұ мыссыздық пен жә не ө ндірістің тө мендеуімен сайма-сай келеді.

Жиынтық сұ раным — тауар мен қ ызмет кө рсетудің ә ртү рлі кө лемін байқ ататын модель. Сондық тан тұ тынушы, кә сіпорын жә не ү кімет кез келген бағ а дең гейінде сатып алуғ а дайын.

Жиынтық ұ сыным — кез келген бағ а дең гейіндегі нақ ты ө ндіріс кө лемі дең гейін байқ ататын модел. (12-1 кестені қ араң ыз).

12.1 кесте

Бағ а дең гейі.

AD жиынтық ұ сыным

AS жиынтық сұ раным

Нақ ты ө ндіріс ө німі кесте 12-1. жиынтық сұ раным мен жиынтық ұ сыным.

Басқ аша айтар болсақ, тепе-тендік жағ дайы ресурстарды толық қ олданғ анды кө рсетпейді. Тә жірибеде мынандай жағ дайлар кездеседі: ө ндіріс дең гейі ресурстарды толық қ олдануды қ амтамасыз еткенде, ЖҰ Ө -м тепе-тендігін қ ұ руғ а талап еткен дең гейден жоғ ары болып келеді. Егер ол жоғ ары болса, онда ЖҰ Ө тепе-тендігіне жету ү шін ө ндіріс кө лемін қ ысқ арту қ ажет, яғ ни ө ндіріс ресурстарын толық қ олданбау жағ дайын бө лу керек. Бұ л кезде ең бек ресурстарын да толық қ олданбау қ ажет, сө йтіп ол жұ мыссыздық қ а алып барады. Егер ө ндіріс дең гейі ресурстарды толық қ олданғ анда ЖҰ Ө тепе-тең дігін қ ұ руғ а талап етілген дең гейден тө мен болса, онда сұ раным ұ сынымнан тұ рақ ты тү рде артып отырады. Ұ сыным ешқ андай артып кетпейді.