Атынастардың негізгі түрлері

Ә лемдік нарық бұ л бір-бірімен тауар экономикалық қ атынастар арқ ылы байланысатын жә не халық аралық ең бек бө лінісінің негізгі бағ ыттарын қ амтитын, жекелеген елдердің ұ лттық нарық тарының жиынтығ ы. Ә лемдік нарық тарихи тү рде, капиталистік нарық ретінде ө ндірістің капиталистік жолдары негізінде қ алыптасты.

Ә лемдік нарық ө зінің ұ зақ уақ ыт даму барысында, халық аралық ең бек бө лінісінің белгілі бір дең гейімен жә не ө ндірісті интернационалдандырумен сипатталатын бірсыпыра кезең дерден ө тті. Солардың ішінен келесілерді бө ліп кө рсетуге болады:

1. Нарық тың пайда болу кезең і. Ә лемдік нарық капитализм дамуының мануфактуралық сатысындаXVI ғ асырда пайда болып, алғ ашқ ы беттегі капитал жинақ тау процесінің шешуші факторларының біріне айналды. Оның туындауы, жас еуропалық буржуазияның сауда жә не орталық ө ктемдігін жү ргізумен, тең ізде жү зу мен қ ұ рлық тағ ы қ атынас қ ұ ралдарының жылдам дамуымен ажырағ ысыз байланыста болды.

2. XVIII-XIX ғ асырлардағ ы ө неркә сіптік тө ң керістер барысында жү зеге асырылғ ан, жетекші капиталистік елдердің ірі машиналары ө ндіріске ө ту кезең і. Ірі ө неркә сіп іс жү зінде капитализмнің ә лемдік нарығ ын қ алыптастырады;

3. Имперализм сатысындағ ы ә лемдік нарық тың даму кезең і ә лемдік сауданың ө суімен сипатталады.1896-1900 жылдардағ ы ө неркә сіп ө німдерінің ә лемдік экспортының 4/5-нен астамы Ұ лыбританияның, АҚ Ш-тың, Францияның жә не Германияның ү лесіне тиді. Капиталды сыртқ а шығ ару ә лемдік нарық ты дамытудың анық таушы факторына айналды;

4. Капиталистік нарық жалпығ а бірдей болуды тоқ татқ ан, ә лемдік соғ ыстан кейінгі нарық тың даму кезең і;

5. Бұ рынғ ы социалистік елдер ә лемдік саудағ а қ атыса бастағ ан XXғ асырдың 90-шы жылдарымен байланысты жаң а кезең.

Бірқ атар жекелеген елдердің ұ лттық нарығ ы ә лемдік нарық қ а ажыратылып кө рсетіледі:

а) Ұ лттық нарық та тауарлар қ озғ алысы бар болғ аны экономикалық факторлармен

(елдің кә сіпорындары мен аудандары арасындағ ы ө ндірістік байланыстарымен) келісіледі, ал мемлекеттер арасындағ ы шекаралар мен жекелеген мемлекеттер сыртқ ы экономикалық қ ызметте ә лемдік нарық қ а тү бегейлі тү рде ық палын жү ргізеді. Ұ лттық шаруашылық тар арасындағ ы тауарлардың қ озғ алуы шектелген жә не кейбір тауарлар ә лемдік тауарлар айналымына мү лдем тү спейді.

ә) Ә лемдік нарық та бағ алардың айрық ша жү йесі ә лемдік бағ алар ө мір сү реді.

б) Қ ұ рылымдық ілгері ұ мтылу, ө неркә сіп ө ндірісін мамандандыру мен біріктіру, шаруашылық ө мірін интернациоландыру ә лемдік нарық тың дамуына ық палын тигізеді.

Қ азіргі уақ ыттағ ы ә лемдік нарық тағ ы даму ү рдестеріне келесі факторлар ә сер етеді:

1. Ә лемдік шаруашылық жү йесіндегі қ арама- қ айшылық тардың болуы, олардың трансұ лттық корпорациялар арасындағ ы шиеленісуі;

2. Ә лемдік шаруашылық жү йесінің қ алыптасуы жә не одан ә рі нығ аюы, ө ндірісті интернациоландандырудың дамуы;

3. Экономикалық тә уелсіздікке қ ол жеткізу ү шін дамушы жә не артта қ алып қ ойғ ан елдердің кү ресі.

Ә лемдік нарық сыртқ ы саудамен тығ ыз байланысты. Сыртқ ы сауда - бұ л тауарларды сырттан ә келу (импорт) мен сыртқ а шығ арудан (экспорт) тұ ратын, бір елдер мен екінші елдер арасындағ ы сауда болып саналады. Ақ шалай тү рде кө рсетілген импорт пен экспорт сомасы елдің сыртқ ы сауда айналымын білдіреді. БҰ Ұ -ның статистикалық басылымы, ә лемдік барлық елдер экспортының жиынтық қ ұ ны ретінде халық аралық сауда кө лемінің динамикасы бойынша деректерді жариялап отырады.

Халық аралық ең бек бө лінісі оның негізі болып табылатын жиынтық тү рдегі сыртқ ы сауданы, халық аралық сауданы білдіреді. Сыртқ ы сауданың даму сипаты, дең гейі мен мә ні ө ндіріс дамуының сипаты жә не дең гейімен анық талады.

Сыртқ ы сауда, ө ндірістің натуралды сипатқ а ие болғ ан кезінде, қ ұ л иеленушілік қ ұ рылыс дә уірінде пайда болды. Ірі машиналы ө ндірістің дамуымен байланысты имперализм дә ірінде, сыртқ ы сауда неғ ұ рылым кең тү рде даму ала тү сті.

Ә лемдік сауда дамуының, қ атысушы елдердің ә келетін пайдаларына сү йену мү лде табиғ и нә рсе болып саналады. Халық аралық сауда арқ ылы елдер ө зінің мамандануын дамыта отырып, қ олда бар ресурстардың ө німділігін арттырады, сө тіп, ө здерінің ө ндіретін тауарлары мен қ ызметтерінің кө лемін кө бейту арқ ылы, халық аралық ә л-ауқ атының дең гейін кө теретін қ ұ рал болып қ ызмет етеді.

Халық аралық сауда теориясының негіздерін XVIII ғ асырдың аяғ ы мен XIX ғ асырдың басында ағ ылшынның аса кө рнекті экономистері А.Смит пен Д.Рикардо қ алыптастырды. А.Смит “ Халық байлығ ының табиғ аты мен себептері туралы зерттеулер” кітабында абсолюттік басымдық теориясын қ алыптастырды жә не халық аралық сауданы еркін дамытуғ а деген елдердің қ ызығ ушылық тарын да ашып кө рсетті.

Д.Рикардо “Саяси экономика жә не салық салудың бастаулары” деп аталатын ең бегінде абсолюттік басымдық тар қ ағ идасының жалпы ережесінің болуын, жекелеген жағ дайлар ретінде дә лелдеп береді жә не біріншіден, экономикалық ресурстардың елдер арасында тең дей емес тү рде бө лінуін, екіншіден, ә ртү рлі тауарларды ө ндіру ә ртү рлі технологияларды немесе ресурстарды пайдалануды талап ететіндігі туралы салыстырмалы басымдық теориясын негіздеді. Д.Рикардо сондай-ақ халық аралық айырбастың барлық елдердің мү дделері ү шін мү мкін екендігін кө рсетті.

Д.Стюард Милл пайымына сә йкес, халық аралық қ ұ н теориясы, елдер арасындағ ы тауарлар алмасуын оң тайландыратын бағ аның ө мір сү ретіндігін кө рсетеді. Мұ ндай нарық тық бағ а сұ раныс пен ұ сынысқ а қ атысты болады.

Эли Хекшер мен Бертиль Олин, ө ндіріс факторлары мен қ амтамасыз етілгендік дең гейде, белгілі бір ө німдерге қ атынасы бойынша қ андай бір ел ие болатын, салыстырмалы басымдық тарғ а тү сініктер береді. Олар “ө ндіріс факторларына бағ аларды тең естіру” теориясын алғ а жылжытты, ол бойынша ұ лттық ө ндірістік айырмашылық тар ө ндіріс факторларының ә ртү рлі мақ сатымен, сондай-ақ қ андай да бір тауарларғ а деген ішкі қ ажеттіліктердің тү рлілігімен анық талады.

Аталғ ан теорияларды экономист ғ алымдар П.Самуэльсон, В.Стапер, В.Леонтев жетілдіріп жә не оны одан ә рі дамытты.

Соң ғ ы кезде зерттеушілердің кө пшілігі классикалық теорияның бастапқ ы жағ дайын қ абылдай отырып, ө з тұ жырымдарын тә жірибеде икемдеп қ олдануғ а тырысатындық тары байқ алады. Ә лемдік шаруашылық байланыстарының, оның ішінде халық аралық сауданың тұ рақ ты дамуы, сыртқ ы экономикалық байланыстардың шаруашылық жү ргізудің маң ызды факторларына айналуы, жекелеген елдердің экономикалық тә улсіздігінің проблемаларын жаң аша тү рде қ ояды.

Қ азіргі жағ дайдағ ы сыртқ ы сауданың ө зіндік белгілер:

1. Негізінен шағ ын ө ндірушілердің тауарларын ө ткізуді бақ ылайтын, ірі монополиялардың шешуші позициялары;

2. Монополиялық ү стемдік, сыртқ ы экономикалық ө ктемдіктің кү рт кү шеюі;

3. Қ азіргі жағ дайдағ ы сыртқ ы сауда, негізінен, капиталды сыртқ а шығ ару ә серімен дамиды.

Қ азіргі кездегі жиынтық халық аралық айналымның 4/5- тен басым бө лігін индустриалды дамығ ан елдер (ИДЕ) қ ұ райтын ә лемдік сауданың ү лесіне келеді. Мә селен, 11 капиталистік елдің (АҚ Ш, Ұ лыбритания, Франция, Германия, Италия, Жапония, Бельгия, Нидерландия, Швеция, Швецария, Канада) ү лесіне, бү кіл ә лем халқ ының 20% -на жуығ ын қ ұ райтын, барлық халық аралық тауар айналымының 55%-дан астам келеді. Сонымен бір мезгілде, Қ ытай мен Индияның (жердегі халық тың 40%) ү лесіне ә лемдік тауар айналымының 5 %-ы ү лес келеді.

Индустриалды дамығ ан елдер (ИДЕ) экспорты басым тү рде дайын ө німдермен (машиналар мен жабдық тар), ал артта қ алғ ан елдердің экспорты аграрлы шикізат тауарларымен ұ сынылады. Ірі монополиялар ө здерінің тауарларын монополиялық жоғ ары бағ алар бойынша сыртта (экспортқ а) шығ арады. Сонымен бірге индустриалды дамығ ан елдердің (ИДЕ) ірі монополиялары мейлінше нашар дамығ ан елдердің ұ лттық табысының бір бө лігін ө зіне сің іріп алады. Батыс экономистерінің берген бағ аларына сә йкес, 1950-1970 жылдар арасындағ ы кезең ді “алтын ғ асыр” деп атауғ а болады, уақ ыттың тура осы ү зігінде ә лемдік экспорт қ айырадан тұ рақ ты жоғ ары қ арқ ынын кө рсетеді.

Халық аралық сауданың бұ лайша ө суі:

1. халық аралық ең бек бө лінісінің дамуымен жә не ө ндірісті интернационалдандырудың дамуымен;

2. Ғ ТР-мен;

3. Нарық тағ ы трансұ лттық корпорациялардың белсенді қ ызметімен;

4. БСҰ (ВТО) шаралары арқ ылы халық аралық сауданы реттеумен;

5. Сауда- экономикалық интеграциялық прогрестердің дамуымен байланысты бірқ атар факторлардың нә тижесі болып саналады;

6. Халық аралық сауданы ырық тандырумен.

Сыртқ ы сауда байланыстарының дамуы экономика-ның табысты дамуы ү шін экспорт пен импортты реттеу жө ніндегі мемлекеттің қ олданатын шараларымен тығ ыз байланысты болып саналады.

Халық аралық сауданы мемлекеттік реттеу:

1. Мемлекеттік реттеу қ ұ ралдарын ү кіметтің келісуінсіз немесе саудадағ ы ә ріптестерінің кең есімен, біржақ ты реттеу;

2. Сауда саясатының шаралары, сауда саласындағ ы ә ріптестер болып саналатын елдер арасындағ ы келісілген екі жақ ты реттеу;

3. Сауда саясаты кө пжақ ты келісімдермен реттелетін кө п жақ ты реттеу. Мысалы, БСҰ, Еуропа одағ ына мү ше елдердің сауда саласындағ ы келісімі.

Мемлекеттің халық аралық саудағ а араласуының ауқ ымына қ атысты сыртқ ы сауда саясатының келесі тү рлері (типтері) ажыратылады:

1. Ырық тандыру немесе сауда еркіндігі - бұ л сұ раныс пен ұ сыныстың еркін нарық тық кү ші кезінде дамитын, сыртқ ы саудағ а мемлекеттің аздағ ан мө лшерде араласу саясаты.

2. Протекционизм - бұ л сауда саясатының тарифтік жә не тарифсіз қ ұ ралдарын пайда\лану жолымен ішкі нарық ты шетелдік бә секеден қ орғ аудың мемлекеттік саясаты.

Еркін сауданың жақ тастары, негізінен, халық аралық ең бек бө лінісінің (ХЕБ) неғ ұ рлым тиімді нұ сқ аларын таң дауды қ амтамасыз етудің жә не осы негізгі қ атысушы елдер халқ ының ө мір дең гейін кө терудің мемлекетпен реттелмейтін қ абілетін атап ө теді.Протекционистік шаралардың жақ таушылары, негізінен, кез келген ұ лттық ө неркә сіптің мү дделерін қ орғ ауды, халық ты жұ мыспен қ амтуды, жоғ ары ө мір дең гейін жә не т.б. қ амтамасыз етуді олардың қ ажеттілігі деп атап кө рсетеді.

Протекционистік шаралардың қ азіргі заманғ ы жү йесі ә ртү рлі бағ ыттарды қ амтиды. Солардың ішінде ең маң ыздылары:

1. Басқ а елдерден ә келуді қ иындату немесе ол елден ө німдердің белгілі бір тү рлерін сыртқ а шығ аруды сирету. Кедендік салық салулар (тарифтік кедергілер). Ұ лттық ө ндірушілердің шетел фирмаларымен бә секелестігін жең ілдету ү шін, негізінен шетелдерден дайын ө німдерді, ә сіресе, қ ымбат сә н-салтанат заттарын ә келу кезінде жоғ ары кеден баж салық тары белгіленеді, ал шикізат пен материалдар импорты кезінде кеденнің баж салық тары неғ ұ рылым тө мен болады.

2. Тарифтік кедергілер, экономикалық саяси жә не ә кімшілік ә дістердің кө мегімен СЭҚ -тің тікелей жә не жанама шектеулерінің жиынтығ ын білдіреді.

Қ азіргі тә жірибедегі мемлекетаралық алмасудың кейбір таралуы сыртқ ы экономикалық операциялардың мө лшерленуі мен лицензиялануына ие болады. Мө лшерлену-бұ л, соның шегінде сыртқ ы сауда операциялары салыстырмалы тү рде еркін жү зеге асырылатын, жекелеген тауарлар мен тауарлардың топтарын сыртқ а шығ аруғ а (экспортқ а) белгілі бір квоталардың белгіленуі. Тә жірибе жү зінде оның қ ұ рамын белгілеу (контигирование) еркін ә келінуі немесе сыртқ а шығ арылуы мү мкін шектелген тауарлардың тізімі тү рінде белгіленеді.

Лицензиялау, ұ йымдардың сыртқ ы экономикалық операцияларды жү зеге асыруғ а ү кімет органдарынан рұ қ сат алу (лицензиясын) қ ажеттілігін болжайды. Салық жү йесі мен ұ лттық шектеу жекелеген порттар мен темір жол станцияларының шетелдіктер ү шін жабық болатын жанама шектеулеріне жатады.

Тә жірибеде мемлекеттердің сыртқ ы сауда саясаты, протекционизм мен ырық тандыру элементтерін ұ штастыра отырып, алуан тү рлілігімен ө згешеленеді. Халық аралақ сауданы жан-жақ ты реттеу, ең алдымен сауда жө ніндегі бас келісім бағ ыты мен тарифтер (ГААТ) жә не оның мұ рагері- бү кілә лемдік сауда ұ йымы (БСҰ) арқ ылы жү зеге асырылады.