Сімдіктердің маңызы.

Ө сімдіктердің адамғ а берері мол. Адамзат баласы сан ғ асырлар бойы ө сім-дікті ем ретінде қ олданғ ан.

Мысалы, гү лді қ ұ мырасымен біреу сыйғ а тартса, сіз ол адамғ а сол гү л ү шін аз болса да, ақ ы тө леуің із керек екен. Себебі, қ ұ мырадағ ы гү л «мені бағ ала-ды» деп «риза болып, одан ә рі жайқ алып ө се тү седі екен. Ал, ө сімдіктерге дұ рыс қ арамаса, уақ ытында суғ арып тұ рмаса «ренжіп» адам ағ засына зиянды улы химиялық заттар бө ліп шығ аратын кө рінеді. Мысалы, қ ызанақ кө шетін бө лмеде ө сіріп, су қ ұ юды ұ мытып кетсең із, тү німен ұ йық тай алмайсыз. Ал кактустар да адамның кө ң іл-кү йіне ә серін тигізеді. Егер кактусты «қ андай сү йкімсіз»-деп, айтқ ан сә тте-ақ қ ұ рамында алкогольдік қ оспалар бар улы зат бө ліп шығ арады екен. Бұ л зат адамды ішімдікке итермелейтін кө рінеді.

Ә рине, ө сімдіктердің бә рі тек зиянды екен деуге болмайды. Мысалы, ше-гіргү л (фиалка) ө з қ ожайынын жақ сы кө ретіні соншалық, ол басқ а жақ қ а са-парғ а кетсе, сағ ынады екен. Ал қ азтамақ (герань) бірінші суғ армаса, ренжиді екен. Ө зінің ренішін ол кө пке дейін гү л ашпай тұ ру арқ ылы білдіреді.

Биохимия маманы, доцент Дина Балясова кө п жылдар бойы адам мен ө сім-діктердің қ арым-қ атынасы туралы зерттеулер жү ргізген. Ағ ылшын физиоло-гы С. Мейсон ө зінің бө лмесінде кө п жылдар бойы фикус ө сірген. Бірақ бұ л ө сімдік оның отбасына қ атты ә сер етіп, ә йелі ауруғ а шалдығ ады. Фикус ө зі-нің қ ожайынын басқ а адамдардан қ ызғ анып, химиялық қ оспа заттар бө ле бастағ ан. Сол сияқ ты адамдар ертеде зығ ыр (лен) еккен кезде жалаң аштанып егеді екен. Ә йтпесе, мол ө нім болмайды деп есептеген. Қ азтамақ ө сімдігі адамның жү йке жү йесіне ә сер ететін зат бө ліп шығ арады екен. Сондық тан бұ л гү лді адамдар бө лмеде жиі ө сіреді. Гү лді ө з қ олың ызбен баптап ө сірсең із, сіздің денсаулығ ың ызғ а оң ә сер етеді.

Адамзат дамуының алғ ашқ ы дә уірінде «емші» ө сімдіктер адамның негізгі қ орегі болды. Яғ ни, адамның тұ ң ғ ыш ұ стазы-табиғ ат, алғ ашқ ы дә ріханасы- орман мен дала болды. Ертедегі Египеттерге алоэ, қ арағ ан, анис, медуница зығ ыр, лотос, кө кпар, жалбыз (мята), тал (ива), арша (можжевальник) ө сім-

діктердің шипалық қ асиеті белгілі болғ ан. Ү ндістандық тар 760 дә рілік ө сім-дікті пайдалана білген. Қ ытайда дә рілік ө сімдіктер туралы алғ ашқ ы кітап

5 мың жыл бұ рын жазылғ ан.

Орта ғ асыр ғ алымы Парацельс ерте заманнан келе жатқ ан ілім бойынша «емдік ө сімдіктің пішіні, тү сі мен дә мі, иісі аурудың сипатына сай келуі тиіс»-деп есептеген. Мысалы, сарғ айып ауырғ ан адамды сары тү сті ө сімдік-

пен, бү йрек ауруын бү йрек тә різді ө сімдікпен емдеу қ ажет. Қ азақ халқ ының емшілік салтында шипалы ө сімдіктерді пайдалану жайында тә жірибелері мол. Қ азақ станда ө сетін қ азақ тардың қ ылшадан дә рі жасауына сү йене оты-

рып, 1924 жылы П.С. Моссагетов қ ырық буын қ ылшасының шипалы қ асиетін ашқ ан. Оның қ ұ рамында емдік эфирин заты бар. Шығ анақ тан алынатын май-ды қ азақ тар жараны, кү йікті жазуғ а, итмұ рын (шиповник) жемісінің қ айна-

тылғ ан тұ нбасын ә лсіреген адамғ а ә л беру ү шін, тобылғ ы сабағ ын қ ыздырып, теміреткіні емдеуге, қ алақ ай крапива, мың жапырақ тұ нбаларын қ ан тоқ татуғ а пайдаланғ ан.

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап дайындаң ыздар.

1. Сіздің тұ рғ ан ө лкең ізде қ андай ө сімдіктер ө седі?.

2. Ө сімдіктердің адам ө міріндегі пайдасы қ андай?.

3. Қ андай дә рілік ө сімдіктерді білесіз?.

4. «Алтын тамыр» (женьшень) –ө сімдігі туралы не білесіз?

3-тапсырма. Оқ ың ыз, ө з пікірің ізді білдірің із.

Сыйлық ты талғ аммен таң дау міндет. Гү лге қ уанбайтын жан жоқ. Ә р гү л ө зіне тә н ә семдігімен ерекшеленеді. Сізге сыйлағ ан бір тал гү лде ғ ана қ анша-ма сұ лулық, қ аншама поэзия жатыр. Дегенмен «қ андай гү л сыйлағ ан дұ рыс» деген сауалғ а жауап беру қ иын. Бұ л сіздің талғ амың ызғ а байланысты. Сіз қ а-лай ойлайсыз?.

4-тапсырма. Сө йлемдерді орыс тіліне аударың ыздар.

Ө сімдіктердің Қ азақ стан жерінде таралуы, тү рлері мен эндемиктердің топта-суы, табиғ и аймақ тар мен таулық белдеулерде ә р тү рлі. Республиканың осынша бай ө сімдіктер дү ниесі биологиялық, экологиялық, эволюциялық ерекшеліктеріне байланысты. Ө сімдіктер қ оректік заттарды тамырлары ар-қ ылы сің іреді де, басқ а тірі организмдерді қ оректендіреді.

5-тапсырма. Сызық шаның орнына қ ажетті сө здерді қ ойып кө шірің іздер.

Табиғ ат-адам ү шін ерекше ------. Сол табиғ аттың бір бө лігі- ---------. -----------ішсе тамақ, кисе киім, дем алса ауа, саялы баспана. «Бағ бан болсаң, бақ ө сір, балама деп, тағ ы ө сір» деген аталы сө з бекер айтылмағ ан. Ө сімдіктер ауа қ ұ -рамының -------------- сақ тайды. Кү н энергиясын реттеп, бір ------------ тү сіріп отырады. Сондық тан қ айың, қ арағ ай, емен, ү йең кі, мойыл, долана, итмұ рын, ағ аштары ауаның ------------------- сақ тайды.

6-тапсырма. Тө мендегі етістіктерден болжалды келер шақ жасаң ыздар.

Кө мектесу, сө йлесу, ескерту, тү сіндіру, айту, бару.