Сабақ. 2-сағат.

Судың ластануы.

Дү ниежү зілік су қ орларының ластануы бү кіл адамзат қ ауымын алаң датып отыр. Бұ л мә селе-Қ азақ станғ а да тә н. Судың ластануы экожү йесін бү лдіру-мен аяқ талады.

Эколог ғ алымдар су айдындарының ластануын былайша топтайды:

-биологиялық ластану: ө сімдік, жануар, микроорганизмдер;

-химиялық ластану: уытты жә не су ортасының табиғ и қ ұ рамын бү лдіретін-дер;

-физикалық ластану: жылу-қ ызу, электр-магнитті ө ріс, радиоактивті заттар.

Судың ластану дең гейі ү немі бақ ылауғ а алынып отырылады. Судың қ ұ ра-мындағ ы химиялық қ оспалар, тұ здық қ ұ рамы, еріген бө лшектер, температура ә р тү рлі болуы мү мкін. Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымы ауыз судың 100-ден астам сапалық кө рсеткішін ұ сынғ ан. Ал Қ азақ стан бойынша ауыз су сапасы Мемлекеттік стандарт бойынша 30 міндетті кө рсеткішпен анық тала-ды. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері-тазартылмағ ан ағ ын сулар-ды ө зен-кө лдерге жіберу. Бұ ғ ан жол беретіндер:

-тұ рғ ын-ү й коммуналдық шаруашылық тар;

-ө неркә сіп орындары;

-ауыл шаруашылығ ын химияландыру;

-халық шаруашылығ ының басқ а да салалары.

Ағ ын суларғ а қ ұ йылатын лас сулар да бірнеше топқ а бө лінеді. Оларды қ оспалар /ерімейтін, коолоидты, еритіндер/, лас сулар /минералдық, органи-калық, бактериалдық, биологиялық / деп жіктейді.

Лас сулардың ішінде тұ рмыстық сарқ ынды суларда органикалық заттар 58%-минералдық заттар 42%-дай болады. Ә сіресе, синтетикалық жуатын сулар-

дың ластануы ө те қ ауіпті. Бұ лар-химиялық ластану кө здері. Соның ішінде сулы экожү йелердің пестицид, гербицид жә не басқ а да химиялық улы препа-раттармен ластану Қ азақ станда кең етек алғ ан. Мә селен, мақ та мен кү ріш, жеміс-жидек, бау-бақ ша зиянкестеріне қ арсы бұ рынғ ы Кең ес ү кіметі кезең -інде ө те кө п химиялық заттар пайдаланылғ ан. Соның нә тижесінде су ласта-нып, оның сапасы мен микрофлорасы жә не микрофаунасы, ірі хайуанаттар, қ ұ стар зардап шеккен, азық -тү лікпен адам организміне кері ә серін тигізген.

Қ азіргі кезде ашық ө зен, кө л суларымен қ атар, жер асты сулары да, сар-қ ынды, шайынды сулармен жә не еріген зиянды заттармен ластанып отыр.

Оның негізгі ластану кө здері:

-ө неркә сіп орындарын сақ тайтын қ оймалар;

-химиялық заттар мен тың айтқ ыштар;

-тұ рмыстық қ алдық тар;

-жер асты сулармен жалғ анатын қ ұ бырлар;

-ірі қ ұ рылыс учаскелері;

-кү згі алаң дар, бұ рғ ы-скважиналар болып табылады.

Термин сө здер

Су қ оры-водный ресурс

Ластану-загрязняться

Тұ з қ ұ рамы-солевой состав

Еріген бө лшек-оттаявшая часть

Ағ ынды сулар-сточные воды

Сарқ ынды су-остаточные воды

Улану-отравится

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма.Мә тінді қ олдана отырып, тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап берің іздер.

1. Су айдындарының ластайтын заттар нешеге бө лінеді?.

2. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері қ андай?.

3. Ақ ын сулар қ андай химиялық заттармен ластанып отыр?.

4. Жер асты суларының ластануына нелер себеп болып отыр?.

5. Ағ ын суларғ а қ ұ йылатын лас суларды неше тү рге топтауғ а болады?.

3-тапсырма. Сө йлемнің қ ұ рылымын ө згертің іздер.

Шығ ыс Қ азақ стан облысы Қ азақ стан Республикасының су ресурстарына бай жә не сумен кө бірек қ амтамасыз етілген аймақ қ а жатады. Облыстың су қ оры-на ө зендер, кө лдер, тоғ андар мен бө гендер, жер асты сулары мен мұ здақ тар енеді. Тұ щы судың ресурстарын қ осып, облыстың бір тұ рғ ынына шақ қ анда жылына 50 мың куб метрге жуық, бұ л ә лемдік стандарт бойынша біршама жоғ арғ ы кө рсеткіш болып табылады.

4-тапсырма. Берілген сө з тіркестерінен сө йлем қ ұ растырың ыздар.

Кең етек алғ ан, биологиялық ластану, бақ ылауғ а алу, кері ә серін тигізу.

5-тапсырма. Сө йлемдерден мезгіл бағ ының қ ылы сабақ тастың жасалу жол-дарын анық таң ыздар.

Суды қ орғ ау бағ дарламасы қ абылданғ аннан кейін, су кө здерінің тазалығ ын сақ тау жү зеге асырылуда. Табиғ атта су ресурстарын дұ рыс пайдаланғ аннан кейін ғ ана, оның тиімділігі арта тү седі. Қ оршағ ан орта туралы жиі сө з қ озғ а-ғ ан сайын, экологиялық сауаттылық тың қ ажеттілігі туындайды.

6-тапсырма. Орыс тіліне аударың ыздар.

Вода является важным условием для выживания всех известных форм жизни. Нехваткатводы означает нехватку форм жизни. Планете все больше угрожает опасность серьезной нехватки воды и дефицит качественного водоснабжения в сельском хозяйстве, поскольку мировое сельского хозяйство и промышлен-ность являются серьезными конкурентами населению в доступе к пресной воде и ее использовании.

7-тапсырма. Сө зер мен сө з тіркестерін септең іздер.

Бағ дарлама. Сауаттылық ты жою. Жер асты сулар. Қ алдық тар.

8-тапсырма. Берілген сө йлемдерді ө з ойларың ызбен аяқ таң ыздар.

Атмосфера ү немі су буымен ылғ алданады, себебі-------------------------------.

Жерасты сулары жауынмен толық тырылады, бірақ ---------------------.

Судың кө лемді бө лігі адам кө зінен тыс, жер астында жасырынғ ан, сондық -тан------------------------.

Қ азақ стан жерлерінің кө бі қ ұ рғ ақ шө лейт жерлер, дегенмен------------------.

9-тапсырма. Жалғ аулық тарды тауып, олар қ ызметі жағ ынан қ ай жалғ аулық қ а жататынын айтың ыздар.

Қ ыс пен жаз, кү н менен тү н, тақ пен жұ п, жақ сылық пен жамандық -болды егіз. /Абай/. Ө зі де біледі, дегенмен сіз ескерте салаң ыз. Кө птен бері ол бұ н-дай намыс пен ыза, алдану мен қ иянат, қ имастық пен арлануды кө рмеген еді.

Егер ол кетіп қ алса, артынан дереу кісі жіберу керек.

БӨ Ж тапсырмасы.

10-тапсырма. «Ауыз су неге тапшы» тақ ырыбына ауызша хабарлама дайын-даң ыздар.